Procesy demograficzne w trzydziestoleciu Warmii i Mazur

Żyromski, Stanisław

Procesy demograficzne w

trzydziestoleciu Warmii i Mazur

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 21-29

Stanisław Zyrom ski

PROCESY DEMOGRAFICZNE

W TRZYDZIESTOLECIU WARMII I MAZUR

Pierw szy okres po w ojnie, który skończył się w raz z planem trzyletnim , cha­ rakteryzow ał się w w ojew ództw ie olsztyńskim przede w szystkim dynamicznym pro­ cesem osiedleńczym. Pionierzy osadnictwa przystępowali do odbudowy gospodarki ze zniszczeń w ojennych i z każdym rokiem , oni i ich następcy, przysparzali nowych w artości m aterialnych i kulturalnych. Trzydziestoletni okres społeczno-gospodarczego rozw oju województw a olsztyńskiego odznaczał się wysoką dynam iką wzrostu liczby ludności, rozw oju przem ysłu i rolnictw a, system atyczną poprawą w arunków życia m ieszkańców te j ziem i. W latach siedem dziesiątych produkcja przemysłowa była już przeszło szesnastokrotnie wyższa niż w 1950 roku. Rolnictw o wojew ództw a, w którym trzecia część gospodarki roln ej je s t uspołeczniona, d aje blisko 5% k rajo w e j produk­ c ji zbóż, praw ie 4 % ziem niaków ; pogłowie bydła wynosi około 6% , a trzody chlew nej 4,5°/o krajow ego. W w ojew ództw ie w ytw arza się blisko 9°/o k rajo w e j produkcji m a­ szyn i narzędzi rolniczych, blisko połowę ogólnej prod uk cji opon samochodowych, ponad 27% sk lejk i i ponad 18% płyt pilśniow ych i wiórowych. Przem ysł rolno-spo­ żywczy w ytw arza praw ie 9 % k rajo w e j prod ukcji m asła, 24% serów i ponad 4% m ięsa. Ten skrócony obraz potencjału gospodarczego ukazuje istotne znaczenie re ­ gionu w gospodarce k raju .

Osiągnięcia gospodarcze województw a olsztyńskiego są udziałem blisko m ilio­ now ej rzeszy mieszkańców W arm ii i Mazur. Ponad 2/5 ludności województw a m iesz­ k a w m iastach, większość jed n ak to m ieszkańcy wsi, co łącznie ze stru k tu rą gospo­ darczą określa rolniczo-przem ysłow y charakter regionu.

Celem niniejszego artykułu je s t ukazanie przeobrażeń demograficznych regionu w ciągu 30 lat od zakończenia działań w ojennych. Z jaw isk a i procesy ludnościowe oraz zmiany społeczno-gospodarcze tw orzą bowiem układ sprzężeń zwrotnych. Ś ro ­ dowisko wpływa na liczebność ludności i rozw ój procesów demograficznych, a lud­ ność przeobraża sw oje środowisko.

W pierwszych m iesiącach po zakończeniu działań w ojennych, w ówczesnym Okręgu M azurskim m ieszkało 137,1 tys. polskiej ludności autochtonicznej oraz n ap ły w o w ejł. Do końca 1945 roku osiedliło się tu 51,3 tys. repatriantów ze Związku Radzieckiego oraz 126,8 tys. osób z innych wojew ództw k r a ju 2.

P ierw szy pow ojenny spis ludności, przeprowadzony 14 lutego 1946 roku wykazał, że liczba m ieszkańców wzrosła do 351,8 tys. osób, a polska ludność autochtoniczna wraz z osadnikam i stanow iła już znaczną w iększość, bowiem 67,9% całej ludności

1 Stan z 25 w rześnia 1945 roku. Por. S. Żyrom ski, P r o c e s y m ig r a cy jn e w w o je ­

w ó d z tw ie o lsz ty ń sk im w la ta c h 1945— 1949, Olsztyn 1971, s. 138.

2 Ibidem , s. 138.

22 S tanislaw Zyrómski

tego województwa. W końcu 1946 roku odsetek ten powiększył się do 80°/o, a ogólna liczba ludności wzrosła do 468,7 tys. osób.

K olejn y Spis Powszechny Ludności z 3 grudnia 1950 roku wykazał, że w porówny­ walnych granicach liczba m ieszkańców województwa wzrosła do 610,0 tys. osób, a po uwzględnieniu zmian adm inistracyjnych, dokonanych w tym sam ym roku, lud­ ność województwa liczyła 707,0 tys. osó b 3.

Je ż eli jak o podstawę do dalszych obliczeń przyjm ie się dane Powszechnego Sumarycznego Spisu Ludności z 1946 roku okaże się, że do końca 1950 roku liczba ludności województwa olsztyńskiego w granicach porównywalnych wzrosła o 73,3°/o, a po uwzględnieniu zmian adm inistracyjnych blisko dwukrotnie. Oznacza to, że w pierwszym przypadku średnie roczne tempo wzrostu liczby ludności w wojewódz­ tw ie wynosiło 14,8%. D ynam ika wzrostu liczby m ieszkańców województw a była przede wszystkim wyrazem wew nętrznych masowych ruchów m igracyjnych. Mimo znacznego w tym okresie odpływu ludności, przede wszystkim niem ieckiej, dodatnie saldo m igracji utrzym ywało się na stosunkowo wysokim poziomie. W skaźniki n atę­ żenia dodatniego salda m ig racji wynosiły w tych latach : w 1946 roku — 233%o, w 1947 roku — 239Ц w 1948 roku — 48%o i w 1949 roku — 27%o4. Dopiero na prze­ łom ie lat 1949 i 1950 dalszy w zrost liczby ludności zaczął się kształtow ać pod wpły­ wem naturalnego ruchu ludności, czyli pod wpływem przyrostu naturalnego.

W latach pięćdziesiątych liczba m ieszkańców województw a pow iększała się je sz ­ cze stosunkowo szybko, w olniej w zrastała w dekadzie następ nej. W latach 1950— 1973 wzrost liczby m ieszkańców przedstaw iał się n astęp ująco: 1950 — 702,4 tys. osób, I960 — 895,0 tys., 1970 — 980,0 tys., 1973 — 1001,0 tys. osób.

Z powyższego wynika, że średnie roczne tempo wzrostu liczby ludności w oje­ wództwa m iało tend encję m a leją cą ; w latach pięćdziesiątych wynosiło ono 2,6% rocznie, w latach sześćdziesiątych ju ż tylko 0,8% rocznie, a w całym okresie (1950— 1972) dynam ika rocznego przyrostu ludności wynosiła 1,8%. Należy zwrócić uwagę, że w latach pięćdziesiątych przyrost naturalny ludności charakteryzow ał się bardzo wysokim i współczynnikam i płodności kobiet i urodzeń żywych. By ły to la ta wyżu demograficznego, kiedy w yraźnie rysow ały się dwie tend en cje: coraz liczniejsze z każdym rokiem urodzenia dzieci, oraz spadek ogólnej um ieralności, a szczególnie niem ow ląt. Ponadto w te j dekadzie nastąpiła jeszcze jedn a re p a tria cja ludności ze Związku Radzieckiego, na sku tek czego na W arm ii i M azurach osiedliło się 31 tys. osób.

Pod koniec la t pięćdziesiątych poziom rodności zaczął się zm niejszać; tenden­ c ja ta pogłębiła się w następ nej dekadzie, a poziom zgonów praw ie ustabilizow ał się. Wpływ tych czynników, osłabiających tempo dalszego wzrostu liczby m ieszkańców województwa, zarysował się bardzo w yraźnie w latach sześćdziesiątych. Dynam ika zmian w liczbie ludności była w tym okresie trzykrotnie słabsza niż w latach p ięć­ dziesiątych. Dodatkowo — na z n a czn ie n iższy m średnim rocz n y m tem pie przyrostu rzeczywistego ludności województw a — zaciążył ruch wędrówkowy. W ojewództwo olsztyńskie przez w iele la t było terenem im igracji, w latach sześćdziesiątych stało się obszarem, z którego ludność odpływała do województw, gdzie rozw ój przemysłu

i innych działów gospodarki narodow ej oraz budownictwa mieszkaniowego, dawał

większe szanse zatrudnienia i uzyskania m ieszkania. O słabienie tem pa rozw oju gos­ 3 Łącznie z ludnością powiatów działdowskiego i nowom iejskiego.

Procesy dem ograficzne w trzydziestoleciu W arm ii i Mazur 23

podarczego w województwie, a przede w szystkim zahamowanie w pierw szej połowie lat sześćdziesiątych procesu uprzem ysłow iania województw a i w ślad za tym bu ­ downictwa mieszkaniowego przyczyniły się do znacznego spadku dynam iki wzrostu liczby ludności.

W 1950 roku gęstość zaludnienia w województw ie w ynosiła 33 osoby na km 2 i tym sam ym była ponad dw ukrotnie wyższa niż w 1946 roku. Dalszy przyrost liczby m ieszkańców podniósł ten wskaźnik do 48 osób na km 2 w roku 1973. L iczba m iesz­ kańców województw a stanow iła w tym roku 3% ludności k raju , przy czym 413,4 tys. osób, czyli 41,7°/o ogółu, m ieszkańców zam ieszkiw ało m iasta.

Liczba ludności m iejsk iej w zrastała stosunkowo szybko. W lutym 1946 roku w m iastach m ieszkało 101,8 tys. osób, czyli zaledwie 28,9% w szystkich mieszkańców województwa. W 1950 roku odsetek ten niew iele się zm ienił i wynosił 29,3%. Isto t­ niejszy wzrost odnotowano w latach pięćdziesiątych; liczba m ieszkańców m iast szybko w zrastała i w końcu 1960 roku osiągnęła 316,0 tys. Stanow iło to 35,5% ogółu ludności województw a. W 1970 roku odsetek ten powiększył się do 41,0% i następnie w roku 1973 do 42,8%. Oznacza to, że 428,5 tys. osób było w tym roku m ieszkańcami m iast. W latach 1950— 1973 liczebność ludności m iejsk iej w zrosła ponad dwukrotnie, a średnie roczne tempo wzrostu wynosiło 8,5% . A zatem, dynam ika zmian w zalud­ nieniu m iast była w om awianym okresie znaczna. Zmiany w strukturze m iejsca za­ m ieszkania były następstw em przyrostu naturalnego ludności m iejsk iej oraz ruchów m igracyjnych ludności ze wsi do m iast. Ten drugi czynnik dominował w procesie u rbanizacji województwa. Należy uwzględnić również zmiany adm inistracyjne, w wyniku których obszar m iejsk i pow iększał się oraz przybywały nowe jednostki osadnictwa m iejskiego.

L iczba ludności w ie jsk iej w 1946 roku w ynosiła 250,0 tys. i w zrastała do 489,2 tys. osób w 1950 roku, 577,3 tys. osób w 1970 roku. W 1972 roku osiągnęła 572,7 tys. Innym i słowy, przyrost liczby ludności w ie jsk iej w latach 1950— 1972 w ynosił 83,5 tys. osób, czyli zwiększyła się ona o 18,2%. Tym samym średnia roczna dynam ika wzrostu ludności w ie jsk iej w ynosiła w tym okresie 0,8% . B iorąc pod uwagę, że przyrost naturalny na wsi był w tym okresie znacznie wyższy niż w m ieście, w skaźnik dyna­ m iki wzrostu (0,8% średnio rocznie) należy ocenić jak o bardzo m ały. Dowodzi to, że znaczna część przyrostu naturalnego ludności wsi kierow ała się poza teren y w ie j­ skie, do m iast w ojew ództw a oraz innych wojew ództw k raju .

Odpływ ludności ze wsi, nasilony w latach pięćdziesiątych oraz w pierw szej połowie la t sześćdziesiątych, był czynnikiem in ten syfikującym proces u rbanizacji w województw ie olsztyńskim . Równocześnie, w okresie tym następowały zmiany podziału adm inistracyjnego, w w yniku których tworzono nowe ośrodki m iejskie, bądź powiększano obszar m iast przyłączając do nich teren y w iejskie. W 1946 roku było w w ojew ództw ie 36, a w 1973 roku 39 m iejsk ich jednostek osadniczych. W te j liczbie znajdow ał się Olsztyn należący do rzędu m iast ponad stutysięcznych. Dwa m iasta (K ętrzyn i Ostróda) m iały ponad 20 tys., 11 m iast 10-20 tys. m ieszkańców, w 11 m iastach m ieszkało 5— 10 tys., w reszcie w 14 m iastach poniżej 5 tys. osób. W raz ze zm ianam i typu ilościowego ulegała zmianom struk tura m ieszkańców W arm ii i Mazur, na co zwrócono uwagę przy om aw ianiu zaludnienia według m iejsca zamieszkania. Obok procesu u rbanizacji w ystąpiły istotne zm iany w strukturze płci ludności, a ew olucja struk tury wieku w skazuje na proces starzenia się m ieszkańców województwa.

24 Stanislaw Źyromski

odkształceniam i na rzecz dużej przewagi Liczebnej k o b ie t6. Przyczyny tego zjaw iska tkw ią w zjaw iskach demograficznych okresu I I w ojny św iatow ej. Duża um ieralność mężczyzn przetrzebiła liczebność niem al w szystkich roczników ponad norm alny, n a­ tu raln y tok wydarzeń. Jeszcze w 1950 roku w spółczynnik fem in izacji wskazywał, że na 100 mężczyzn przypada 111 kobiet. W ciągu dekady 1950— 1960 dysproporcja ta zm niejszała się. W końcu 1960 roku w spółczynnik fem in izacji wynosił 106, a w na­ stępnej dekadzie jeszcze się obniżył. S ta ły spadek um ieralności, wzrost praw do­ podobieństwa przeżycia niem ow ląt, szczególnie płci m ęskiej, a następnie chłopców w starszym wieku i mężczyzn dorosłych powodowały, że w ięcej mężczyzn dożywało coraz starszego wieku. Tym sam ym wyrównyw ała się liczebność obu płci w odpo­ wiednim wieku życia, a ogólny w spółczynnik fem in izacji zm niejszył się w 1970 roku do 102. Równocześnie w młodszych grupach w ieku wystąpiło nowe zjaw isko: roz­ szerzył się przedział wieku z w ystępującą nadwyżką liczebną mężczyzn. Przed wielu laty obejm ow ała ona zaledwie około 20 pierwszych roczników życia, później sięgnęła po 30 rok. Obecnie nadwyżka liczebna kobiet w ystępuje dopiero po 40 roku życia i nasila się w raz z wiekiem . T abela 1 przedstawia zmiany w strukturze wieku mieszkańców województwa.

T a b e l a 1

S tru k tu ra wieku ludności w latach 1950— 1970

O d s e te k lu d n o ś c i w w ie k u L a t a 0—14 j 1 5 -5 9 1 60 i w i ę c e j 1950 34,0 59,3 6,7 1960 39,7 53,0 7,3 1970 32,8 57,9 9,3

2 r ó d ł o : O b lic z e n ia w ła s n e n a p o d s ta w ie s p isó w p o ­ w s z e c h n y c h lu d n o ś c i z l a t 1950, I960 i 1970.

Ludność województw a podzielono n a trzy zasadnicze zbiorowości. Różnice udzia­ łu zbiorowości w ogólnej liczbie m ieszkańców, w ystępujące w poszczególnych latach w skazują na powolny proces starzenia się społeczeństwa W arm ii i Mazur. W roku 1950 populacja województw a charakteryzow ała się dużym udziałem ludności m łodej (34% dzieci i młodzieży). Na przeciwnym biegunie piram idy wieku znajdow ała się zbiorowość starsza (6,7%). Ludność województw a olsztyńskiego była zatem w 1950 roku społecznością bardzo młodą. W ciągu następnych dziesięciu la t udział dzieci i m ło­ dzieży wzrósł do 39,7%, czyli na każde 10 osób przypadało 4 dzieci i młodzieży w wieku 0— 14 lat. Równocześnie wzrósł nieznacznie odsetek ludności starszej (7,3%), a zm niejszył się udział dorosłej w wieku 15— 59 lat. Procesy demograficzne w latach sześćdziesiątych zm ieniły poprzednią strukturę wieku ludności: w 1970 roku wzrósł udział grup dorosłej i starszej, a udział grupy w w ieku 0— 14 la t obniżył się poniżej poziomu sprzed 20 lat. Innym i słowy proces starzenia się ludności przybrał na sile. Z jaw isko to było bardziej dynam iczne wśród ludności m iast niż wsi. Stru k tu ra w ie­

Procesy dem ograficzne w trzydziestoleciu W a rm ii І M azur 25

ku w 1970 roku pozwala postawić tezę, że społeczeństwo W arm ii i M azur znalazło się w przedpolu starzenia się, a zachow anie takiego trendu rozwojowego może dopro­ wadzić, że w niedługim okresie znajdzie się ono wśród społeczeństw dem ograficznie starych.

Przem iany w strukturze w ieku ludności w latach 1950— 1970 spowodowały wzrost obciążenia ludności dorosłej przez dzieci i młodzież oraz ludność starszą. O ile w 1950 roku na 100 osób w w ieku 15—59 lat przypadało ogółem 69 osób do la t 14 i ponad 60, to w roku 1970 w skaźnik ten wzrósł do 73. Przy czym obciążenie ludno­ ścią w wieku ponad 60 la t zwiększyło się od 11 osób w 1950 roku do 16 osób w roku 1970. W ymowa tych danych je st jednoznaczna; w zrastający udział ludności starszej coraz bardziej obciążał ludność w wieku zdolności do pracy, przy czym tend en cja ta prawdopodobnie nie zm ieni się w ciągu najbliższych lat.

Proces starzenia się społeczeństw a województw a olsztyńskiego w iązał się z po­ praw ą w arunków bytu, do których należy m.in. ochrona zdrowia człow ieka. Postęp w te j dziedzinie spowodował w ydłużenie przeciętnego dalszego trw an ia życia. D la osób w wieku 0 la t wzrosło ono o około 7 la t <w okresie 1955— 1965) i wynosiło blisko 68 lat dla mężczyzn i 74 la ta dla kobiet. Zw iększane szanse przeżycia, spadek uro­ dzeń oraz zm niejszenie się um ieralności ogólnej, spowodowane wyższym standardem życia są istotnym i czynnikam i kształtującym i proces starzenia się społeczeństwa.

W 1948 roku współczynnik zgonów w ynosił 11,3%о i w ykazyw ał ten d en cję wzrostową. Dawały o sobie znać lata w ojny i oku pacji; niedożywienie, życie w ciąg­ łym napięciu, obozy kon cen tracyjne w raz z całym arsenałem antyludzkich rep resji, wszystko to w pierwszych pow ojennych latach przysparzało nowych ofiar. D atą prze­ łomową był rok 1951, w którym poziom zgonów wzrósł do 13,6%o. Od tego roku współczynniki um ieralności zaczęły system atycznie m aleć i w 1972 roku osiągnęły poziom 6,1 zgonów na 1000 m ieszkańców województwa. Oznacza to, że w ciągu 20 lat poziom współczynników zgonów zm niejszył się ponad dw ukrotnie. Analogiczny trend m iały współczynniki zgonów niem ow ląt. W 1951 roku na 1000 urodzeń żywych um ierały 142 niem ow lęta. B y ł to jed en z wyższych współczynników w k raju . Od 1952 roku zaczął on obniżać się i w roku 1970 na 1000 urodzeń żywych przypadały 32 zgony dzieci w wieku niemow lęcym .

Je ż eli przyjm ie się, że współczynnik zgonów niem ow ląt odzw ierciedla w arunki bytu ludności, to zm iana jego poziomu dobitnie św iadczy o przeobrażeniach, ja k ie dokonały się w życiu m ieszkańców W arm ii i Mazur.

W minionym trzydziestoleciu województw o olsztyńskie charakteryzow ało się sto­ sunkowo wysokim i współczynnikam i urodzeń. Poziom rozrodczości ludności tego regionu n ależał do najw yższych w k raju . Św iadczą o tym współczynniki urodzeń, których w artość, na początku la t pięćdziesiątych, była zbliżona do odpow iadających tzw. płodności n atu raln ej. Ogólny trend poziomu rozrodczości w analizow anym okresie w ykazyw ał słabą ten d en cję m alejącą, przy czym w roku 1970 w spółczynnik urodzeń osiągnął poziom 19,8% i był tylko dw ukrotnie niższy niż w 1950 roku.

Przem iany w dziedzinie rozrodczości ludności w ojew ództw a dobrze oddaje re la c ja liczby dzieci w w ieku do la t 5 do liczby k obiet w w ieku rozrodczym (15—49 lat) oraz struktura kolejności urodzeń u m atki. Pierw szy param etr w skazuje, że w roku 1950 na 100 kobiet w w ieku rozrodczym przypadało 48 dzieci w w ieku dó la t pięciu w m iastach i 54 dzieci w tym w ieku na wsi. W 1960 roku liczba dzieci przypadająca na 100 kobiet wzrosła do 51 wśród m ieszkańców m iast oraz do 72 wśród ludności w iejskiej. W skaźniki te odzw ierciedlają okres w ysokiej rozrodczości w pow ojennej

26 Stanisław Żyromski

fazie kom pensacyjnej, która została określona jak o okres wyżu demograficznego. Dziesięć lat później, czyli w 1970 roku, w skaźniki te ulegały istotnem u zm niejszeniu: do 27 dzieci w m iastach i do 46 dzieci na wsi.

Struktura kolejności urodzeń u m atki w skazuje, że w roku 1960 odsetek pierw ­ szych i drugich urodzeń wynosił 51%, a w 1973 roku na te num ery porządkowe przypadało 67% wszystkich urodzeń. T akie przeobrażenia w strukturze kolejności urodzeń świadczą o zm niejszeniu się poziomu płodności kobiet. Dzieci z wyższymi num eram i porządkowymi urodzeń u m atki je s t coraz m n iej. Jeszcze w 1960 roku było ich praw ie tyle samo co dzieci pierwszych i drugich, ale dziesięć la t później na 3, 4 i następne dziecko przypadało tylko 39% w szystkich urodzeń, a w 1973 roku 33%.

Ew olucja procesu rozrodczego ludności w skazuje, że zm niejszyły się urodzenia, zm alała płodność kobiet, przedział m aksym alnej płodności w wieku rozrodczym ko­ biet przesunął się na w cześniejsze lata, na w cześniejszy okres ich życia. Można to określić lapidarnie w sposób n astęp ujący: w Olsztyńskiem rodzi się coraz m niej dzieci, większość urodzeń przypada na w cześniejszy okres życia kobiety, cykl roz­ rodczy kończą one w cześniej niż ich m atki i babki, rodzina je st coraz m niej liczna. T aki charakter współczesnego procesu rozrodczego ludności W arm ii i M azur jest konsekw encją przem ian w postawach prokreacyjnych, szczególnie kobiet. Praw idło­ wość polegającą na tym, że lepsze w arunki życia ludności sta ją się z czasem ham ul­ cem kreow ania w ysokiej rozrodczości potwierdza obserw acja związków między roz­ w ojem środowiska rozrodczego a ew olucją procesu rozrodczego. W ydaje się, że wzrost w ykształcenia i ku ltury m ieszkańców województw a w yraźnie wpływ ał na kształto­ wanie się postaw prokreacyjnych ludności. Im wyższa kultura, im wyższe w ykształ­ cenie, szczególnie kobiet, tym na ogół, niższy, poziom urodzeń i płodności.

Procesy — w ym ierania i rozrodczy — ludności k ształtu ją przyrost naturalny. W analizow anym okresie był on w województw ie bardzo wysoki, a tend en cje kształ­ tow ania się jego współczynników w ynikały z dynam iki zmian w um ieralności i rod­ ności mieszkańców. W 1950 roku województwo olsztyńskie zajm ow ało szóste m iejsce w k raju pod względem poziomu współczynników przyrostu naturalnego (26,6%o). W końcowej fazie powojennego okresu kom pensacyjnego, w połowie la t pięćdziesią­ tych, było ono na ^czwartym m iejscu, ze współczynnikiem 29,0%o. W 1960 roku współczynnik ten zm niejszył się do 23,9%o, był jed n ak najw yższy w k raju . Dalszy spadek w artości współczynników nie zm ienił ju ż pozycji województw a w k raju . Na mapie dem ograficznej P olski zajm ow ało ono nadal pierwsze m iejsce pod wzglę­ dem poziomu przyrostu naturalnego ludności. N ajniższy przyrost naturalny odnoto­ wano w 1970 roku (13,6%o), po czym w roku 1973 nastąpił wzrost (14,9%o). Należy zwrócić uwagę, że do 1956 roku ludność m iejsk a charakteryzow ała się wyższymi współczynnikam i przyrostu naturalnego niż m ieszkańcy wsi. Szacunkowo, w liczbach bezwzględnych, przyrost naturalny osiągnął pół m iliona osób, czyli połowę liczby ludności województwa z końca 1973 roku. Z te j liczby ponad 70% przypada na przy­ rost naturalny m ieszkańców wsi.

Mimo m alejącej tend en cji rozrodczości, stosunki demograficzne charakteryzo­ w ały się wysokim i na ogół współczynnikami reprodukcji ludności. W 1950 roku współczynnik reprodukcji ludności brutto w ynosił 2,309, w połowie lat sześćdziesią­ tych obniżył się do 1,589, a w 1971 roku do 1,299. A zatem, przez cały okres proces reprodukcji m iał charakter rozszerzony. W końcu omawianego okresu w ystąpiła za­ wężona reprodukcja ludności m iejsk iej. Według prognoz dem ograficznych, proces

Procesy dem ograficzne w trzydziestoleciu W a rm ii i M azur 27

reprodukcji ludności województw a olsztyńskiego będzie jed n ak m iał charakter roz­ szerzony jeszcze przez kilkan aście la t i dopiero w połowie lat osiem dziesiątych olsztyńskie, jak o ostatnie z województw k ra ju w ejdzie w obszar zwężonej reproduk­ c ji ludności.

Ja k ju ż wspomniano, w iększość ludności W arm ii i Mazur to m ieszkańcy wsi. Podział ludności według m iejsca zam ieszkania pozwala w stępnie ocenić strukturę zatrudnienia.

W roku 1960 z pracy poza rolnictw em utrzymywało się 45,5% ogółu mieszkańców, 49,7% z pracy w rolnictw ie i 4,8% ze źródeł niezarobkow ych. W 1970 roku praca w zawodach pozarolniczych daw ała utrzym anie 49,1% ludności W arm ii i Mazur, z rolniczych zawodów utrzym ywało się 42,7% i ze źródeł niezarobkow ych 8,2% (sty ­ pendyści, renciści, em eryci i inni).

W tym sam ym okresie liczba czynnych zawodowo poza rolnictw em wzrosła z 164,7 tys. osób w 1960 roku do 239,1 tys. osób w 1970 roku. Oznacza to, że odsetek ludności zatrudnionej w zawodach pozarolniczych wzrósł z 44,2% ogółu czynnych zawodowo w 1960 roku do 53,0% w roku 1970. Innym i słowy, ludność województw a olsztyńskiego nie tylko opuszczała wieś, w k tó rej dom inują zawody rolnicze, ale po­ zostając na wsi przenosiła się do zawodów pozarolniczych i tym sam ym zm ienił się w strukturze ludności czynnej zawodowo udział zatrudnionych poza rolnictw em .

T a b e l a 2

Stru k tu ra zatrudnienia w latach 1960 i 1972 (w gospodarce uspołecznionej) Działy gospodarki narodowej

Lata 1960 1 1973 Ogółem 100,0 100,0 Przem ysł 21,3 25,3 Budow nictw o 9,0 8,9 Rolnictw o 19,0 19,9 Leśnictw o 5Д 3,6 Transport i łączność 11,6 10,5 Handel 11,4 9,5

Ośw iata, nauka, kultura, ochrona zdrowia 12,1 13,0

Pozostałe 10,5 9,3

r·*" ·

Ź r ó d ł o : R o c z n ik S t a t y s t y c z n y w o je w ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o 1966, 1973, 1974; o b lic z e n ia w ła s n e .

Z m ieniła się rów nież struktura ludności m ieszkającej na wsi według źródeł utrzym ania. L iczba osób utrzym ujących się z zawodów pozarolniczych wzrosła od 52,1 tys. osób w 1960 roku do 74,8 tys. osób w 1970 roku, czyli o 43,5%. Rów no­ cześnie ІісгЬ а osób zatrudnionych w rolnictw ie m inim alnie zm niejszyła się w bad a­ nym dziesięcioleciu, a m ianow icie o 2,4 tys. osób, co oznacza spadek zatrudnienia w rolnictw ie o 1,2%. Powyższe przeobrażenia są przejaw em u rb an izacji w ojew ódz­

28 Stanislaw Żyromski

tw a olsztyńskiego, w interp retacji socjolog iczn ej6. P roces u rbanizacji województwa w tym przypadku przebiega bez wychodźstwa ludności ze wsi.

Zmiany w strukturze zatrudnienia według w ybranych działów w uspołecznionej gospodarce narodow ej województwa przedstawia tabela 2, Analiza danych z roku 1973 w skazuje, że w porównaniu do 1960 roku wzrósł udział zatrudnionych w przemyśle, rolnictw ie, oświacie, nauce, kulturze i ochronie zdrowia. Zm niejszył się udział za­ trudnionych w budownictwie i leśnictw ie, transporcie i łączności oraz w handlu.

W zrost udziału zatrudnionych w przemyśle był konsekw encją rozbudowy istn ie­ jących zakładów przem ysłu terenowego i kluczowego, a także nowych inw estycji przemysłowych, przede wszystkim przem ysłu gumowego w Olsztynie. Istotny wzrost odsetka zatrudnionych w oświacie i nauce, w kulturze i ochronie zdrowia tow arzy­ szył rozw ojowi szkolnictw a różnych szczebli, żłobków i przedszkoli, a także dyna­ micznemu rozwojowi in stytu cji ochrony zdrowia w m iastach i na teren ach w iejskich. A naliza zmian w strukturze zatrudnienia według trzech sektorów , a mianow icie w rolnictw ie i leśnictw ie, w przem yśle i budownictwie oraz w szeroko pojętych usługach, w skazuje na tend encje zm ierzające do ukształtow ania struktury zatrud­ nienia odpow iadającej gospodarce rozw iniętej.

Rów nolegle ze wzrostem zatrudnienia w gospodarce uspołecznionej oraz zmia­ nam i struktury zatrudnienia dynam icznie w zrastała aktywność zawodowa kobiet. W 1960 roku w gospodarce uspołecznionej zatrudniano ogółem 53,8 tys. kobiet. Oznacza to, że 23% ogółu kobiet w wieku 15—59 lat pracow ało w gospodarce uspo­ łecznionej województwa olsztyńskiego. Do 1973 roku liczba ich wzrosła do 120,2 tys., czyli przeszło dwukrotnie. Równocześnie udział czynnych zawodowo k obiet w wieku 15—59 la t wzrósł do 40,5% ich ogólnej liczby. Wprawdzie w skaźniki te n ie stanow ią m iary aktyw ności zawodowej kobiet w województwie, bowiem liczne ich zastępy pracow ały poza gospodarką uspołecznioną, przede wszystkim w rolnictw ie, jednakże porównywalne w artości w skazują ja k istotnie wzrosła aktywność zawodowa kobiecej siły roboczej na W arm ii i M azurach w latach 1960— 1973.

W ystąpiły też istotne przeobrażenia w strukturze w ykształcenia, a tym samym kadr wykw alifikow anych. W 1960 roku wśród ludności w w ieku 15 i w ięcej la t było 6,8 tys. osób z w ykształceniem wyższym, 43,8 tys. z w ykształceniem średnim , 15,9 tys. z zasadniczym wykształceniem zawodowym i 187,1 tys. z podstawowym w ykształce­ niem . W końcu 1970 roku na teren ie województwa m ieszkało praw ie dwa razy w ięcej niż w 1960 roku osób z wykształceniem wyższym, o 72% wzrosły zastępy ludności z w ykształceniem średnim, pięciokrotnie z w ykształceniem zasadniczym zawodowym i o 55,2% z w ykształceniem podstawowym. Powyższe dane w skazują, że gospodarka województwa olsztyńskiego dysponowała w 1970 roku znacznie liczniejszą kadrą w ykw alifikow aną niż przed dziesięciu laty. N ajm ocniej w zrosła liczba kobiet z za­ sadniczym wykształceniem zawodowym, czemu odpow iadają zmiany w aktyw ności zawodowej kobiet.

* * ·

Ram y artykułu zm uszają do ukazania tylko tych zjaw isk i procesów demogra­ ficznych, które charakteryzu ją przeobrażenia w zam kniętym przedziale historycz­ nym. Na podstawie wyżej podanych liczb można stwierdzić, że procesy demogra­ e „Dzisiaj przyjm ujem y, że u rbanizacja zachodzi wszędzie tam , gdzie w ystępują m iejsk ie sposoby życia, bez względu na wielkość, gęstość i skład zbiorowości ludz­ k ie j” (P. R ybicki, S p o łe cz e ń s tw o m ie js k ie , W arszaw a 1972, s. 412).

Procesy dem ograficzne w trzydziestoleciu W a rm ii i M azur 29

ficzne w województw ie olsztyńskim na ogół nie odbiegały od obserwowanych w ca­ łym kraju . T en den cje były podobne; różnice dotyczyły intensyw ności i okresu w y­ stępowania. Jed n ak można mówić o pew nej specyfice społeczeństw a W arm ii i Mazur. Przede wszystkim w badanym okresie charakteryzow ało się ono stosunkowo silną dynam iką rozw ojową, a szczególnie wysokim poziomem rozrodczości. Mimo postę­ pującego procesu starzenia się, je s t ono w dalszym ciągu jeszcze młode, struk tura ludności je s t młodsza niż w innych województw ach. C h arakteryzuje się ono stosun­ kowo wysoką m obilnością przestrzenną; od w ielu la t region je s t terenem em igracy j­ nym, z którego odpływa do innych województw ludność młoda. Poczyniono znaczny postęp w dziedzinie zachow ania przy życiu wielu istnień ludzkich, zarówno w wieku niem ow lęcym ja k i w wieku starszym .

M iary demograficzne dotyczące rozrodczości, um ieralności, struktury płci i wieku, w reszcie dynamiki wzrostu liczby ludności i poziomu je j reprodu kcji p lasują w oje­ wództwo olsztyńskie w czołówce k rajow ej.

D EM O G RA PH ISCH E P R O Z E SSE IN DEN L E T Z T E N D R E IS S IG JA H R E N IN ERM LAN D UND M ASUREN

Z u s a m m e n f a s s u n g

D ie Einw ohnerzahl der W ojew odschaft Olsztyn erreich te in den Ja h re n 1945— 1973 1.001.000, und die W achstum sdynam ik betrug durchschnittlich 1,8 P rozent pro Ja h r. Die Z unahm e der Bevölkerung stand bis in die fünfziger Ja h r e unter dem Einfluß des Zuzuges und des n atürlichen W achstum s. Noch am Ende der fünfziger Ja h r e w ar die G ebu rtenziffer sehr hoch; dafür kon n te man in den sechziger Ja h re n eine ständig sinkende Tendenz beobachten.

D ie V erstädterung der W ojew odschaft v erlief sehr dynamisch. D er A nteil der Stadtbevölkerung an der allgem einen Bevölkerungszahl wuchs (im Ja h r e 1973: 42,8%) entsprechend der Z ahl der städtischen Siedlungseinheiten (1973: 39). D ie B e ­ völkerung der S tad t Olsztyn ü bersch ritt die Z ahl 100 000, in zwei Städ te n : K ętrzyn und Ostróda betrug sie über 20 000. Die V erstädterung w ar vor allem eine Folge der W anderbewegung vom Lande in die Städ te. D ie Ind ustrie und die D ienstlei­ stungsbetriebe nahm en bei ih rer Entw icklung die A rb eitsk räfte vom L an de auf. D er Zustrom vom L an de erhöhte — zusam m en m it dem n atürlichen Zuw achs und der Änderung der V erw altungsgrenzen — die Einw ohnerzahl der Städ te jäh rlich um durchschnittlich 8,5%, wobei die D ynam ik des w irklichen Zuw achses der L an d ­ bevölkerung viel niedriger lag und nur 0,8% jä h rlich betrug.

D ie Veränderungen in der A ltersstru k tu r der Bevölkerung Erm lands und M asu- rens lassen auf A lterungsprozesse in der G esellsch aft schließen. Im Ja h r e 1970 gab es 32,8% K inder und Ju gen d liche im A lte r von 0-14 Ja h re n und 9,3% Personen

über 60 Ja h re .

Die Bevölkerungsentw icklung zeigt, daß in der genannten P eriode die G ebu rten ­ zahl und die F ru ch tb ark eit der F rau en w esentlich abnahm . Das ist A usdruck der sich vollziehenden Veränderungen hinsichtlich der G eburtenfreudigkeit. Im Ja h re 1973 en tfielen fa st 67% der G ebu rten auf die ersten beiden Kinder. T rotz dieser Tendenz zeichnet sich die Bevölkerung der W ojew odschaft durch den höchsten G e­ burtenüberschuß in der V R Polen aus.

D ie Veränderungen in der B eru fsstru k tu r zeigen eine ständig steigende Tendenz des A nteils des außerlandw irtschaftlichen B evölkerungsteils. Im Ja h re 1970 leb te die H älfte der Bevölkerung von der A rbeit außerhalb der L an d w irtsch aft bzw. von außererw erblichen Einnahm en (Renten, Pensionen, Stipendien). Ein V iertel der A r­ beitnehm er der W ojew odschaft w ar im Ja h re 1973 in der Industrie, 8,9% im B a u ­ wesen, 23,5% in der L an d - und Forstw irtsch aft beschäftigt.

Die Bevölkerung von Erm land und M asuren zeichnete sich in den letzten dreißig Jahren durch eine große dem ographische D ynam ik und eine ebenfalls hohe räu m ­ lich M obilität aus.