Rozprawy z dziejów oświaty t. XLV PL ISSN 0080-4754
BOLESŁAW ORŁOWSKI
ROLA STANISŁAWA STASZICA W ZAPEWNIANIU POLSCE
DOSTĘPU DO ZDOBYCZY GŁÓWNEGO NURTU
ŚWIATOWEGO POSTĘPU NAUKOWO-TECHNICZNEGO
Staszic żył w e p o c e rewolucji p r z e m y s ł o w e j , kiedy s p r a w a transferu tech-niki z k r a j ó w rozwiniętych do p e r y f e r y j n y c h stała się j e d n ą z k l u c z o w y c h d l a c y w i l i z a c y j n o - g o s p o d a r c z e g o r o z w o j u tych ostatnich. Był j e d n y m z tych, którzy to d o b r z e r o z u m i e l i i p o t r a f i l i p r z e k o n a ć o t y m o d p o w i e d n i c h d e c y d e n t ó w . W polskiej sytuacji, po katastrofie r o z b i o r ó w i utraty p a ń s t w o w o ś c i , było to s z c z e g ó l n i e trudne. N i e ł a t w o było b o w i e m znaleźć z r o z u m i e n i e ani u z a b o r c ó w , których interesy n a j c z ę ś c i e j były rozbieżne z d o b r e m Polski, ani u s w o i c h , których u w a g ę zaprzątały w ó w c z a s g ł ó w n i e p r o b l e m y i cele polityczne.
Jeśli, m i m o to, na o k r o j o n y m s k r a w k u Polski p r z e d r o z b i o r o w e j , c i e s z ą c y m się n i e p o d l e g ł o ś c i ą w okresie 1 8 0 6 - 1 4 , a dość z n a c z n ą a u t o n o m i ą w r a m a c h im-perium r o s y j s k i e g o w latach 1 8 1 5 - 3 0 , d o s z ł o do bardzo istotnych p r z e m i a n s p r z y j a j ą c y c h poszerzaniu polskiego uczestnictwa w ś w i a t o w y m r o z w o j u c y w i -l i z a c y j n y m , było to w d u ż e j mierze z a s ł u g ą w ł a ś n i e Stanisława Staszica i j e m u p o d o b n y c h działaczy. A d o k o n a ł się p o d ó w c z a s p r a w d z i w y przełom w polskim m y ś l e n i u , d o s z ł o d o p r z e w a r t o ś c i o w a n i a p o s t a w w duchu w ł a ś c i w y m społe-c z e ń s t w o m n o w o społe-c z e s n y m . Z a p o społe-c z ą t k o w a n o wiele p r o społe-c e s ó w k s z t a ł t u j ą społe-c y społe-c h zrę-by n o w o c z e s n e j P o l s k i . Z m i e n i ł o się też r a d y k a l n i e n a s t a w i e n i e d o t e c h n i k i - kariera inżynierska przestała być r o d z a j e m e k s t r a w a g a n c j i , s t a j ą c się c z y m ś w granicach normy.
Staszic był n a j w y b i t n i e j s z y m liderem o w y c h przemian. C z y n i ł to na trzy s p o s o b y :
- Jako działacz-organizator, kierujący w latach 1 8 1 6 - 2 4 W y d z i a ł e m Prze-mysłu i K u n s z t ó w w Komisji R z ą d o w e j S p r a w W e w n ę t r z n y c h i Policji Króle-stwa Polskiego (tzw. K o n g r e s ó w k i )
- J a k o j e d e n z g ł ó w n y c h inicjatorów i t w ó r c ó w pierwszych w Polsce uczel-ni u k i e r u n k o w a n y c h na kształceuczel-nie techuczel-niczne
136 BOI.RSLAW ORŁOWSKI
- Jako prezes w latach 1 808-26 Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, które stawiało sobie za cel „poznać rodowita ziemię i wszystkie jej pło-dy: dla tych dobycia, używania potrzebne rozwijać umiejętności i sztuki...".
Jako szef krajowego przemyski, dbał Staszic o rozbudowę i modernizację zakładów hutniczych i metalowych, głównie w Zagłębiu Staropolskim na Kie-lecczyźnie, popierał rozwój górnictwa (m.in. w Dąbrowie Górniczej) i poszuki-wania złóż. Sprowadził grupę fachowców z Saksonii, z Jerzym Bogumiłem Puschem i Janem Ullmannem na czele. Tego drugiego uczynił dyrektorem jene-ralnym Głównej Dyrekcji Górniczej, przekonując władze Królestwa do zlokali-zowania jej w Kielcach, gdzie w 1816 r. doprowadził też do powstania szkoły Akademiczno-Górniczej, pierwszej w Polsce uczelni kształcącej fachowców dla przemysłu. Zrobił też wiele dla rozbudowy przemysłu włókienniczego w Lodzi i jej okolicy. Wspierał prowadzoną intensywnie rozbudowę dróg bitych.
Jako twórca szkolnictwa technicznego należał do głównych inicjatorów po-wstania, obok wymienionej uczelni kieleckiej, także Instytutu Agronomicznego w Marymoncie pod Warszawą ( 1816) i Szczególnej Szkoły Leśnictwa (1816) przy Uniwersytecie Warszawskim (do którego powstania także walnie się przy-czynił). Kierował powołaną w 1825 r. Radą Politechniczną, która utworzyła w 1826 r. w Warszawie Szkołę Przygotowawczą do Instytutu Politechnicznego, w którego organizacji postanowiono wzorować się na paryskiej Ecole Politech-nique i wiedeńskiej Technische Hochschule. Rada wysłała do Europy zachodniej absolwentów Uniwersytetu Warszawskiego, kandydatów na przyszłych profe-sorów Instytutu, dla pogłębienia tam wiedzy i zapoznania się z programem i funkcjonowaniem wyższych uczelni technicznych. Znalazł się wśród nich Sta-nislaw Janicki, zdobywca pierwszego w Polsce doktoratu w zakresie nauk tech-nicznych (1825).
Inaugurując 4 stycznia 1 826 г., na dwa tygodnie przed śmiercią, działalność Szkoły Przygotowawczej, mówił Staszic z naciskiem, że „w nabywaniu nauk, na samej ich teorii przestawać nie należy. By zostać użytecznym w społeczeństwie członkiem trzeba usiłować, trzeba umieć, nabyte nauki i umiejętności - zastoso-wać do potrzeb krajowych, do wynalazków, kunsztów, do użytku publicznego."
Jako prezes Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, Staszic repre-zentował pogląd, że „Umiejętności dopotąd sąjeszcze próżnym wynalazkiem, może czczym tylko rozumu wywodem albo próżniactwa zabawą, dopokąd nie są zastosowane do użytku narodów. I uczeni potąd nie odpowiadają swemu powo-łaniu, swemu w towarzystwach ludzkich przeznaczeniu, dopokąd w ich nau-kach, w ich umiejętnościach rządy nie znajdują - podług potrzeby - w wewnę-trznej administracji rady i pomocy, dopokąd ich umiejętność nie nadaje fabrykom i rękodziełom oświecenia, ułatwienia kierunku postępu."
ROLA STANISŁAWA STASZICA W ZAPEWNIANIU POLSCE DOS TĘPU 137
Zajmował się głównie Wydziałem Umiejętności, popierając rozmaite ini-cjatywy krajowe i uczestnicząc w ich ocenianiu. Wypromował i wprowadził do Towarzystwa Abrahama Sterna z Hrubieszowa, najwybitniejszego podówczas krajowego wynalazcę (było to też przejawem nowoczesnej postawy, bowiem Stern był Żydem). A przede wszystkim dbał o stworzenie w kręgach oświeco-nych i, zwłaszcza, wpływowych atmosfery sprzyjającej adaptacji w Polsce zdo-byczy technicznych Zachodu.
Miało to bardzo pozytywne skutki, przyczyniając się do ugruntowania kra-jowych trendów utrzymywania kontaktów z techniką światową. Pośrednio, zao-wocowało też zaskakująco dużą liczbą karier inżynierskich na obczyźnie wśród przedstawicieli Wielkiej Emigracji po powstaniu listopadowym.
Bolesław Orłowski
Stanislaw Staszic's Role in Giving Poland Access to Achievements of the Main Trend of the Scientific and Technological World Progress
S U M M A R Y
Staszic was one of the leaders of alterations that were observed in the period of autonomy of the Kingdom of Poland (1815 - 1830) in the educated society circles' mentality, and in the process of laying the foundations of modern Poland. 1 le acted as a promotor and modernizcr of the local industry, an initiator of the Polish engineering schools, and a president of Warsaw Society of the Friends of Sciences that was engaged in studying and using local resources.
