1
S P IS Z A W A R T O Ś C I T E C Z K I — ( A i . & 3 E Ł W uC.hj.(J\It.R O m C.-
U ” : ...
...
I. M ateriały d o k u m e n ta c y jn e 1/1—rotacja właściwa i , X
l/U - dokumenty (sensu slricto) doi. osoby relalora —
I/3 - Inne ntelprlaly dokumentacyjna dof. osoby relalora
• »
II. M ateriały u zu p e ln le n la ją c e relację
]P. A 5, A
IU. jn n e m ateriały (zebrane przez „relatora”):
f/l/t— dot. rodziny relalora —
m - doi. ogólnie okresu sprzed 1939 r. —
III/3 - dot. ogólnie okresu okupacji (1939 -1 9 4 5 ) '— ' III/4 - doi. ogólnie okresu po 1945 r. — -
ill/5 -ln n e ..r
IV. K o resp o n d en cja
l : 5 /
W yp isy ze ź ró d e ł (tzw.: „nazwiskowe karty informacyjne”j k . K %
Si. - 4 aZoJj i bjOwOOy<^i ■
2
3
3 ) £ > s k y y t M l
.-_ I /
MIERZWIGO ARNOLD, ALBIN® LRICH / I 5 a 7 - z a a i ł p w a j a i a / , p s a a i . "Krzy- a z t a f % 1,Liart»"f t i i e * r ZJ i JSi#, £><**■'• r # z /k j .t *
U r a iza a y 13«»3«1St? r« w Gdańaku. ©y» Jyfcafa i J a a a a y « daaa S z a lz * M iał
V
• t a r a z og* toreta £&*a*aRav ttfJsyw*jącc£* p e ^ c z a s akapac.ji mazwiaka N i^aaa * iid z ir .J s j, c « r e v vrywirazi« ZJ / a r z a i wa.i^a B.Nirfaa* z w i s z s a y k y ł |>rzy- ą a a z c z a la i* z O^Aziałaa I I AT/# K* ąracawał wy kuc ha a wajay
w Cktj.ifci3a.ck w szk ala |*rawaśata*j przaz a i a a t r y zakaaaa r * r z y a z a i t a l a
\J Sw* £*rfras»»F.a«> iTacsw* ł tan t a k i* F r sn e iiifc k Ha«»***, -i« j * s y waptfi prccewtfik N« wi» Paaarza* Fa apnisawf a ia ?aaarz*» arzaz N ia s c a ^ ,-!!* a c i a k ł
«o Warszawy i za*ia«.zkał #rzy a l i c y R ya«r«*.!« j« M iał &yć k ia r e w a ik ia a gra?y ‘G^aaasl i" * i a r r a i a , Ja jrawaa b y ł zwiazaay z i a i e j p t y w a a i p r z a i - wajaaaya* vrł.idz cyw slaa —wajakawyeh, prsysatawy>»«04jcycj| a i t c i © * iz ia a - aa atu * «»ajjsy z Iz^zaci* R«*tazi.» B l i i i i z c * * c kar akt r \ t y c k kaAtak- tćw s i j £i,*łł* s i* wateli<$*Wi*^aaa, Aa arza z Maaika Dwaako a c z a a t a i c z y l i w abataca " t z l a c k i y »a*raiawaj" arfaaizaw aayca dla a ł a i z i a i y z t*raa<w w a ck a i^ ic a . Okazy t * fea k a ja a a w rły ».a P aaerza i b y ły wizytawaaa » r z tz Caa« M.Takarzawakiaga - Dtwbdcy DOk-Vi.II /T arw n /« J a * «4 i94-» r , N»
ar^aaJ.ii •<**,'£ aiad Okręca ZJ aa Fa?i»rz« I w Rzaszy ar as: «i*C ^ td a #a*P azaa»
tawnł w ś c is ły m k a a ta k c ia z a f i c a r a a fitaryaaJski H aailaw aj SSiaczyaławaa
\/ Dakalakiw ?»a# Kr »*a<*łata Okr^f* F a s a r a k it f a ZJ# Da pracy wyrriaiawcza j
^ zwerba*ał a . i a 9 R t i a l f * is ^ a r * i lfi»aikf Dyaaką* M i e i i k i i i t Dyaakick przy n ] i c y S z o e y ta a j Nr 1* w Tarwaia a ta a a w ił* akrzyakę kaatektawą
l U P r z a s y ł a ł k a r t k i p^cztawa / s z y f r a w a a a / aad aiaaj^o j*> jaka "Mar
ta® 3 fcył t a jaśan z paaaś»aia<w, kt^rya f a a ł a ^ i w s ł aia aa Paaarza«Pa>
aiarfał p a^iary a £ t« ta a i a a i a c k i a j f i r a y trcv*fit*tc<^ ^ y a tryliacjf k u r y f W 19i3 ra r c r a r ł zw isza k eałżai^aki w Warezswia* J^ałaił fa a k c ję
I - g a « » a tf^ c y a p atcp S z a fa Wywiada ,,ZM ZJ*0< l a t a 1942 r , i a a a * #ata s r a a z t a ^ a s ia f a ł a i ł t a ż fa*i.kcję S z a fa O i i z i a ł a IT Iaaaak t.arata Z ia a
^ a c k a ia ic k ZJ i USZ. Z a ł a ż y ł aiać siywiaicwczą ma t a r a a i a I'aaarzaf
z i a a z»aaakt.awa»yck i w sa a a j R z t s z y o P a a ia i a ł l i c z a a k a a ta k ty z faakcja*
4
- 2-
l
a a r ia a z a a i gaatapa ja ~ k i b a f i c a r a a i W akraackta* iŁ . ia , przaz MoDyra*
ką a a w ią z a ł k a a ta k t £ j a j a k » z y a « Ł p a r. w a jsk Ifc t a ic a y c k C&aan S k ła - ia w rlcin , Y t * » * t a r e z i ł i s f a r i ia e j i •iatycrąeyck ***;*a»tiań la t a ic t w a , T ru ia ® p a v ia * z i« i * czy a . f is ir x i*Ł i* e id L przak& zająC y * i a tla ła ś c i z K ró le w c a , AŃtlfcarka , » *y w * ją c y p aaw aaaiŁ* ł* l a l * r w / E « M i~ łl# r ? / i J* S k ła a a w a k i t t ja * a a taafca czy t a i 3'* k a a ta k ta ir a ł c i f w t y n wypai- km t Gwarna r £z*»yid a f i c a r a r i , V» jai-aw i* 194-2 r * U# sd*3fc kyć akiarawa- i< Ę t łk a a y w c a l * z * r4* * iz a w a * i* a i a c i :*jc*±Hit**FX*:gx łą e z a a ś c i*
irazsttitratgr *• csarwcfc 1343 r« 1*'* ffiaaaą 1$44r*., y. i* s ia r y b y ł w B a r- V li« . ia » Panas a k a ia ł l c t a n fc « S tr* a ia w ic a i ,*aw ay k ia r a w a ik a i a c i " F H v/ ftr-ftpy " ^y s e z a ia " jt& r a t t r z a , k t * r y paprzaz Rzawaaką / ird ^ a ia j a a t
s * t i « / z la ra z a w y przakass.yaał p a c z k i żyaaaćciaw a* N« n a s t a ł a a a iz a a y w a iia s ia k a a ca a tra e yjro ya » i * at aa aa aa, jir s a t.y ł asćz » K a a ta k t z r a iz f
ł i wał i i i z i filc & 1M4 r # ?a * * j a i * z n a la z ł * i* is ad .s da i k i* C a i z i a ła I I B r y .js iy Sw ią t akr* sy a k ia j w H t^ aaaaaręa* G i a a i ł *i<# p a w ć ś ra ia ,
ay*» K r z p a z ta f* , Z iia r ł pa w a ja ia t. !?iascz>ck*a
A re k i wam Mus a r a S t a t t k a f * a y g * » : Z - II- 3 - H # Głó\rars K a n ia ja B a ia a ia Z a ra d a i P rz e c iw k a H a r » W w i P a la k ie m a , a y u * . : H-bj ftkręgawa K *m ia ja
^jsaaaia ^ a r a a a i r r a e c iw k a iia ra a a w i j?alakitóma v» G «*u *k af a y * a . I
B* 7 S / 6 J| Ckr:ij»*#wł!ci B . , G ąs»iaraw 8kiA .f G iy a ia w l i c a c k a k « p a c ji.
i>zi.8l*la#BĆ Zwiąakfe tT* * z c z !irc » e4;* i H araaaw yck S i ł Z ta ra ja y c k , "Racz- a ik Gdyiloki*1 1939/199* su.- 3 , »• 1 a 6 - 1 » 9 |S tra * io w ic * W ., I i e a ł y i rz<
czywi#tadd#a?»paKiaieaia s l a t w * ja y i a k a p a a ji I* a la k i /k fti/ ,® a 3 z y a a - pi»$ Siwffi«#aka £ « 9 a r * aa we S i ł y Z a r a j a e 9&ar*£t.wa v.3ś2 / t a t a j f i g a r a j e jaku Kt-t-rai & ie r s w ie k i aresztaw an y wifaasj 1944 r * / j"a e ł» ż e * - i jfaaiarŁaaie w ia t a c k I I wa jn y ś w ia t* w e j« ,S ik Ic e a ia ^ r a fic z a e ,W r a c ła w - - tfar3aaw.i-Krak4w~Gśańal;-*Ł<iź 1989,a®6i-ó3$ Z e a s y ty 4a a i a t a r i i Ha- raaaw yea S i ł 2 b r a ja y c k ,C k io « s « 1961 , z , 1 ,e ,3 1 . 47 , O k io a ja 19'52,a.2,
b .56-59 / f » t t j ^ska V.pt, f r s y * z t » f , f . * ^ r a i t #/ 4 C k it ^ i? 1 9 9 *,e «1 1-19 / tirta ^ .laka S i ^ y a s t a f I?'.:jr?wi^ir5./e
t n f i U i - t • ^ ^ ^
5
6
00 0 2 0
In fo rm a c je o Ir e n ie Lost-CTzupryńskiej /'Uzyskane od H . S t r z e le c k ie j / .
^ ^ ^ ^ ^ ^4- y t 4-41 41 v * r T
/
I.L o s tó w n a jak o t e le f o n is t k a w Krdc«gs m arinę a rs e n a ł na Oksy*- wiu.Do o r g a n iz a c ji w c ią g n ą ł ją; " N id e n s " - K ie r z w ic k i* M ia ł on gru pę narodow ościow ą.W iosną 1941r z a p r z y s ią g ł I . I o s t . K i e mia^a żad
nego pseudonim u,Kontakt utrzym yw ała z A .E lia s z e w ic z e m ,E ie rz w ic k im i Sf.S trz e le c k im * Z e g tr z e le c k im s p o ty k a ła s ię w W ie l k i e j W si/obec^
n ie W ła d y s ławowo/.Chodziło o t o , aby n ie zwracać na s ie b ie uwagi;
I. IiO s t je ź d z iła te ż do Warszawy-do rodziny^dTam w idyw ała s i ę z E lia s z e w ic z e m i Hierzwickiim o raz in n ym i o so b am i,lecz a n i pseudo
nimów, a n i nazw isk n ie p a rn ię ta .H ic te ż n ie może pow iedzieć o Sau-
erze i K a łk u .P o d cz a s o k u p a c ji m ie s z k a ła w G dyni p rz y u l i c y Abra- C bama.
7
8
Nierzwicki Arnold Albin Erich ps. „K rzysztof’, „M a rta” (1907-...), oficer ZJ i NSZ na Pomorzu.
Ur. 13 V 1907 r. w Gdańsku; syn Józefa i Joanny z d. Szulc. Przed wybuchem wojny pracował jako nauczyciel w Chojnicach, w szkole prowadzonej przez siostry zakonne przy szpitalu św. Boromeusza (w szkole Nierzwickiego pracował także Franciszek Nau- mann, późniejszy jego współpracownik na Pomorze). Związany z inicjatywami przed
wojennymi władz cywilno-wojskowych, przygotowujących sieci podziemne na wypadek wojny, wraz z Moniką Dymską uczestniczył w obozach „szlachty zagrodowej” organi
zowanych dla młodzieży z terenów wschodnich. Obozy te funkcjonowały na Pomorzu i były wizytowane przez gen. M. Tokarzewskiego.
Po opanowaniu Pomorza przez Niemców Nierzwicki uciekł do Warszawy i zamiesz
kał przy ul. Rymarskiej. Miał być początkowo kierownikiem „Grunwaldu” w Toruniu.
Od 1940 r. tworzył sieć organizacyjną oraz sieć wywiadu Okręgu ZJ na Pomorzu. Pozo
stawał w ścisłym kontakcie z oficerem Marynarki Handl. Mieczysławem Dukalskim, p.o.
kmdta Okręgu Pom. ZJ. Do pracy wywiadowczej zwerbował m.in. -^Rudolfa Kupera i Monikę Dymską. Mieszkanie Dymskich przy ul. Szczytnej 14 w Toruniu stanowiło jego skrzynkę kontaktową. Nierzwicki przesyłał tam szyfrowane kartki pocztowe, podpisując je jako „Marta”. Posiadał papiery agenta niemieckiej firmy prowadzącej dystrybucję kawy. Pełnił w ZJ funkcję I zcy, a potem szefa wywiadu „Z” . Od lata 1942 r. do mo
mentu aresztowania pełnił równocześnie funkcję szefa oddz. II Insp. Ziem Zachodnich ZJ i NSZ, zakładając sieć wywiadu na terenie Pomorza, innych ziem zaanektowanych oraz w samej Rzeszy. Posiadał liczne kontakty z funkcjonariuszami gestapo i z oficerami Wehrmachtu. M.in. przez Dymską nawiązał kontakt z jej kuzynem, por. Luftwaffe Janem Skłodowskim, który dostarczał mu informacji. Trudno powiedzieć czy oficer niemiecki E. Muller przekazujący mu wiadomości z Królewca i Malborka (używający ps. „Adler”) i J. Skłodowski to ta sama osoba. W połowie 1942 r. Nierzwicki miał być skierowany na Bałkany w celu zorganizowania tam sieci łączności. W 1943 r. zawarł w Warszawie związek małżeński. Aresztowany w czerwcu 1943 r. lub wiosną 1944 r., więziony był w Berlinie. Pomoc okazał mu tam W. Strusiewicz, dawny kierownik sieci „F” grupy
„Wybrzeże” na Pomorzu, który przez Rzewuską z Warszawy przekazywał paczki żyw
nościowe. Nierzwicki został osadzony w obozie konc. Mauthausen, który przeżył.
Po wojnie znalazł się w siedzibie oddz. II Brygady Świętokrzyskiej w Regensburgu.
Ożenił się powtórnie, miał syna Krzysztofa. Zmarł po wojnie w Niemczech.
Starszy brat A. Nierzwickiego Brunon przed wojną związany był przypuszczalnie z Oddz. II Sztabu Generalnego WP. Podczas okupacji używał nazwiska Niedens i działał w wywiadzie ZJ.
APAK, T.: Nierzwicki A.; AMSt., sygn. Z—II—3—11; AGKBZ, sygn. M -6; AOKBZ w Gdańsku, sygn. Ds 78/69; C h r z a n o w s k i B., G ą s i o r o w s k i A., Gdynia w la
tach okupacji. Działalność ZJ i NSZ, Rocznik Gdyński nr 9, 1989/1990, s. 106-109;
Zasł. Pom..., s. 61-63.
Bogdan Chrzanowski
t. \r ( U e o &
154
6 W , b i O C j f o J .
9
10
11
12
13
14
15
Cd) W 4 Q
\2Z VI k p t . N I E R Z W I C K I K R Z Y S Z T O F p s . " K r z y s z t o f " KO Z J
i ) O r g a n i z o w a ł s i e ć O k r . Z J n a P o m o r z u o r a z w R z e s z y . J e ź d z i ł p o c a ł y m P o m o r z u , d o Ł o d z i , W r o c ł a w i a i d o R z e s z y . p o z o s t a w a ł w ś c i s ł y m k o n t a k c i e z k p t . M . Z a p o r ą , p . o . k r a d t a O k r . P o m . Z J . O p r ó c z w / w d z i a ł a l n o ś c i , N i e r z w i c k i o r g a n i z o w a ł n a t y m t e r e n i e t a k ż e z r ę b y w y w i a d u . Do p r a c y w y w i a d o w c z e j z w e r b o w a ł M o n i k ę D y m s k ą , k t ó r a p e ł n i ł a f u n k c j e s k r z y n k i p o c z t o w e j , o r a z R u d o l f a K u p p e r a . N i e r z w i c k i i Z a p o r a o d p o w i e d z i a l n i b y l i z a w y w i a d Z J w R z e s z y . W y w i a d Z J n a P o m o r z u p r z e j ą ł o d n i c h S t a n i s ł a w L u d w i k J e u t e p s . " W i l k " ,
" Z a c h o d n i "
£ ) I l - g i z - c a K m d t a M i l i c j i P o m o r s k i e j w T o r u n i u M . Z a p o r y \ Z J } . F o r m a c j ę t ę u t w o r z o n o w w y n i k u z a w a r c i a p o r o z u m i e n i a p o m i ę d z y p o m . Z J i O D R , j e d n o c z e ś n i e o f i c e r f u n k c y j n y i ł ą c z n i k d o ODR.
Z a d a n i a M i l i c j i s p r o w a d z a ł y s i ę d o w z i ę c i a u d z i a ł u w w a l c e i s t w o r z e n i a b e z p i e c z n y c l i w a r u n k ó w o r g a n o r r w ł a d z y R P w o k r e s i e p r z e j ś c i o w y m . O d d z i a ł y t e z a c z ę t o t w o r z y ć w B y d g o s z c z y , S w i e c i u , C h e ł m n i e i
G d y n i . P o m . ___ r , r
gj O d d ? .J l Zoum tackccU lcL, D/SZool 1
B . C h r z a n o w s k i , D z i a ł a l n o ś ć Z J - N S Z , [ w : ] W a l k a p o d z i e m n a . . . , s . £ 4 9 , £ 5 0 , £ 5 1 .
M G r ' 9 4
16
?
N I E R Z W I C K I K R Z Y S Z T O F G d y n i a Z J
w y w i a d
C z ł o n e k g d y ń s k i e j s i a t k i w y w i a d o w c z e j Z J o b e j m u j ą c e j w y w i a d w o j s k o w y i p r z e m y s ł o w y n a t e r e n i e p o r t u i s t o c z n i w G d y n i . K i e r o w n i k i e m s i a t k i b y ł S t e f a n H e n s e l o d j e s i e n i i 9 4 i r . A k t y w n y m i w s p ó ł p r a c o w n i k a m i S . H e n s l a b y l i : H e l e n a , C z e s ł a w a i B e r n a r d H e n s I o w i e , H a l i n a i S t a n i s ł a w S t r z e l e c c y , H a l i n a B a r c z a k ( N e u m a n n ) , K r z y s z t o f N i e r z w i c k i , B r u n o n N i e d e n s - N i e r z w i c k i ( b r a t K r z y s z t o f a ) , I r e n a P i o t r o w s k a , I r e n a L o s t , F r a n c i s z e k G b u r e k , L e o n S z u l z , B r o n i s ł a w a i A n t o n i F i s c h e r o w i e z B y d g o s z c z y , C z e s ł a w K a ł e k , A n t o n i C z e r w i k , E d m u n d C z a r k o w s k i , J a n T o m a n e k ( u c z e ń S z k o ł y M o r s k i e j ) , p r o f . m u z y k i M a r i a n S a u e r , Ł u c j a n J ę d r z e j c z a k , H e l e n a M a ć k o w i a k i j e j s i o s t r a S t e f a n i a P r z y b y ł m i e s z k a
j ą c e w B e r l i n i e . Ł ą c z n i k a m i m i ę d z y G d y n i ą i W a r s z a w ą b y l i : Z e n o n N a r o j e k , E . K o n i e c z n y ( " M a k s i o " ) i H a l i n a S k a r ż y ń s k a . Do W a r s z a w y j e ź d z i l i : S . H e n s e l , E . E l i a s z e w i c z , E . K o n i e c z n y . C z ł o n k o w i e w y w i a d u Z J z b i e r a l i i n f o r m a c j e o p r o d u k c j i s t o c z n i , r u c h u o k r ę t ó w , p r z e m y ś l e z b r o j e n i o w y m o r a z o n a s t r o j a c h l u d n o ś c i p o l s k i e j i n i e m i e c k i e j . R e j e s t r o w a n o t e ż n a z w i s k a f u n k c j o n a r i u s z y h i t l e r o w s k i c h . G r u p a t a m i a ł a k o n t a k t z w y w i a d e n ZWZ z a r ó w n o w G d y n i , j a k i w W a r s z a w i e z g r u p ą K . W i e k i e g o i A . , W i e n s a - W i i
_________ _ _______ __________________ k& A-i!
B . C h r z a n o w s k i , D z i a ł a l n o ś ć Z J - N S Z , [ w T ] W a l k a p o d z i e m n a . . . , s . £ 5 £ - £ 5 3 .
'S b
17
18
19
20
& Y M + / I o
k p t . N I E R Z W I C K I K R Z Y S Z T O F p s . " K r z y s z t o f " KO Z J
U r z y m y w a ł z n i m k o n t a k t y w c z a s i e o k u p a c j i G e r a r d D e r e n g o w s k i p s . " G e r w a z y " ( p r z e d w o j e n n y p i l o t 4 p u ł k u l o t n i c z e g o w T c z e w i e ) c z ł o n e k w y w i a d u Z J o r a z ZWZ - c z ł o n e k s i a t k i " A " n a l e ż ą c e j d o g r u p y
" W y b r z e ż e " I I O d d z . KG AK.
B . C h r z a n o w s k i , D z i a ł a l n o ś ć Z J - N S Z } [ w : ] W a l k a p o d z i e m n a . . . , s . £ 5 £ .
M G r ' 9 4
