Monitoring rybacko–biologiczny na Bałtyku w wieloletniej praktyce Morskiego Instytutu Rybackiego–Państwowego Instytutu Badawczego
(Gdynia)
Włodzimierz Grygiel1, Maciej Adamowicz1, Ireneusz Wójcik1
1Morski Instytut Rybacki–Państwowy Instytut Badaczy; ul. Kołłątaja 1, 81–332 Gdynia, e–mail: włodzimierz.grygiel@mir.gdynia.pl
Wstęp
Zasoby stad ryb większości gatunków, zwłaszcza tych o znaczeniu komercyjnym w Bałtyku, ich wielkość i rozmieszczenie, stan biologiczny a w efekcie wydajność połowowa, podlegają dość dużym zmianom w czasie i przestrzeni. Ze względu na fluktuacje ww.
elementów i ich konsekwencje w postaci rocznych limitów połowów komercyjnych, niezbędna jest realizacja systematycznego, wieloletniego monitoringu rybacko–biologicznego (Grygiel 1999, Anon. 2015). Morski Instytut Rybacki – Państwowy Instytut Badawczy w Gdyni (MIR–PIB) od 2005 r. realizuje to zadanie na Bałtyku, kontynuując wcześniejsze, wieloletnie badania statutowe. Obowiązek ten wynika z akcesji Polski do Unii Europejskiej (UE) i wdrożenia Wieloletniego Programu Zbierania Danych Rybackich (WPZDR), opartego na międzynarodowej metodyce zbioru i opracowania prób. Monitoring rybacko–biologiczny w polskich wodach Bałtyku był realizowany w MIR–PIB już od lat 1960. jednak na mniejszą skalę, w oparciu o własną metodykę i nie tak systematycznie jak w ostatnich latach (Grygiel 1997a, 1997b, 1999, 2004, 2011, Grygiel i in. 2015). Prowadzenie profesjonalnych badań monitoringowych w ww. zakresie wynika także z szeregu zobowiązań wobec grup roboczych i studyjnych Międzynarodowej Rady Badań Morza (ICES).
W opracowaniu przedstawiono zarys struktury zadań, cele i niektóre wyniki monitoringu rybacko–biologicznego na Bałtyku prowadzonego przez MIR–PIB w Gdyni w latach 2005–2014.
1. Struktura zadań i cele monitoringu rybacko–biologicznego w Bałtyku
W ostatnich 10 latach realizowane są trzy następujące, główne moduły tematyczne monitoringu w Bałtyku:
zbiór danych rybacko–eksploatacyjnych i biologicznych w trakcie bezpośredniego udziału w rejsach na polskich kutrach i łodziach rybackich oraz z wyładunków ryb w portach; ten rodzaj obserwacji jest bezpośrednio powiązany z analizą danych z systemu satelitarnego monitoringu ruchu statków rybackich (VMS – Vessel Monitoring Systems),
zbiór danych z połowów wędkarskich dorszy na morzu, zorganizowanych na różnych polskich statkach,
zbiór danych połowowych, ichtiologicznych i hydrologicznych na statku badawczym
„Baltica” w ramach specjalistycznych rejsów związanych z realizacją wieloletnich, międzynarodowych programów, koordynowanych przez ICES – Working Group on Baltic
Zbiory danych rybacko–eksploatacyjnych i ichtiologicznych są rejestrowane w elektronicznych polskich i międzynarodowych (ICES) bazach danych. Niezaprzeczalną wartością ww. rodzaju danych, zbieranych z udziałem obserwatorów naukowych z MIR–PIB i bezpośrednio weryfikowanych w trakcie prac na morzu, jest ich oryginalność i wysoka rozdzielczość (dokładność). Ponadto, udział obserwatorów z MIR–PIB w rejsach umożliwia bezpośrednią weryfikację składu jakościowego i ilościowego ichtiofauny bałtyckiej (ocenę bioróżnorodności). Nie jest to obarczone wstępnymi założeniami teoretycznymi, stosowanymi w badaniach z udziałem wyspecjalizowanych urządzeń technicznych i w większości modeli matematycznych.
2. Monitoring rybacko–biologiczny na polskich kutrach i łodziach rybackich
Monitoring rybacko–biologiczny na kutrach i łodziach rybackich operujących w Bałtyku ma charakter wieloletni i prowadzony jest w skali całego roku. Zakres tego monitoringu jest corocznie ustalany na podstawie wielkości, struktury połowów i wyładunków ryb danego gatunku w poprzednich latach, w układzie czasowo-przestrzennym (kwartały, podobszary statystyczne ICES) oraz z podziałem na rodzaje narzędzi połowowych.
Wykaz gatunków ryb, których połowy i wyładunki były monitorowane w 2014 r. przez obserwatorów MIR–PIB przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Gatunki ryb zaobserwowane w Morzu Bałtyckim w połowach i wyładunkach komercyjnych w 2014 r., monitorowanych przez obserwatorów MIR–PIB w Gdyni.
Babka bycza Jazgarz Makrela Pstrąg tęczowy Tobiasz
Boleń Jaź Miętus Sandacz Troć wędrowna
Certa Karaś Minóg rzeczny Sieja Skarp/Turbot
Ciernik Kleń Morszczuk europejski Stornia Ukleja
Ciosa Krąp Motela Stynka Węgorz
Czarniak Kur diabeł Okoń Szczupak Witlinek
Dobijak Leszcz Parposz Szprot Wzdręga
Dorsz Lin Plamiak Śledź Zimnica
Gładzica Łosoś atlantycki Płoć Tasza Nazwa gatunku ( w kolejności alfabetycznej)
Dane z systemu VMS dostarczają informacji o aktualnym rozmieszczeniu geograficznym i aktywności polskiej floty rybackiej i są wykorzystywane do planowania rejsów z udziałem obserwatorów MIR–PIB. System ten wspierany jest dedykowanymi narzędziami służącymi m.in. do analizy rozkładu prędkości przemieszczania się floty rybackiej, z uwzględnieniem rodzaju stosowanego narzędzia połowów. Na rysunku 1 przedstawiono intensywność polskich połowów dorszy bałtyckich w 2012 r. z zastosowaniem włoka dennego (OTB), przy uwzględnieniu dużej rozdzielczości danych z systemu VMS, dla porównania z obrazem w małej rozdzielczości, tj. wg kwadratów statystycznych ICES. Na rysunku 2, na przykładzie szprotów, przedstawiono fragment zakresu danych biologicznych rejestrowanych w trakcie monitoringu rybackiego i analizowanych w Instytucie.
Rys. 1. Lokalizacja polskich połowów dorszy [w kg] w 2012 r. włokiem dennym (OTB), przy uwzględnieniu dużej rozdzielczości danych z systemu VMS – kwadraty o powierzchni 0,1°x0,05° (część lewa) i wg kwadratów statystycznych ICES o powierzchni 1°x0,5° (część prawa).
A) II kwartał 2013 r., 26 podobszar ICES
0 5 10 15 20 25
6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 8,5 9,0 9,5 10,0 10,5 11,0 11,5 12,0 12,5 13,0 13,5 14,0 14,5 15,0 15,5 16,0
Klasy długości [cm]
Udział liczbowy [%]
połowy konsump., n = 695 połowy paszowe, n = 6614
B) II kwartał 2013 r., 26 podobszar ICES
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Grupy wieku
Udział liczbowy [%]
połowy konsump. połowy paszowe C) II kwartał, 2013 r., 26 podobszar ICES
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
1 2 3 4 5 6 7
Grupy wieku
Długość [cm]
l.t. [cm]
W [g]
D) II kwartał, 2013 r.
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
Rønne rugijskie odrzańskie bornholmskie-Nbornholmskie-S kołobrz.-darłow.
Ławica ŚrodkowawładysławowskieGłębia Gdań. WZatoka Gdańskaustecko-łebskieGłębia Gdań. ERynna Słupskasztokholmskiegotlandzkie-Sgotlandzkiekłajpedzkie
Udział młodych szprotów [%]
%-liczebności
%-masy
Rys. 2. Rozkład długości (A) i wieku (B) szprotów pochodzących z połowów na cele konsumpcyjne i paszowe w II kwartale 2013 r., średnia długość i średnia masa w grupach wieku (C) oraz średni udział młodych, niewymiarowych (<10,0 cm długości) osobników w próbach z różnych łowisk bałtyckich (D); na podstawie danych W. Grygiela, 2014.
3. Monitoring rekreacyjnych, morskich połowów wędkarskich dorszy
Monitoring rekreacyjnych połowów wędkarskich dorszy bałtyckich, na różnego typu polskich statkach, prowadzony jest w MIR–PIB od 2005 r., a od 2010 r. we współpracy z Grupą Roboczą ICES ds. Rybołówstwa Rekreacyjnego (WGRFS – Working Group on
© W.G.
dorsz troć, belona, sandacz
łosoś śledź
© W.G.
© W.G.
© W.G.
dorsz troć, belona, sandacz
łosoś śledź dorsz troć, belona, sandacz
łosoś śledź
gatunkowej i wielkościowej złowionych ryb i, w efekcie końcowym, oszacowanie wielkości polskich połowów dorszy w tego rodzaju „eksploatacji”.
Rys. 3. Lokalizacja głównych ośrodków zorganizowanego, amatorskiego wędkarstwa dorszowego w Polsce (czerwone kwadraty) i rejony połowów wg gatunków celowych (lewy rysunek) oraz liczba dorszowych rejsów wędkarskich i liczba wędkarzy w latach 1999–2014, zaewidencjonowanych przez kapitanaty portów (brak danych z Gdańska i Gdyni; prawy rysunek; za K. Radtke i H. Dąbrowskim, 2015).
W Polsce nie ma dotychczas oficjalnej statystyki połowów wędkarskich dorszy, a ocenę wielkości tych połowów dokonują eksperci MIR–PIB, w oparciu o dane zbierane w trakcie bezpośredniego udziału w części morskich wypraw wędkarskich. Liczba polskich, morskich rejsów wędkarskich ukierunkowanych na połowy dorszy i liczba wędkarzy intensywnie i systematycznie wzrastały od roku 1999 – odpowiednio, z poziomu 570 i 7198, do maksimum 15010 rejsów z udziałem 163661 wędkarzy w roku 2009. W kolejnych latach zaznaczyła się tendencja spadkowa tych dwóch zmiennych (rys. 3). Według szacunków przeprowadzonych przez Radtke i Dąbrowskiego (2015) sumaryczna masa polskich połowów wędkarskich dorszy bałtyckich w 2014 r. wyniosła 1250 ton, co stanowiło 6,2% narodowej kwoty połowowej. Wartość opłat z tytułu udziału wędkujących w rejsach wg uproszczonych szacunków ww. autorów, w roku 2014 wynosiła 20,1 mln PLN.
4. Monitoring rozmieszczenia, zmian liczebności rekrutujących pokoleń i stanu zasobów stad ryb głównych gatunków – na podstawie rejsów badawczych
Długoletni monitoring zmian rozmieszczenia geograficznego, batymetrycznego i sezonowego dorszy, storni, śledzi i szprotów oraz fluktuacji liczebności rekrutujących pokoleń tych ryb prowadzony jest przez wszystkie państwa nadbałtyckie, w ramach międzynarodowej współpracy, koordynowanej przez ICES (grupa robocza WGBIFS). W ramach tego monitoringu, na r/v „Baltica” realizowane są dwa rodzaje rejsów badawczych:
BITS (Baltic International Trawl Survey) w lutym-marcu i listopadzie każdego roku, służący ocenie rozmieszczenia przestrzennego dorszy, storni, śledzi i szprotów w warstwie przydennej Bałtyku i dostarczający danych do analiz zmian liczebności rekrutujących pokoleń ryb w oparciu o wyniki losowo wybranych przez WGBIFS lokalizacji połowów kontrolnych standardowym włokiem dennym,
BIAS (Baltic International Acoustic Survey) we wrześniu-październiku każdego roku, w stałych rejonach badań, służący okresowej ocenie stanu zasobów śledzi, szprotów i dorszy, analizie ich rozmieszczenia w toni morskiej oraz szacunkom liczebności
rekrutujących pokoleń; wyniki makrosondażu akustycznego i włokowych, pelagicznych połowów kontrolnych stanowią podstawę ww. wnioskowania.
Argumentem przemawiającym za prowadzeniem systematycznych badań bezpośrednio na statku badawczym jest m.in. fakt, że materiały uzyskane w trakcie specjalistycznych rejsów pochodzą z niesortowanych połowów (bez odrzutów), są niezależne od lokalnych i bieżących preferencji rybołówstwa komercyjnego oraz pozyskiwane są mało selektywnymi narzędziami. W efekcie, materiały te dotyczą większego zakresu klas długości ryb niż w połowach komercyjnych. Podczas rejsów badawczych prowadzony jest także systematyczny monitoring hydrologiczny. Standaryzowana wydajność połowów kontrolnych w rejsach typu BITS i BIAS pozwala na możliwie szybkie uzyskanie, porównywalnego w skali Bałtyku, względnego wskaźnika stanu zasobów i rekrutacji do stad nowych pokoleń ryb podstawowych gatunków (Grygiel 1999, 2004, 2011, Grygiel i in. 2015). Wydajność połowów badawczych, w odróżnieniu od danych z połowów floty kutrowo–łodziowej, odzwierciedla zmiany urodzajności rekrutujących pokoleń ryb już na wczesnym etapie ich rozwoju osobniczego. W odniesieniu do dorszy i storni stanowi jedyne źródło danych o zmianach względnych liczebności na poziomie 0 i 1 grupy wieku. Niektóre z wyników zebranych i opracowanych w ww. rejsach na r/v „Baltica” przedstawiono poniżej.
Rys. 4. Średnia gęstość powierzchniowa biomasy szprotów i śledzi w [t NM-2], wg kwadratów ICES zlokalizowanych w granicach polskich obszarów morskich; na podstawie szacunków metodą przeglądów akustycznych (dane wg T. Łączkowskiego, MIR-PIB z rejsu BIAS we wrześniu–październiku 2013 r. na statku „Baltica”; Grygiel i in. 2014).
Rys. 6. Rozkład geograficzny wydajności storni z rekrutującego pokolenia 2012 r., w polskiej części południowego Bałtyku; dane z rejsu typu BITS–4q w listopadzie 2014 r., na statku
”Baltica” (Grygiel i in. 2015).
Literatura:
Anon. 2015. First Interim Report of the Baltic International Fish Survey Working Group (WGBIFS). ICES CM 2015/SSGIEOM:07; REF. SCICOM, ACOM, (pod redakcją W.
Grygiela), Öregrund, 23–27.03.2015, 622 pp.
Grygiel, W. 1997a. Metody badań rozmieszczenia ryb śledziowatych Bałtyku. [w:]
Wiadomości Rybackie, nr 10, pismo Stow. Rozw. Ryb., Gdynia, 11–12.
Grygiel, W. 1997b. Retrospektywny przegląd badań dotyczących rozmieszczenia i liczebności rekrutujących pokoleń ryb śledziowatych Bałtyku. [w:] Raporty Mor. Inst. Ryb. 1996, Gdynia, 142–149.
Grygiel, W. 1999. Rozmieszczenie i liczebność młodych śledzi i szprotów w południowym Bałtyku (lata 1976–1991). Monografia; Wydaw. Mor. Inst. Ryb., Gdynia, 1–166.
Grygiel, W. 2004. Analysis of variation in the fishing efficiency (CPUE) of the TV–3#930 bottom trawl using the alternate hauls method. [in:] Bulletin of the Sea Fish. Inst., Gdynia, No. 2(162), 3–12.
Grygiel, W. 2010. Rejsy badawcze typu BIAS i BITS na statku „Baltica” w 2009 roku – cele, zadania, realizacja i zarys wyników. [w:] Wiadomości Rybackie, nr 5–6 (175), 2010 – Pismo Mor. Inst. Ryb., Gdynia, 16–20.
Grygiel, W. 2011. Flounder fishing efficiency conversion index – resulted from the Polish calibration experiments (autumn–winter 1999–2002) with two bottom–fishing gears.
Working paper, [in:] ICES CM 2011/SSGESST:05, REF. SCICOM, WGISUR, ACOM;
Annex 9, 430–443.
Grygiel, W., T. Łączkowski and B. Witalis 2014. Research report from the Baltic International Acoustic Survey (BIAS) in the Polish marine waters (r.v. “Baltica”; 16.09. – 04.10.2013). Working paper, [in:] ICES CM 2014/SSGESST:13, Annex 8, 331–363.
Grygiel, W., Z. Mirny, K. Radtke, M. Wyszyński 2015. Stan zasobów ryb (dorsz, śledź, szprot, stornia) na podstawie rejsów badawczych – badania zaciągami dennymi. Zadanie 4, [w:] Opracowanie statutowego tematu badawczego P6–1/14, pod kierownictwem J.
Horbowego; Mor. Inst. Ryb. – Pań. Inst. Bad., Gdynia, prac. zbior., maszyn. powiel., 52.
Radtke, K., H. Dąbrowski 2015. Nowa ustawa o rybołówstwie morskim i jej implikacje dla rybołówstwa rekreacyjnego. [w:] Wiadomości Rybackie, nr 7–8 (206) 2015; Pismo Mor.
Inst. Ryb. – Państw. Inst. Badaw., Gdynia, 9–12.
