W 700-lecie śmierci Tomasza z Akwinu i Bonawentury.

w 7 0 0 - le c ie Ś m i e r c i t o m a s z a z a k w i n u i B o n a w e n t u r y

P rzypadająca w roku 1974 siedem setna rocznica śm ierci św. To­

m asza z A kw inu i jego przyjaciela św. B onaw entury (Jana Fidanza) skierow uje naszą uw agę n a te w ielkie postaci chrześcijańskiej kultury, k tó ry ch osobisty u rok i dorobek intelektualny nierozerw alnie sprzęgły się z sam ym pojęciem chrześcijaństw a. O baj w ielcy m yśliciele żyli k rótko — Tom asz zaledw ie 49 lat, a Bonaw entura tylko 53 — a jednak ich dzieło naznaczyło stygm atem myśl zachodnioeuropejskiej kultury.

Dwie czołow e postaci chrześcijaństw a w ieloaspektow o oddziaływ ały n a naszą k ulturę, naw et na chrześcijański styl życia. Z pew nością ukaże się w iele rozpraw na ten tem at, analizujących bardziej szcze­

gółow o rozm aite stro n y te j w ielkiej sprawy.

Środow isko K atolickiego U niw ersytetu Lubelskiego, świadom ie na­

w iązujące do źródeł chrześcijańskiej kultury, nie może pom inąć m il­

czeniem te j rzadkiej rocznicy i przez zespół prezentow anych prac chce nie ty lk o złożyć hołd wielkim w spółtw órcom chrześcijańskiej kultury, ale także naw iązać tw órczo do ich postaw y życiow ej i intelektualnej, b y kontynuow ać w m iarę sił te w łaśnie najlepsze trad y c je „christiani- tatis".

Z dajem y sobie spraw ę z tego, że intelektualne pozycje Tomasza i B onaw entury różniły się w w ielu zagadnieniach: B onaw entura był tw órczym kontynuatorem platońsko-augustyńskich pozycji, zabarw io­

n ych duchem Ewangelii, k tóra kazała mu m yślenie i filozoficzne docie­

kanie przyporządkow ać m ocniej nadprzyrodzonem u objaw ieniu, które człow ieka doprow adzą do m iłosnego zespolenia z Bogiem; Tomasz nato ­ m iast by ł typem m yśliciela i badacza, k tó ry rozróżniając odm ienne stro n y rzeczyw istości w niknął głębiej w jej strukturę, co pozwoliło mu stw orzyć ogrom ną syntezę m yśli ludzkiej.

Te w łaśnie szerokie horyzonty m yślowe, subtelne analizy, rozróż­

nienia i siła argum entacji stały się chyba powodem, że Kościół uznał Tom asza z A kw inu za MISTRZA SZKOŁY chrześcijańskiej kultury.

Stało się jed n ak tak, że adm inistracyjne przepisy kanoniczne spowo­

dow ały zarazem spłycenie m yśli Tom aszow ej, gdyż niejako „z urzędu”

w szystko, co chciało uchodzić za chrześcijańską szkołę m yślenia, sta­

6

w ało się „tom istyczną" szkołą, w k tó rej bądź absolutyzow ano n iektóre aspekty myśli sam ego Tomasza, bądź — co gorsze — nie zaglądając do oryginału, „w imię św. Tomasza" w yklinano rzekom e czarty kato­

lickiego sposobu bycia i m yślenia. W rezultacie głębokie przem yślenia Tomasziowe zostały przyobleczone w szatę „ideologii", k tó rą w yzna­

wano, a k tó rej sensu w częstych przypadkach nie rozum iano lub rozu­

m iano w edług sw ego „widzim isię". Tak sform ułow ane tom istyczne rozw iązania w erbalne m usiały się stać nieznośne dla bardziej rzetelnie m yślących i niem odne dla poszerzającej się — w epoce m ass m edia — rzeszy dyletantów intelektualnych.

T rzeba było rzetelnego pow rotu do źródeł, pogłębionych badań histo­

rycznych, zaostrzonego w refleksji m etodologicznej spojrzenia, by na now o dostrzec w Tom aszow ych sform ułow aniach jego osobistą — jakże głęboką — w izję rzeczyw istości, k tó rą on w swoich pism ach przekazał nam w sposób trudny, w ym agający rozum ienia całego k ontekstu sy ­ stem ow ego, a nie tylko w yrw anych zdań i sform ułowań. Dziś lepiej rozum iem y to, iż przekazanie drugiem u człow iekowi osobistego w idze­

nia, wzmocnionego spostrzeżeniam i ogrom nej plejady m yślicieli, jest niezm iernie trudne, możliwe jedynie przy zarysow aniu podstaw y za­

sadniczej (bytow ej i poznawczej), w yrażonej w jęzryku analogicznym , a nie jednoznacznym , gdyż sam a rzeczyw istość jest tak niezm iernie zło­

żona i możliwa do widzenia przy zastosow aniu bardzo zróżnicow anych sposobów poznania.

S tarając się w m yśleć w sens Tom aszow ej filozoficznej i teologicznej wiz/ji rzeczyw istości, m ożemy już dziś stw ierdzić, że je s t to w izja je ­ dyna w historii ludzkiej myśli; wizja, k tó ra uw zględniła obficie dostrze­

żenia sw oich poprzedników , ale była zarazem od nich radyk aln ie różna, mimo że w yrażała się w języku A rystotelesa, Platona, A ugustyna czy Boecjusza. T rudno tu uzasadniać tego typu tw ierdzenia, w obec czego ograniczym y się jedynie do ukazania niek tó ry ch tylko, najw ażniejszych zrębów tego now ego i oryginalnego spojrzenia, k tó re w środow isku lubelskim zostało dostrzeżone i rozw inięte.

•

1. Filozoficzny system św. Tomasza charak tery zu je się przede w szyst­

kim otw artością zarów no ze względu n a kontynuację ąporeum atycznego sposobu m yślenia, jak i na zdolność w chłonięcia w siebie ty ch w szyst­

kich koncepcji filozoficznych, k tó re stanow ią pogłębione rozum ienie rzeczyw istości; a to ze w zględu na zneutralizow any pu n k t w yjścia w przedm iocie filozoficznych rozw ażań — koncepcji b y tu jako bytu.

J e st bowiem rzeczą znaną, że arystotelesow ski sposób filozofowania:

ujaw niania problem u — aporii, jego roztrząsania — diaporezy i daw a­

nia rozw iązania — euporezy Tomasz zastosow ał w swoich Q uaestiónes disputataę, a naw et w Sum ie teologicznej. Problem staw ia ostro w for­

m ie p y tan ia ty p u rozstrzygającego; grom adzi w tzw. obiekcjach zarzuty lub różne m ożliwości rozw iązań; a w reszcie, uw zględniając dorobek sw oich poprzedników , podaje rozw iązania, które doprecyzow uje po­

przez odpowiedzi na w ysunięte trudności. Przez takie ujęcie spraw y w yostrza um ysł czytelnika lub słuchacza i w ciąga go do sam odziel­

nego m yślenia, czyniąc uw ażnego czytelnika w spółuczestnikiem do­

chodzenia do praw dy.

2. O tw artość jednak m yślenia i system u Tomasza uzasadnia w ła­

ściw ie jego koncepcja b y tu jako przedm iotu filozoficznych dociekań.

W te j m ierze św. Tomasz dokonał praw dziw ej rew olucji, z k tó rej do­

niosłości tylko niektórzy zdają sobie spraw ę. Posługując się bowiem trad y cy jn ą term inologią filozoficzną, zwłaszcza arystotelesow ską, ina­

czej pojął całą rzeczyw istość niż w szyscy jego poprzednicy. Co dziw­

niejsze, żaden z jego następców do dziś stanow iska Tomaszowego w ła­

ściw ie nie zrozumiał. Tu oczyw iście narzuca się uwaga: czy to rozu­

m ienie, k tó re jest podane niżej, jest właściwe? N iech o tym zadecyduje rzecz sama.

Jeśli w szystkie system y filozoficzne bytow ość rzeczyw istości upa­

tru ją w jak iejś postaci odpow iednio intelektualnie u jętej treści (istoty), to w łaśnie Tom asz dostrzegł i uzasadnił to, że bytem jest napraw dę ko n k retn a treść jako istniejąca. W yodrębniony intelektualnie by t jako b y t nie jest zatem jakąś prostą, niezłożoną, m niej lub bardziej w y­

abstrahow aną treścią, ale treścią konkretną, zdeterm inow aną w sobie ostatecznie, o ile ona aktualnie istnieje. W y rażając się językiem A ry ­ stotelesa, b y t — jako zasadnicza i najbardziej prosta, w szędzie dostrze­

galna form a rzeczyw istości — jest już złożony z ak tu i możności, z tym że funkcję ak tu pełni realne istnienie, możności zaś konkretna treść — istota. Takie ujęcie rzeczyw istości jest całkow icie zneutralizow ane przedm iotow o. Jeśli bowiem bytem jako bytem jest coś ze w zględu na to, że istnieje, to sam fakt istnienia nie narzuca jeszcze um ysłow i ja ­ kichś prekoncepcji, k tó re będą rzutow ały na dalszy tok filozoficznych analiz. Tom aszow e ujęcie bytu postuluje nieustan n y k ontakt z rzeczy­

w istością i liczenie się jedynie z nią samą. Jakżeż inaczej było przed i po Tomaszu, gdy bytow ość bytu upatryw ano w jakiejś odm ianie treści, zw ykle m ocno w yabstrahow anej, gdy bytem jako bytem była rzeczyw istość pojm ow ana jako m aterialna, rzeczyw istość jako duch, jako idea, jako oderw ana n atura ogólna itp. W ów czas w szelkie in ter­

p re ta cje te j rzeczyw istości były zdane na łaskę koherencji lub nieko- h eren cji z afirm ow aną treściow ą stroną u jętej rzeczyw istości. Jeśli bo­

w iem coś dlatego jest rzeczyw iste, że jest m aterialne, to w szystko, co

8

pojm ie się jako niem aterialne, jest nierzeczyw iste. Jeżeli rzeczyw iste jest coś ze w zględu na to, że jest duchem, ideą> n atu rą, to w szystko może być jedynie takim czy innym aspektem treściow ym , afirm ow a- nym przez party k u łę „jako". Byt w yodrębniony przez Tom asza jest n eu traln y wobec m yśli i nie daje podstaw dla apriorycznych tw ierdzeń, a każe jedynie być zakorzenionym w rzeczyw istości takiej, jaka ona jest.

3. U jęcie poznawcze tak w yodrębnionego w rzeczyw istości bytu, analogicznie w spólnego dla całej rzeczyw istości, jest m ożliwe tylko przy zastosow aniu transcendentaliziującego typu poznania. I to jest dal­

sze, rew olucyjne osiągnięcie m yśli Tomaszowej. W szystkie bowiem nauki i duża część poznania przednaukow ego opierają się i posługują zasadniczo poznaniem uniwersalizjującym, skierow anym na w ytw orze­

nie pojęć jednoznacznych, w których myśl ludzka zw ykła zasadniczo akcentow ać stronę zakresow ą bardziej niż stronę treści, a operując zakresam i bardziej zw racała uw agę na syntaktyczne niż sem antyczne i pragm atyczne relacje języka. Ludzkie poznanie naukow e zw iązało się niew ątpliw ie z uniw ersalizującym typem poznania, i to do tego stopnia, że najrozm aitsze system y filozoficzne bazow ały także na tym języku, tracąc p rz y tym nieustannie pole dla swoich dociekań, albo­

wiem zostaw ało ono rozparoelow yw ane przez pow stające coraz szyb­

ciej nauki. Tomasz dostrzegł, że poznanie filozoficzne jest przede w szyst­

kim poznaniem transcendentalizującym i analogicznym , tw orząc zupeł­

nie odrębną w m etodzie i przedm iocie (tudzież celu) dziedzinę ra cjo ­ nalnego poznania. Kłopoty z filozofiami pojaw iały się i będą się po ­ tęgow ać w m iarę niedostrzegania sw oistości filozoficznego — w łaśnie transcendentalizującego i analogicznego poznania rzeczyw istości.

4. I znow u taka afirm acja nie jest dowolna, ale w ew nętrznie sprzę­

żona z charakterem samego bytu — o „janusow ym obliczu" treściow o egzystencjalnym . Takiego bytu nie da się pojęciow ać, m ożna go jed y ­ nie afirm ow ać pierw otnie w sądach egzystencjalnych i ujm ow ać za pom ocą sądów naczelnych, tw orzących pierw sze zasady w yrażające transcendentalne w łaściw ości bytu, jakim i są: jedność, odrębność, praw da, dobro, piękno. Co w ięcej, naw et pozornie uniw ersalne pojęcia takie, jak: osoba, substancja, relacja, przyczyna, można rozum ieć jed y ­ nie analogicznie, gdyż bytem napraw dę jest tylko ko n k retn ie istniejąca rzeczyw istość, a nie jedna jego abstrakcyjna forma treściow a.

K onsekw encją ujęcia bytu jako istniejącego i transcendentalizującej form y poznania są rozw iązania niebagatelnych problem ów tw orzące teorię Boga, św iata, człow ieka i tego w szystkiego, co w człow ieku jest społecznie w artościow e, a w ięc teoria etyki, religii, kultury, este­

tyki itp. W szystko to otrzym uje now y w ym iar rozum ienia i in terp re­

tacji. I chociaż niekiedy spotykam y naw et jednoznaczne sform uło­

w ania Tom asza i A rystotelesa, Tomasza i Platona lub Pseudo-Dionizego, to jed n ak treść definicji i sform ułow ań m oże być zrozum iała i akcepto­

w ana jed y n ie w relacji do koncepcji bytu.

5. Jeśli dla św iata antycznego i arabskiego cały KOSMOS był bytem koniecznościow ym , mimo iż naw et się zmieniał, to dla Tomasza w św ietle jego koncepcji bytu jako istniejącego tenże kosm os mógł być jed y n ie bytem radykalnie przygodnym , całkow icie p a r t y c y ­ p u j ą c o istniejącym p r z e z i w Bycie A bsolutnym , tak jak światło istn ieje w ośrodku przezroczystym . Byt bowiem pluralistyczny (a takim je st kosm os jako zbiór bytów ) zm ienny, czyli zaw ierający radykalną potencjalność, je st w ostatecznościow ym typie w yjaśniania uniesprzecz- niającego (takiego, którego odrzucenie jest bądź absurdem w sobie, bądź prow adzi do absurdu, utożsam iając jednocześnie n iebyt i byt) niezro­

zum iały bez konieczności istnienia A bsolutu, a w ięc bytu, którego istotą jest ak t istnienia. Je st on jedynym możliwym i koniecznym za­

razem Bytem w sobie, przez siebie i z siebie. Jaw i się on myśli ludz­

kiej jako sam w sobie dla tej myśli niepojęty. A le konieczność jego istnienia narzuca się nieodparcie, jako racja uniesprzeczniająca by t jak o b y t (jako istniejący). Sform ułowanie Tomasza w te j m ierze jakże je st w ym ow ne: „esse dupliciter dicitur; uno modo significat actum essendii; alio m odo significat com positionem propositionis, quam anim a adinvenit coniugens praedicatum subiecto. Primo igitur m odo accipien- do esse, non possum us scire e sse Dei, sicut nec eius essentiam , sed solum secundo modo. Scimus enim quod haec propositio quam forma- m us de Deo, cum dicim us Deus est, v era est. Et hoc scimus ex eius effectibus" (S th. I q. 3 a. 4 ad 2).

6. P arty cy p u jący w Bogu sposób istnienia św iata rzutuje zarazem na stru k tu r^ bytow ą człow ieka, k tó ry będąc głęboko, istotnie uw ikłany w m aterię tran scen d u je ją zarazem całym swym życiem osobowym.

M ateria dla osobow ego życia człowieka jest konieczna dla zrealizow a­

nia i zaktualizow ania (dynamizm!) potencjalności życia osobowego.

Tom asz z* A kw inu, radykalny realista, spraw dzający sw oje m yślenie realnym i stanam i bytow ym i, zauw ażył na długo przed „zapatrzeniem się bezpam ięthym w siebie" filozofii podm iotu jedyność dośw iadczenia w ew nętrznego i jedyność oglądu „od w ew nątrz" b y tu osobowo-ludz- kiego, gdy dostrzegł bezpośredni stan poznania tego, co ,,ja", i tego, co „m oje", i w yraził to bardzo prosto — „ipse idem hom o est, q u i p e r c i p i t s e e t i n t e l l i g e r e e t s c e n t i r e" (S. th. I q. 76 a. 1).

C złow iek poznając bezpośrednio siebie jako podm iot podm iotujący akty

intelektualne i zm ysłow e zyskuje dośw iadczenie takiego bytu, który

je st bytem w sobie i dla siebie; zyskuje now y m odel bytow ania, w któ ­

10

rym afirm ując ciągle oczyw istą aktualność — obecność „ja" (stroną egzystencjalną), dostrzega się zarazem jako „budujący siebie" i kształ­

tu jący sw oje osobowe oblicze -— istotą.

7. Teoria człow ieka sz,eroko rozbudow ana przez św. Tom asza daje zarazem głębokie podw aliny pod teorię m oralności ludzkiej. W tej dziedzinie Tomasz jest bezwzględnym klasykiem i arcym istrzem . On to problem om m oralności ludzkiej pośw ięcił najw ięcej stro n sw oich an a­

litycznych dzieł. Jego przem yślenia w tym zakresie nlie m ogą być pom inięte przez nikogo, kto chce cokolw iek w artościow ego w dziedzinie m oralności powiedzieć. A nieuw zględnienie dorobku i przem yśleń To­

masza na tym polu zawsze kończyło się bądź zbanalizow aniem zagad­

nienia, bądź „osiądnięciem " na m ieliznach faktologii/ a nierzadko pow ażnych błędów.

W centrum zagadnień m oralnych Tomasz w idział człow ieka (osobę) w jego naczelnym akcie osobowym, jakim jest ludzka w olna decyzja, skupiająca w szystkie elem enty aktu ludzkiego. A utonom ia ludzkiej decyzji, w k tó rej człow iek konsty tu u je siebie jako w olną i rozum ną przyczynę spraw czą swoich aktów , zostaje u Tom asza podkreślona radykalnie, bez- uszczuplenia heteronom ii układów realnego św iata i praw a Bożego. C złow iek jako w olna i autonom iczna przyczyna spraw ­ cza swoich ludzkich aktów k onstytuuje się (resp. w inien konstytuow ać się) powoli, u s p r a w n i a j ą c sw oje działanie psychofizyczne. Dla­

tego teoria uspraw nień, zwłaszcza m oralnych, znajduje u Tomasza tak zasadnicze znaczenie.

W arto przy tym zauważyć, że to w łaśnie Tomasz chyba pierw szy w literatu rze m oralnej tak szeroko opracow ał i realnie uw zględnił koncepcję podświadom ości poprzez teo rię spraw ności, zw łaszcza tych, k tó re są zapodm iotow ane w biologicznej i sensualnej stronie człowieka.

Na zawsze stało się klasyczne pytanie Tomasza: „utrum in sensualitate possit esse peccatum ? (S. th. I. q 74 a. 3) i jego znakom ita odpowiedź:

„vires sensitivae partis, etsi sint com m unes nobis et brutis, tam en in nobis habent aliąuam excellentiam , ex hoc quod rationi iunguntur;

sicut nos, p rae aliis anim alibus habem us in p arte sensitiva cognitivam e t rem iniscentiam [...] Et per hunc m odum etiam appetitus sensitivus in nobis p rae aliis anim alibus habet quandam excellentiam , scilicet quod natus est oboedire rationi”. Jeszcze na kilkaset lat przed H eglem i Freudem Tomasz zauw ażył i zasadniczo roziwiązał spraw ę podśw ia­

domości i sublim acji życia um ysłowego.

8. Również i w teorii religii, tak zdaw ałoby się w spółczesnej, To­

masz z A kw inu ukazuje szerokie horyzonty, tak że n ietrudno dostrzec

jego sugestie w tej dziedzinie. Jeśli bowiem człow iek jest żyjącą

osobą, rozw ijającą się w relacji do osoby drugiej, w tym zaś szcze-

gólne do „TY" osoby Boga — to czyż sam a religia nie będzie tą interp erso n aln ą w ięzią, w k tó rej osobowe, ludzkie przeżycia zyskają sw e ostateczne uzasadnienie przez TY OSOBY TRANSCENDENSU, w niczym nie w ykluczając roli ty osoby drugiego człow ieka, ale prze­

ciw nie — nadając je j głębszy ostateczny sens? I czyż religia nie ukaże się szczytem życia osobowego, poryw ającego w swój w ir życiow y w szystko to, co nau k a ukaże jako ważne, a co sam o w sobie bez reli­

g ijnych p ersp ek ty w byłoby jedynie rzeczowym funkcjonalnym węzłem w sieci relacji kosm icznych? I czyż religia będzie ograniczała lub jak o ś w pływ ała na to k dociekań naukow ych? W żadnym razie! A p o ­ znanie religijne — jakżeż dalekie będzie od poznania naukow ego, w y­

selekcjonow anego, precyzyjnego, kierującego się w yłącznie rzeczowym splotem relacji; religijne przeżycie w łączy w siebie w szystkie możliwe p rzejaw y ludzkiego żyw ego poznania, by całym swym życiem osobo­

wym „zaw iesić się" na ukochanym TY OSOBY DRUGIEJ?

9. A w teorii k u ltu ry dostrzeżenie spraw y intencjonalności i zara­

zem in telek tu aln ej pochodności całokształtu dzieł ludzkich czyż nie u kazuje podstaw rozum ienia i sam ego charak teru k u ltu ry i jej funkcji oraz przeznaczenia? T eoria zaś pojetycznego poznania, pogłębiona i poszerzona, czyż nie w ychodzi naprzeciw dziedzinie estetyki?

O czyw iście, Tomasz będąc w ielkim m yślicielem ponadczasow ym je st zarazem dzieckiem sw ojej epoki, uw ikłanym w aktualny w ów ­ czas stan nauk i kultury. Nieszczęściem byłoby nieodróżnienie tego, co jest u niego zależne i pochodne od jego czasów, od tego, co je st specyficznie filozoficznym, w łaśnie m etafizycznym przem yśle­

niem . Średniow ieczny obraz św iata, jakościow a fizyka arystotele- sow ska, system społeczny z ekonom icznym zespołem stosunków śred­

niow iecznych, uniw ersalizm papieski i obow iązujący w ów czas feu- dalizm rzutują na Tom aszow y w ykład filozoficzny i teologiczny. To , jed n ak rzutow anie sprow adza się zasadniczo d o r o l i i l u s t r a c j i , a nie argum entu apodyktycznego dla jakiegoś filozoficznego tw ier­

dzenia.

N iestety, byw ało n ieraz tak, że dostrzegano w Tom aszow ych pismach w ym ieniony tu zw iązek i ilustrację brano za m yśl istotną Tomasza lub jeszcze gorzej, obiegow e wówczas przekonania, nabudow ane na średniow iecznej kulturze — one także uw yraźniły się w jego pi­

smach! — pojm ow ano niekiedy jako oryginalną m yśl Tomasza.

W ów czas jaw iło się przed nami dziwne „m onstrum " — człow iek

o niezw ykłej precyzji m yśli i sile intelektualnego w idzenia z jednej

strony, z drugiej — ten sam człow iek akcep tu jący przekonania w świe-

12

tle dzisiejszej nauki obskuranckie. Gdy jednak zw rócim y uw agę ha ściśle filozoficzną stronę myśli Tomasza i potrafim y oddzielić ją od ówczesnego stanu nauki i kultury, siłą rzeczy oddziaływ ającego na żyjącego człowieka, to dostrzeżem y jedynie ilu stracy jn ą rolę w spół­

czesnych obiegow ych i naukow ych przekonań.

N aszą jest rzecz;ą poprzez prace uniw ersyteckie kontynuow ać dzieło Tomasza nie dlatego, że jest to dzieło Tomasza, lecz dlatego, że om a­

w iane przez niego problem y są problem ami odwiecznie ludzkim i i istot­

nie ludzkimi. A jeśli on dostrzegając te problem y pow iedział na ich tem at coś napraw dę istotnie now ego i ważnego, to dziś — obchodząc 700-lecie jego śm ierci — nie m ożemy nie złożyć hołdu jego pracy i nie przyztnać się do intelektualnego klim atu, k tó ry jest w ta k za­

sadniczej m ierze jego osobistym dziełem. I jeszcze jedno — nie mo­

żemy nie pracow ać nad jego m yślą i jego sform ułowaniam i, albow iem tylko w ten sposób dokonuje się ciągłość kultury i jej w ew nętrzny rozwój. Dlatego prezentując tu zespół artykułów i rozpraw naw iązu­

jących do klim atu m yśli Tom aszow ej czujem y się w jakiejś m ierze jego uczniam i i kontynuatoram i jego nieśm iertelnego dzieła. ,

M ieczysław A . Krąpiec