Ostoje Natura 2000 w województwie opolskimna tle regionalnego systemu obszarów chronionych

(1)

Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu obszarów chronionych

Koncepcja regionalnego systemu ostoi przyrody, spełniającychkryteria Unii Europej- skiej zawarte w Dyrektywie Rady nr 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków (tzw. Dyrektywa Ptasia) oraz Dyrektywie Rady nr 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnychoraz dzikiej flory i fauny (tzw. Dyrektywa siedliskowa), została w wojewódz- twie opolskim opracowana w 2001 r. (Nowak, red., 2001). Podczas prowadzonychw 2002 r. prac nad krajowym systemem Natura 2000 została ona nieznacznie skorygowa- na, głównie w zakresie przebiegu granic, co było związane z koniecznością uwzględnie- nia podczas projektowania stanowisk samorządów lokalnych.

Projekt systemu Natura 2000 Opolszczyzny obejmuje obecnie 8 ostoi dla ochrony siedlisk naturalnychoraz gatunków flory i fauny z wyłączeniem ptaków (SOO) oraz 5 ostoi dla ochrony awifauny (OSO) (tab. 1 i 2, ryc. 1) (Badora i in., 2003). Przy wyznacza- niu ostoi ptasichz wyjątkiem autorskiej propozycji dotyczącej OSO Dolina Stobrawy podstawowe znaczenie miały wykonane wcześniej prace Gromadzkiego i in. (1994), w wyniku którychw granicachwojewództwa wyznaczono cztery obszary ochrony ptactwa wodno-błotnego o znaczeniu międzynarodowym (trzy duże zbiorniki zaporowe oraz fragment doliny Odry w okolicachBrzegu). Delimitacja SOO nastąpiła przy uwzględnie- niu wyjściowych materiałów opracowanych w IOP PAN w Krakowie.

Zsumowana powierzchnia zaprojektowanych do ochrony ostoi zajmuje obecnie 140 922 ha, a przy uwzględnieniu faktu, że część ostoi pokrywa się terytorialnie wynosi ok. 126 000 ha (13,5% terenów województwa).

Największe ostoje SOO obejmują obszary dwóchdużychdolin rzecznych: Małej Panwi i Stobrawy. Występują tu wielkoprzestrzenne kompleksy leśne ze znacznym udziałem zbiorowisk łąkowych, turzycowiskowych i szuwarowych oraz torfowisk. Na obszarze Doliny Stobrawy występuje ponadto znaczna koncentracja stawów hodowlanych (ok. 800 ha), które w krajobrazach staroglacjalnych nizinnej części Opolszczyzny stano- wią ostoje flory i fauny związanej z zagrożonymi siedliskami wodnymi. Charaktery- styczną cechą środowiska przyrodniczego wszystkichzaprojektowanychnizinnychostoi siedliskowychjest dominacja lub znaczny udział krajobrazów zalewowychden dolin rzecznychi krajobrazów tarasów nadzalewowych. Oznacza to, że w tym typie krajobrazu występuje największa koncentracja cennychw skali Unii Europejskiej siedlisk i gatun- ków. Prawidłowość tę potwierdzają wyznaczone ostoje ptasie. Wszystkie związane są ze środowiskiem dolin rzecznych, aż 3 obejmują duże zbiorniki zaporowe (tab. 1).

Przegląd polskichdoświadczeń u progu integracji z Unią Europejską, 2004, Gdańsk, s. 195–201.

(2)

Tabela 1. Proponowane ostoje siedliskowe (SOO) w województwie opolskim Table 1. Proposed Special Areas of Conservation (SACs) in Opole Voivodeship

Wyszczegól- nienie

Po- wierzch

nia [ha]

Najwyższa, najniższa i średnia wy- sokość ob- szaru [m

n.p.m.]

Dominujące krajo- brazy naturalne

Siedliska z załącznika I dy-

rektywy siedli- skowej

Liczba gatun- ków z załączni- ka II dyrektywy siedliskowej

Liczba gatun- ków ptaków z załącznika I dy- rektywy ptasiej

liczba

% po- wierzch

ni

zwierząt roślin lęgo- wych

migru- jących Bory Niemo-

dlińskie 9219 190; 150;

165 – zalewowychden dolin i tarasów nadzalewowych – fluwioglacjalne –

równinne i faliste

13 47 7 0 25 6

Dolina Małej

Panwi 35660 220; 150;

175 – tarasów nadzalewowych – eoliczne pagór-

kowate (wydmo- we)

17 45 8 0 27 23

Opolska Do-

lina Odry 2404 180; 160;

165 – zalewowychden

dolin 11 42 4 1 12 7

Dolina Stob-

rawy 22050 180; 140;

155 – zalewowychden dolin i tarasów nadzalewowych – fluwioglacjalne –

równinne i faliste

15 56 8 0 28 11

Lasy Barucic-

kie 6218 165; 133;

150 – zalewowychden dolin i tarasów nadzalewowych – peryglacjalne –

równinne i faliste

7 55 2 0 6 2

Forty Nyskie 50 185; 178;

182 – zalewowychden dolin i tarasów nadzalewowych

1 70 4 0 3 0

Góra św.

Anny 5940 404; 225;

315 – węglanowe zwar- tychmasywów ze skałkami – węglanowe

płaskowyżów fa- listych

– lessowe – eoliczne, wysoczyzn słabo rozciętych

11 51 2 2 9 3

Góry Opaw-

skie 4681 889; 270;

470 – pogórzy – regla dolnego i

regla górnego

13 47 5 0 16 5

Razem 86222 x x 35 x 19 3 34 35

Źródło: Badora K. i in. (2003). Source: Badora K. et al. (2003)

(3)

Większość zaprojektowanychostoi siedliskowychwystępuje na terenachnizinnych.

Jedynie SOO Góra św. Anny zlokalizowana jest na Wyżynie Śląskiej (Chełm), SOO Góry Opawskie zaś obejmuje krańcowe, wschodnie obszary Sudetów. W obu przypadkach występują znaczne różnice w zakresie występującychtu siedlisk i gatunków w stosunku do ostoi z terenu Niziny Śląskiej. Na środkowotriasowym progu strukturalnym Garbu Chełmu, który wznosi się o ok. 170 m ponad przylegającą od południa Kotlinę Raci- borską, występuje znaczna koncentracja specyficznychtylko dla tego obszaru zbiorowisk muraw kserotermicznychi nawapiennychbuczyn. W GórachOpawskichstwierdzono występowanie jedynychw regionie biocenoz regla dolnego i górnego oraz największe obszary zespołów roślin naskalnych. Bardzo specyficzną ostoją są Forty Nyskie. Jest to rozległa budowla obronna, wewnątrz której wykształciły się bardzo korzystne warunki mikroklimatyczne dla nietoperzy. Uznawana jest obecnie za jedno z głównychzimowisk tych ssaków na Dolnym Śląsku.

Pod względem liczby siedlisk, którychobecność i powierzchnia jest podstawowym kryterium wyznaczania ostoi SOO, największa ichróżnorodność występuje w Dolinie Małej Panwi – 17 i Dolinie Stobrawy – 15. Są to jednocześnie największe zaprojektowa- Tabela 2.Proponowane ostoje ptasie (OSO) w województwie opolskim

Table 2. Proposed Special Protection Areas (SPAs) in Opole Voivodeship

Wyszczególnienie Powierzch- nia [ha]

Najwyższa, naj- niższa i średnia wysokość obsza-

ru [m n.p.m.]

Dominujące typy krajobrazu

Gatunki kwalifikujące liczba

wyszczególnienie

Dolina Stobrawy 26060 175; 140; 155 – zalewowych den dolin i tarasów nadzalewowych

7 bąk, bielik, bocian biały, bocian czarny, czapla biała, derkacz, trzmielojad

Grądy Odrzańskie 22050 160; 133; 150 – zalewowych den dolin i tarasów nadzalewowych

6 bocian czarny, dzię- cioł średni, dzięcioł zielonosiwy, kania czarna, muchołówka białoszyja, czapla siwa Jezioro Nyskie 2195 220; 185; 190 – zalewowych den dolin 11 mewa czarnogłowa,

rybitwa rzeczna, bie- gus zmienny, czajka, gęś zbożowa, krzyż- ówka, kulik wielki, kwokacz, ptaki wodno-błotne, siewnica, śmieszka

Jezioro Otmuchow-

skie 2025 220; 190; 200 – zalewowych den dolin 5 cyraneczka, czajka, czapla siwa, gęś zbożowa, ptaki wodno-błotne

Jezioro Turawskie 2370 180; 165; 170 – zalewowych den dolin 3 cyraneczka, krzyżów- ka, ptaki wodno-błotne

Razem 54700 x x 24 x

Źródło: Badora K. i in. (2003). Source: Badora K. et al. (2003)

(4)

ne ostoje. Łącznie w regionalnychSOO stwierdzono występowanie 35 rodzajów siedlisk.

Udział procentowy powierzchni obszarów siedlisk w ogólnym obszarze ostoi waha się od 42% w SOO Opolska Dolina Odry do 70% w SOO Forty Nyskie. Z wyłączeniem tej ostat-

Ryc. 1.Proponowane ostoje Natura 2000 w województwie opolskim Źródło: opracowanie własne

Fig. 1.Proposed Natura 2000 sites in Opole Voivodeship Source: author

(5)

niej, rozpiętość udziału jest niewielka (42–56%). Największe powierzchnie zajmują siedliska leśne.

Przeważająca liczba gatunków zwierząt z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej wystę- puje w ostojachzlokalizowanychw dolinachrzecznych. Gatunki roślin z tego załącznika występują jedynie w SOO Opolska Dolina Odry oraz w SOO Góra św. Anny. Łącznie we wszystkichostojachsiedliskowychstwierdzono występowanie 19 gatunków zwierząt i 3 gatunki roślin zamieszczonych w tym załączniku.

W grupie ostoi ptasichnajwiększa liczba kwalifikującychgatunków i zespołów fauni- stycznychwystępuje na terenie OSO Jezioro Nyskie – 11, najmniejsza w OSO Jezioro Tu- rawskie – 3. Łącznie na terenachostoi zinwentaryzowano 24 gatunki i zespoły spełniające kryteria uznania określonego obszaru za ostoję mającą znaczenie dla ochrony awifauny Unii Europejskiej. Bardzo ważnym elementem były tu znaczne koncentracje ptaków migrujących.

Wyznaczone w województwie opolskim ostoje Natura 2000 w większości zlokalizo- wane są w obrębie utworzonego w 1988 roku i rozbudowanego w latach90. regionalnego systemu ochrony przyrody (tab. 3). Najlepsze zabezpieczenie siedlisk i gatunków ważnych dla Unii Europejskiej występuje w rezerwatachprzyrody (w szczególności dużychrezerwa- Tabela 3. Ostoje Natura 2000 na tle regionalnego systemu ochrony przyrody

Table 3. Nature 2000 sites on a background of the nature conservation system Ostoja Natura 2000 Rezerwaty przyrody (RP), parki krajobrazowe

(PK) i obszary chronionego krajobrazu (OCHK) występujące na terenie ostoi

% powierzchni ostoi z for- mami ochrony przyrody

SOO Bory Niemodlińskie RP Dębina, Kokorycz, Prądy, Złote Bagna, Staw Nowokuźnicki

OCHK Bory Niemodlińskie

2,1

92,6 SOO Dolina Małej Panwi OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie 100,0

SOO Opolska Dolina Odry OCHK Łęg Zdzieszowicki 25,0

SOO Lasy Barucickie RP Leśna Woda, Rogalice, Lubsza Stobrawski PK

OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie

0,7 97,7 1,6 SOO Dolina Stobrawy Stobrawski PK

OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie

80,3 17,1

SOO Forty Nyskie – –

SOO Góra św. Anny RP Biesiec, Ligota Dln., Grafik, Boże Oko, Góra św. Anny, Lesisko

PK Góra św. Anny

2,8

70,2 SOO Góry Opawskie RP Cicha Dolina, Nad Białką, Las Bukowy

PK Góry Opawskie

1,9 96,4

OSO Dolina Stobrawy Stobrawski PK 75,2

OSO Grądy Odrzańskie Stobrawski PK 72,8

OSO Jezioro Nyskie Otmuchowsko-Nyski OCHK 100,0

OSO Jezioro Otmuchowskie Otmuchowsko-Nyski OCHK 100,0

OSO Jezioro Turawskie OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie 100,0

(6)

tachleśnychi torfowiskowychutworzonychpo 1997 roku). Rezerwaty te w łącznej liczbie 17 (60% wszystkichobiektów w regionie) występują jedynie w czterechostojachsiedlisko- wych, gdzie zapewniają ochronę niewielkiemu odsetkowi ich powierzchni (od 0,7% do 2,8%). W żadnej z pięciu zaprojektowanychostoi ptasichnie ma takichobiektów (Opolsz- czyzna nie ma w ogóle rezerwatów faunistycznych). Stan ten uzasadnia konieczność skory- gowania istniejącej sieci rezerwatów przyrody w województwie.

W przypadku OSO: Grądy Odrzańskie i Dolina Stobrawy, a także SOO: Dolina Stobra- wy, Lasy Barucickie, Góra św. Anny i Góry Opawskie walory przyrodnicze tychterenów za- bezpieczane są w parkachkrajobrazowych, gdzie często występują konflikty przestrzenne między realizacją funkcji ochronnych i gospodarczych. Udział powierzchniowy tych form ochrony przyrody na terenie wymienionych ostoi jest znaczący i przekracza 70%.

Obszary SOO: Dolina Małej Panwi, Bory Niemodlińskie, Opolska Dolina Odry i Lasy Barucickie, a także OSO: Jezior Otmuchowskiego, Nyskiego i Turawskiego chronione są w obszarach chronionego krajobrazu, która to forma jest niewystarczająca dla zachowa- nia siedlisk i gatunków stanowiącychdziedzictwo przyrodnicze Europy. Walory przyrodnicze SOO Dolina Małej Panwi uzasadniają utworzenie tu parku krajobrazowego.

Analiza przebiegu granic istniejącychobszarów chronionychoraz granic zaprojektowanychostoi wskazuje na rozbieżności, które należy skorygować. Dotyczą one przede wszystkim konieczności poszerzenia granic Stobrawskiego PK w kierunku północnym i zachodnim oraz PK Góra św. Anny w kierunku wschodnim. Niezbędnym działaniem jest także opracowanie systemu korytarzy ekologicznychłączącychizolowane ostoje. Szcze- gólną rangę mają tu doliny Nysy Kłodzkiej oraz Odry, mniejszą doliny Małej Panwi i Białej Głuchołaskiej.

Natura 2000 sites in Opole Voivodeship on a background of the nature conservation system

Summary

Project of Natura 2000 ecological network of Opole voivodeship consists of 5 Special Protec- tion Areas (SPAs) and 8 Special Areas of Conservation (SACs). The total surface of proposed sites is ca 126000 ha (13,5% of Opole voivodeship). Majority of SACs are situated in lowlands. Only The Saint Anna Hill SAC is situated in The Silesia Upland, and The Opawskie Mountains SAC is situated in The Sudety Mountains. The highest diversity of natural habitats listed in annex II of The Habitat Directive is in The Mała Panew Valley SAC (17 habitats) and The Stobrawa Valley SAC (15 habitats). In all SACs occur 35 types of habitats from this annex. The largest surface covers take forest habitats. In all SACs 19 wild fauna species and 3 wild flora species form II annex of The Ha- bitat Directive occur.

Three of five SPAs are situated in dammed reservoirs (The Otmuchów Lake, The Nysa Lake, The Turawa Lake). Next two SPAs are located in river valleys (The Odra Valley, The Stobrawa Valley). In all SPAs 24 qualification birds species and birds associations occur.

Nature conservation system of Opole voivodeship consists of 34 nature reserves, 4 landscape parks and 7 landscape protection areas. Seventeen nature reserves are situated in 4 SACs. Four SACs and all SPAs haven’t got reserves. Only 4 SACs and 2 SPAs are protected in 3 landscape parks.

Natural values of 3 SPAs and 4 SACs are protected in landscape protection areas, but conservation in these form of nature protection is not sufficient and effective.

(7)

Spatial analysis of distribution of the nature conservation system of Opole voivodeship and distribution of the SACs and the SPAs indicate the need to:

1) verifying the nature reserves network,

2) enlargement of The Stobrawa Landscape Park and The Saint Anna Hill Landscape Park, 3) establishement of The Mała Panew Valley Landscape Park,

4) introduction of effective conservation of ecological corridors (communication between SACs and SPAs).

Literatura

Badora K., Kantorczyk-Gałkiewicz J., Kuńka A., Nowak A., Spałek K., Wyszyński M., 2003, Ostoje Natura 2000 – wyniki prac Wojewódzkiego Zespołu Realizacyjnego, Opolski Urząd Woje- wódzki, Opole.

Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., WielochM., 1994, Ostoje Ptaków w Polsce. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Gdańsk.

Nowak A. (red.), 2001, Ostoje przyrody Natura 2000 w województwie opolskim (koncepcja regio- nalna), Prace OTPN, Zeszyt specjalny, Opole 2001.

(8)