badań związanych z religijnością i świadomością religijną nie tylko inteligencji, ale również pozostałej części społeczeństwa polskiego. Zachodzący proces transformacji systemowej w Polsce prawdopodobnie będzie wpływał także na przemiany religijności Polaków. Trudno byłoby aktualnie prognozować, w ja
kim kierunku te przemiany będą zmierzać - będzie to stanowić zadanie badawcze dla socjologów religii w Polsce.
Hubert Sommer
Społeczność zakładu pracy. Praca zbiorowa pod redakcją Władysława Jachera.
Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 1268. Katowice 1992, 98 s.
Na tle bogatej literatury z zakresu socjologii pracy i przemysłu interesująco zaprezentowała się pozycja Społeczność zakładu pracy pod red. W. Jachera.
Dość często socjologowie analizujący zakład pracy jako system społeczny powielają te same schematy problemów uznając je za najbardziej charakterys
tyczne i typowe dla społecznego środowiska zakładu pracy. Stąd w wielu opracowaniach o charakterze naukowym bądź dydaktycznym znaleźć można takie zagadnienia, jak kierowanie zespołami ludzkimi, adaptacja pracowników, konflikty i dezorganizacja społeczna w miejscu pracu itp.
Tym razem zespół autorów z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Śląskiego potraktował problematykę społeczności zakładu pracy nieco inaczej. Odmien
ność podejścia sprowadza się do określonego doboru oraz konstrukcji prob
lemów badawczych.
Książkę będącą ogólną refleksją na temat socjologii pracy tworzą trzy grupy zagadnień: integracja systemu społecznego zakładu pracy, osobowość człowie
ka w procesie pracy oraz rola socjologii wobec nowych zjawisk na polskim rynku pracy. Na bazie głównych problemów autorzy zredagowali pięć roz
działów - trzy pierwsze mają charakter teoretyczny, a dwa pozostałe stanowią przykład empirycznego, praktycznego podejścia do prezentowanych tematów.
Publikację należy potraktować jako próbę poszukiwań w zakresie soqologii pracy i przemysłu, a tytuł Społeczność zakładu pracy jest hasłem wywoławczym, ramą wewnątrz której znalazły się różnorodne treści - efekt tych poszukiwań.
W. Jacher, autor pierwszego rozdziału, a zarazem redaktor książki, skoncent
rował się na dwóch zagadnieniach, tj. na podejściu systemowym do społeczności zakładu pracy oraz integracji w zakładzie pracy. Obydwa zagadnienia nie są nowe w socjologii, ale pomimo to wciąż godne uwagi i przypomnienia. We współczesnej socjologii pracy pojawiło się wiele nowych teorii i koncepcji, a naukowcy zafascynowani modnymi trendami zapominają bądź odrzucają istniejący dorobek i tradycyjne kategorie socjologiczne, m.in. system społeczny i integraq'ę społeczną.
Przez system społeczny autor rozumie zorganizowany układ elementów zdolny do funkcjonowania na zasadzie współdziałania wszystkich elementów.
Nieodzowną właściwością systemu społecznego (także zakładu pracy) jest jego równowaga, która zależy od czynnika kulturowego oraz od czynnika kontroli zapobiegającego zachowaniom burzącym równowagę systemu.
Analizując system społeczny poprzez wielość i różnorodność jego elementów w ich wzajemnych powiązaniach rodzi się pytanie o sposoby integraqi celów jednostkowych i wymogów systemu. W. Jacher w oparciu o istniejącą na ten temat wiedzę wyróżnia kilka rodzajów mechanizmów integrujących cele jedno
stki i systemu, za którymi stoją określone koncepcje badawcze. Najbliższa rzeczywistości jest koncepcja strukturalistyczna, w myśl której integracja celów jednostkowych i systemu następuje wskutek bezpośredniego oddziaływania istniejących struktur społecznych na motywację jednostki.
Zagadnienie analizy systemowej ściśle łączy się z kolejnym problemem stanowiącym przedmiot refleksji W. Jachera, tj. z integracją społeczną. Dla autora integracja oznacza dynamiczny stan struktury społecznej, pewną jedność w różnorodności. W przypadku zakładu pracy integracja występuje jako integracja kulturowa, normatywna, funkcjonalna i komunikatywna. Integracja, niezależnie od formy występowania, ma na celu tworzenie się więzi osobowej i zakładowej, a w efekcie sprawne funkcjonowanie systemu społecznego, jakim jest zakład pracy. Nie ulega wątpliwości, że integracja systemu społecznego rozumiana jako równowaga, stabilność, ale i konflikt należy do głównych zagadnień socjologii w każdym społeczeństwie.
W. Jacher ukazuje problem integracji wyłącznie od strony teoretycznej.
Należy mieć nadzieję, że kolejnym etapem stanie się analiza empiryczna, istotna zwłaszcza w kontekście przeobrażeń w naszym kraju w ostatnim czasie. Zmiany gospodarczo-ekonomiczne (przekształcenia własnościowe, przejście od gos
podarki centralnie sterowanej do rynkowej) wywołały istotne konsekwencje natury społecznej związane m.in. z dezintegracją systemu społecznego.
W tej sytuacji przed socjologią pojawiają się pytania dotyczące m.in.
charakteru oraz przebiegu procesów integracji i dezintegracji w systemie społecznym. Czym jest integracja społeczna w aktualnych warunkach w Polsce?
W jakim kierunku powinna pójść?
Aby odpowiedzieć na te i podobne pytania należy zbadać różnorodne zmienne, których funkcją jest integracja. A zatem obecna sytuacja w kraju winna stać się wyzwaniem dla socjologów-praktyków, a artykuł W. Jachera stanowi interesujące wprowadzenie do analizy empirycznej.
Zainteresowanie problematyką integracji przejawiają również autorzy kolej
nego artykułu - B. Pactwa i I. Filec. Rozważania badaczy idą w kierunku krytycznej analizy stosowalności teorii integracji w badaniach społeczności współczesnego polskiego zakładu pracy oraz propozycji nowego modelu prze
biegu zjawisk społecznych w zakładzie.
Autorzy systematyzują i analizują teoretyczne twierdzenia z zakresu integ
racji, aby dojść do słusznej - jak się wydaje - konkluzji, iż współczesna socjologia pracy jest niedoskonała. Niedoskonałość tej dyscypliny wiedzy przejawia się w słabości teoretycznej i metodologicznej, a także w nieuwzględ
nianiu przez badaczy nowych zjawisk społeczno-ekonomicznych. Dorobek socjologii pracy i przemysłu zdominowany został przez takie nauki, jak organizacja i zarządzanie oraz psychologia organizacji. Niezależnie od tego w polskiej socjologii pracy widoczne są wpływy socjologii zachodniej.
Wszystko to powoduje z jednej strony zatracenie typowo socjologicznego spojrzenia na dane zjawiska, z drugiej zaś strony nieprzystosowalność polskich realiów do zachodnich teorii i koncepcji. Socjologia pracy powinna wykorzys
tywać teoretyczny dorobek socjologii ogólnej, bowiem wiele spośród teorii tej ostatniej dyscypliny (m.in. teoria integracji) ma szerokie zastosowanie.
Teoria integracji przy znacznych możliwościach jej wykorzystania posiada, zdaniem autorów, kilka wad. Jedną z nich jest to, iż w chwili gdy w danym systemie występuje jednocześnie integracja i dezintegracja, wyjaśnienie zjawisk poprzez alternatywę (albo integracja albo dezintegracja) staje się niewystarczające. Teoria integracji poszukuje w rzeczywistości społecznej wyłącznie procesów decydujących o integracji systemu, a tym samym wyjaśnia zjawiska społeczne połowicznie.
Jest jeszcze jedna kwestia, na którą słusznie zwracają uwagę autorzy artykułu. Otóż obecnie w zakładach pracy wystąpiło wiele nowych zjawisk spowodowanych przeobrażeniami społeczno-ekonomicznymi w makrostruk- turze. Przemian tych nie udaje się wyjaśnić opierając się wyłącznie na teorii integracji. Biorąc pod uwagę dostrzeżone niedoskonałości teorii integracji B.
Pactwa i I. Filec proponują własną koncepcję badawczą, którą jest model rekombinacji. Za tym nowym pojęciem kryje się „zespół procesów integracji, dezintegracji i asymilacji zachodzących określonymi sekwencjami w systemie ulegającym zmianom” (s. 29). W wyniku rekombinacji tworzy się nowa jakość.
Zasadnicza różnica między integracją a rekombinacją polega m.in. na tym, że integracja prowadzi wprawdzie do optymalizacji działania „starego” systemu, ale rekombinacja przewyższa ją w tym szybkością zmian tworząc nową jakość.
Wyszczególniając zalety rekombinacji autorzy stwierdzają m.in., iż służy ona systemowi jako narzędzie doskonalenia jego działania i przystosowania do nowych warunków, może być przeprowadzona w skali jednego lub kilku podsystemów (niekoniecznie obejmować cały system). Rekombinacja - pod warunkiem, że została zakończona - daje wzrost poziomu integracji systemu w stosunku do jego poprzedniej formy, a równocześnie lepsze dostosowanie do wymogów otoczenia oraz efektywniejszą realizację zadań.
Autorzy zwracają przy tym uwagę na uboczne, niekorzystne skutki rekom
binacji. Polegają one na pojawieniu się w otoczeniu systemu znacznej liczby elementów z nim nie zintegrowanych, których usunięcie jest pierwszoplanowym zadaniem nowej całości powstałej wskutek rekombinacji.
Wydaje się, że przedstawiony przez autorów model rekombinacji mający - w założeniu - wypełnić lukę we współczesnej socjologii pracy, a równocześnie zmodyfikować teorię integraqi, jest interesującą próbą pełniejszego wyjaśnienia zjawisk społecznych w systemie.
Niemniej jednak autorom nie udało się uniknąć pewnego niedopracowania prezentowanego modelu. Schemat rekombinacji charakteryzuje się znacznym stopniem ogólności. Wprawdzie autorzy celowo, jak twierdzą, pozostawili go w tak ogólnej formie, ale rodzi to wiele pytań i niejasności związanych z poszczególnymi etapami procesu rekombinacji. W jaki sposób system pobu
dza podsystem do wyszukiwania elementów o niekorzystnym dla niego działa
niu? Jaki jest mechanizm pozbywania się tych elementów z systemu? Jaka jest możliwość zwiększenia stopnia integracji systemu (por. model rekombinacji - etap 4, s. 28)? Oto niektóre wątpliwości związane z poszczególnymi fazami rekombinacji.
Należy również żałować, że brak jest weryfikacji modelu, zilustrowania go odpowiednimi badaniami, chociaż autorzy twierdzą, że przekład teoretycznego modelu na opis konkretnych działań w systemie zakładu pracy jest prosty.
A może opracowany przez autorów model stanie się propozyq'ą dla innych badaczy do empirycznej weryfikacji z uwzględnieniem nowych zjawisk charak
terystycznych dla współczesnego polskiego przedsiębiorstwa?
Kolejne dwa artykuły książki, autorstwa A. Bartoszka, koncentrują się na istotnym dla zakładu pracy problemie - osobowości społecznej pracowników.
W pierwszym z artykułów A. Bartoszek rozważa interesujący go problem od strony teoretycznej. W oparciu o znane z literatury przedmiotu pojęcia takie, jak osobowość społeczna, motywaq'a, postawy, zadowolenie, które autor przypomi
na, ale również w swoisty sposób interpretuje, rysują się refleksje i propozycje badawcze związane z praktycznym aspektem zagadnienia tj. motywacją do pracy.
W artykule główny akcent położony został na socjologicznym ujęciu osobowości jednostki. Bazując na takich kategoriach, jak wzór kulturowy, rola społeczna, działanie społeczne oraz praca A. Bartoszek udowadnia ich wpływ na kształtowanie i rozwój osobowości. Próbując przybliżyć problem motywacji i wydajności pracy autor przeciwstawia tradycyjne koncepcje motywaq'i (m.in.
human relations) nowym propozycjom badawczym. Dla autora poszukującego osobowościowych źródeł motywacji najbardziej przekonującym modelem „na
tury ludzkiej” jest model cybernetyczny opracowany przez M. Mazura. Nie wdając się w szczegóły, koncepcja ta zakłada, iż działania człowieka są zdeterminowane cechami jego charakteru, a właściwie sztywnymi właściwoś
ciami sterowniczymi struktury charakteru, tj. poziomem mocy dyspozycyjnej organizmu, jego podatnością i tolerancją na bodźce materialne i informacyjne.
A. Bartoszek preferuje taki sposób opisu człowieka, bowiem - w jego przekona
niu - umożliwia on w największym stopniu „rozpoznanie”, które obszary celów i wartości będą pełniły funkcję motywacyjną” (s. 43).
Podsumowaniem teoretycznych rozważań A. Bartoszka jest próba odpowie
dzi na pytanie, jak motywować ludzi w organizacji. Fragment artykułu poświęcony temu zagadnieniu ma zarazem walor praktyczny. Autor będąc zwolennikiem zależności motywacji od typu charakteru człowieka, optuje za stosowaniem zróżnicowanych bodźców motywacyjnych oraz za rozpoznaniem wśród pracowników typów motywacji (zdeterminowanych cechami charakteru).
Trudno nie przyznać raq’i autorowi. Jedynie szeroki wachlarz nieszab
lonowych bodźców motywacyjnych - ekonomicznych i pozaekonomicznych - uaktywnia ludzi do działania, uruchamia potencjał osobowościowy pracow
ników i zapewnia właściwe funkcjonowanie organizacji.
Teoretyczne refleksje i przyjęte przez autora założenia na temat osobowości jednostki w procesie pracy znajdują swoje dalsze konsekwencje w kolejnym artykule. A. Bartoszek podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie, jak warunki pracy wpływają na rozwój zawodowy oraz jak rozwój zawodowy oddziałuje na osobowość pracowników. W tym celu autor analizuje opinie pracowników hutnictwa i przemysłu chemicznego. Należy jedynie żałować, że autor nie sprecyzował okresu, w jakim przeprowadził badania pozostawiając to w sferze domysłu Czytelników.
Z danych wynika, że warunki pracy w badanych przedsiębiorstwach nie wyzwalają ogólnie rzecz biorąc, rozwoju zawodowego pracowników. Niemniej jednak można wyróżnić kilka czynników umożliwiających taki rozwój. Należą do nich: treść pracy, stan warunków techniczno-organizacyjnych oraz moż
liwość awansu.
Rzeczywistym czynnikiem wyzwalającym aktywność jest treść pracy, szcze
gólnie jej złożoność oraz możliwość podnoszenia kwalifikacji. Natomiast takie warunki, jak stan techniczno-organizacyjny przedsiębiorstwa oraz możliwość awansu „sprzyjają” rozwojowi zadowolenia w sposób pośredni - są tak nieodpowiednie, że stymulują niektórych pracowników do działania mającego złagodzić ich negatywny aspekt.
W świetle analizy materiału jawi się negatywny obraz wzajemnych relacji pomiędzy pracownikami a przedsiębiorstwem w aspekcie warunków organiza
cyjnych. Warunki pracy w przemyśle (m.in. niewydolność struktur organizacyj
nych, brak właściwych systemów motywacyjnych, brak odpowiednich wzorców pracy itp.) niejednokrotnie kształtują wśród pracowników „chwiejne moralnie postawy” (s. 76), bierność, brak identyfikacji z zakładem, jego celami itp.
Tego przygnębiającego obrazu polskiego przedsiębiorstwa nie zmienią żadne sankcje ani bezrobocie, a jedynym - jak twierdzi autor - sposobem na uzdrowienie polskiego przemysłu jest prywatyzacja. Reasumując należy stwier
dzić, że zarówno wyniki badań, jak i wnioski z nich wypływające są interesujące i stanowić powinny przyczynek do szerszej refleksji nad aktualną kondycją oraz pożądanym kształtem polskiego przedsiębiorstwa przemysłowego. Osobnemu problemowi poświęcony jest rozdział, w którym L.A. Gruszczyński stara się
odpowiedzieć na pytanie, jaka jest rola socjologii wobec nowych zjawisk społecznych na polskim rynku pracy. Artykuł pełen jest wniosków i postulatów o charakterze praktycznym. Dzięki temu stanowi efektowne dopełnienie, a zarazem zakończenie książki, którą tworzą, w większości, problemy teo
retyczne.
W latach dziewięćdziesiątych pojawiły się na polskim rynku pracy nowe zjawiska stanowiące wyzwanie dla socjologii ze względu na daleko idące społeczne konsekwencje. Do zjawisk najbardziej charakterystycznych dla współczesnego polskiego rynku pracy autor zalicza bezrobocie, w tym bez
robocie młodzieży, proces przekształceń własnościowych oraz import siły roboczej. W tym miejscu należy podkreślić, iż żadne z wyszczególnionych zjawisk nie jest zjawiskiem zupełnie nowym w polskiej rzeczywistości. Procesy te zaznaczyły się mniej lub bardziej wyraźnie na przestrzeni czasu, stwierdza to zresztą sam autor w swoim artykule.
Dlaczego zatem L.A. Gruszczyński określa wybrane zjawiska jako nowe na rynku pracy? Jak można sądzić, składają się na to przynajmniej dwie przyczyny:
zbyt odległy okres czasu (rzędu kilkudziesięciu lat), jaki minął od ostatniego pojawienia się tego rodzaju zjawisk na naszym rynku pracy oraz diametralnie różne od obecnych warunki społeczno-ekonomiczne.
Dokonana przez autora szczegółowa charakterystyka wyselekcjonowanych zjawisk poprzedza główny cel artykułu, tj. próbę określenia miejsca socjologii wśród nowych procesów społecznych w polskiej gospodarce.
Artykuł L.A. Gruszczyńskiego posiada ewidentne walory socjotechniczne.
Autor uświadamia zadania badawcze stojące przed polską socjologią, udziela wskazówek, na jakie problemy wynikające z nowych zjawisk społeczno-gos
podarczych winni zwrócić uwagę badacze oraz przestrzega przed konsekwen
cjami zbagatelizowania problemu i nierzetelności w zgłębianiu istoty nowych zjawisk i procesów społecznych.
Szczególnie interesująco przezentuje się fragment dotyczący procesu prze
kształceń własnościowych, charakterystycznych dla polskiej gospodarki lat dziewięćdziesiątych. L.A. Gruszczyński proponuje szereg konkretnych badań socjologicznych w tym zakresie (m.in. analizę nastrojów społecznych dotyczą
cych przekształceń własnościowych, poznanie systemu wartości nowych katego
rii zawodowych takich, jak maklerzy, menedżerowie itp., czy badanie zmiany oczekiwań pracodawców w stosunku do przyjmowanych do pracy osób).
Podsumowując recenzowaną książkę należy stwierdzić, że do literatury z zakresu socjologii pracy doszła kolejna interesująca propozycja spojrzenia na społeczny system zakłady pracy. Niewątpliwą zaletą opracowania jest dobór problemów badawczych. Autorzy pod hasłem „społeczność zakładu pracy”
będącym zarazem tytułem książki umieścili zagadnienia odbiegające nieco od typowych kwestii charakterystycznych dla tego rodzaju bibliografii. Uzyskali dzięki temu inną optykę na zakład pracy jako system społeczny.
Książka niewątpliwie dostarcza wielu istotnych informacji na temat mecha
nizmów funkcjonowania społecznego systemu zakładu pracy. Równocześnie uświadamia badaczom rzeczywistości społecznej, iż socjologia polska stoi w obliczu nowych, często nieznanych problemów badawczych. Tym samym może być przydatna zwłaszcza dla tych socjologów-praktyków, którzy zechcą zweryfikować propozyq'e teoretyczne w konkretnych warunkach polskiego przedsiębiorstwa.
Wanda Tajcuska-Mróz
4
