ROCZNIK.] GLEBOZNAWCZE TOM LVII NR 3/4 WARSZAWA 2 0 0 6:144-150
TOMASZ ZUBALA, TADEUSZ WĘGOREK, MAGDALENA PATRO
Z M IA N Y U Ż Y T K O W A N IA GLEB SILNIE U RZEŹBIO NEJ
Z L EW N I W A SPE K C IE O C H R O N Y K R A JO B R A Z U
THE SOIL USE CHANGES IN HIGH RELIEF CATCHMENT
IN ASPECT OF THE LANDSCAPE CONSERVATION
Katedra Melioracji i Budownictwa Rolniczego, Akademia Rolnicza w LublinieA b stra c t: Changes o f land m anagem ent in dried valley basin situated in Kazimierski Landscape
Park (1 9 9 1 -2 0 0 5 ) were studied. D ue to the econom ics transformations in agriculture, the area o f fallow s increased up to 24% o f basin area in 2001. The growth o f w eed s and trees causes degradation o f eco lo g ica l and visual virtues o f the landscape. In 2 0 0 5 , the share o f fallow s decreased to 16%. However, the most valuable landscapes with rural elem ents (e.g. system s o f terraces caused by plough cultivation) disappear as a result o f tree succession. Land reclama tion tending to extensive green lands is recomm ended to protect the Park’s specificity.
Słow a klu czow e: użytkow anie gleb, zlew nia lessow a, krajobraz rolniczy. K ey w o rd s: soil usage, loessic catchment, agricultural landscape.
WSTĘP
Ostatnich kilkanaście lat charakteryzuje się licznymi zmianami w użytkowaniu gleb, także na terenach o wysokich walorach krajobrazowych ukształtowanych przez erozję [Lipski, Kostuch 2005; Węgorek i in. 2001], np. w Kazimierskim Parku Krajobra zowym. Trzon Kazimierskiego Parku Krajobrazowego stanowi zachodnia część Płaskowyżu Nałęczowskiego, gdzie na skutek procesów geologicznych i działalności rolniczej zapoczątkowanej w neolicie [Nogaj-Chachaj 1991] powstały unikatowe krajobrazy lessowe o charakterze wysoczyzn silnie rozciętych [Richling, Dąbrowski 1995]. Intensywne rozcinanie płaskowyżu gęstą siecią wąwozów [Józefaciuk i in. 2002; Ziemnicki, Pałys 1977] miało miejsce w średniowieczu [Maruszczak 1986]. Na początku 90. lat XX w. użytki rolne stanowiły około 70%, a lasy blisko 20% powierzchni Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Zbiorowiska drzewiaste pokrywały głównie obszary wąwozów, często tworząc bardzo rozwiniętą granicę polno-leśną [Nowacka 1992]. Charakter rolniczy Parku ulega wyraźnym przemianom. Znaczną powierzchnię
Zm iany użytkowania gleb silnie urzeźbionej zlew ni 145
gruntów uprawnych zamieniono na odłogi, na których spontanicznie rozwija się roślinność [Baran i in. 2000]. Zjawisko to w dużym nasileniu występuje w partiach przywąwozowych, na stromych zboczach tzw. suchych dolin i dolin rzecznych. Istnieje niebezpieczeństwo, że krajobraz z historycznymi systemami rolniczego użytkowania lessowych terenów erodowanych może zaniknąć pod osłoną roślinności drzewiastej.
Celem pracy jest określenie kierunków i nasilenia zmian użytkowania gruntów wybranego fragmentu Kazimierskiego Parku Krajobrazowego, wpływu tych procesów na zachowanie specyfiki krajobrazów rolniczych silnie erodowanych wyżyn lessowych oraz możliwości przeciwdziałania negatywnym skutkom.
MATERIAŁ I METODY
Badaniami objęto zlewnię suchej doliny (105 ha), rozcinającej zbocze doliny rz. Bystrej. Obiekt leży około 7 km na zachód od Nałęczowa. Jest to stara, rozległa forma erozyjna (rys. 1) o średnim spadku powierzchni 4,9%. Na zboczach ujściowej partii doliny, ze średnim nachyleniem do 30%, w efekcie wieloletniej uprawy poprzeczno- stokowej, uformowane zostały tarasy naorywane [Ziemnicki 1955] (rys. 1, fot. 1) - ginące zjawisko w wyżynnych krajobrazach rolniczych [Orlik, Węgorek 2000]. W wyżej położonych odcinkach zlewni układ pól jest często wzdłużstokowy (fot. 2).
Analizowano zmiany użytkowania gruntów w latach 1991-2005. Za stan wyjściowy (początek zmian strukturalnych w rolnictwie) przyjęto wpisy na mapie ewidencyjnej gruntów z 1991 r. W latach 2001 i 2005 wykonano inwentaryzację użytkowania z ok reśleniem kierunków transformacji w poszczególnych kategoriach użytków, z uwzględ nieniem położenia działek w rzeźbie terenu. Użytkowanie w 2001 r. przyjęto jako w miarę ustabilizowany stan zapotrzebowania na grunty rolne po okresie intensywnego w zrostu areału odłogów. Stan użytkow ania w 2005 r. przyjęto jak o początek zw iększonego zainteresow ania rekultyw acją odłogów po w prow adzeniu dopłat bezpośrednich oraz rozpoczęciu wdrażania innych form wspierania rolnictwa, np. programów rolno-środowiskowych.
WYNIKI I DYSKUSJA
Zmiany użytkowania gruntów w okresach 1991-2001,2001-2005 podano w tabeli 1, umownie przyjmując nazwę „uprawy rolne” dla gruntów ornych, łąk i pastwisk oraz sadów. W 2001 r. upraw rolnych było o 32% mniej w stosunku do roku 1991. Powierz chnia gruntów ornych zmniejszyła się o 46%. Wzrosły obszary użytków zielonych o 38% i prawie sześciokrotnie upraw sadowniczych (głównie krzewów jagodowych). Odłogi zajmowały w 2001 r. prawie 24% powierzchni zlewni i stanowiły 28% powierz chni upraw rolniczych w stosunku do stanu w 1991 r. Powierzchnia gruntów zalesionych zwiększyła się o 26%. W 2001 r. stwierdzono zmianę użytkowania (w stosunku do roku 1991) na obszarze prawie 44 ha (42% powierzchni zlewni).
W 2005 r. stwierdzono nowe odłogi na stosunkowo niewielkich fragmentach użytków zielonych oraz upraw sadowniczych ( 1,4 ha). Nastąpiło natomiast przywrócenie użytko wania (głównie omego i łąkowo-pastwiskowego) na ponad 6,6 ha odłogów - prawie 27% ich powierzchni w 2001 r. Dalsze 10% powierzchni odłogów uznano za zalesione
146 T. Ziibala, T. Węgorek, M Paîro
R Y S U N E K 1. O b szar badań - na p o d sta w ie m apy to p o g ra ficzn ej 1 :1 0000 F IG U R E 1. S tudy a r e a - o n the ground o f topograph ic m ap (1 :1 0 0 0 0 sc a lc )
lub zadrzewione biorąc pod uwagę zadowalający stan zwarcia samosiewów. Udział odłogów w ogólnej strukturze użytkowania zmniejszył się o ponad 7%, a ich powierz chnia w porównaniu ze stanem w 2001 r. zmalała prawie o 31 %. Ważnym czynnikiem powodującym zwiększenie areału pól uprawnych było zagospodarowanie odłogów szczególnie w obrębie wierzchowin i dna doliny (około 4 ha). Większość powierzchni odłogów przywróconych do użytkowania rolniczego jest zagospodarowana ekstensyw nie i jest to efekt wprowadzenia dopłat bezpośrednich w rolnictwie. Na tarasach
Zm iany użytkowania gleb silnie urzeźbionej zlew ni ... 147
F O T O G R A F IA 1. Tarasy n aoryw an e na z b o c z u u jś c io w e g o od cin k a d o lin y P H O T O G R A P H Y 1. Terraces p lo u g h e d on a slo p e o f v a lle y ou tlet se ctio n
F O T O G R A F IA 2. P ola w u k ła d z ie w z d łu ż sto k o w y m p o za n iech a n iu upraw o p a n o w y w a n e są p rzez s a m o s ie w y d rzew lub n a w ło ć
P H O T O G R A P H Y 2. F ie ld s arranged a lo n g the slo p e s after g iv in g up the c u ltiv a tio n are co v ere d by se lf- se e d in g trees or g old en rod
TABELA 1. Kierunki zmian użytkowania gruntów w okresach 1991-2001-2005 - TABLE 1. Trends of land management changes within 1991-2001-2005 Rodzaj użytkowania Type o f management Stan w 1991 r. State in 1991
Zmiana (ha) w okresie 1991-2001 użytkowania na:
The land use change (ha) on (within 1991- 2001):
Stan w 2001 roku State in 2001
Zmiana (ha) w okresie 2001-2005 użytkowania na:
The land use change (ha) on (within 2001 - 2005): Stan w 2005 roku State in 2005 ha % ome arable sadow. fruit-grow ing crops łąki, pastw. meadow, pastures odłogi fallow lands lasy, za drzew, forests and plant ings ha % ome arable sadow. fruit grow ing crops łąki, pastw. meadows, pastures od łogi fallow lands lasy, za drzew, forests and plantings ha % Uprawy rolne Agricultural land: - om e, arable - łąki, pastw, meadow, pastures - sadownicze fruit-growing crops 90,10 85,12 3,01 1,97 85,91 81,16 2.87 1.88 0,07 0,34 10,46 4,05 0.11 21,37 2,89 0,62 3,64 0,05 0,05 61,48 46,01 4,16 11,31 58,62 43,87 3,97 10,78 1,79 1,48 1,66 0,13 1,02 1,13 0,26 0,09 0,08 66,55 50,43 3,98 12,14 63,45 48,08 3,79 11,58 Odłogi Fallow lands - - - - - - - 24,88 23,72 3,92 0,78 1,93 - 2,48 17,16 16,36 Lasy i zadrzewienia Forests and plantings 14,17 13,51 17,91 17,08 20,56 19,61 Tereny zabudowane Built-places 0,61 0,58 - - - - - 0,61 0,58 - - - - - 0,61 0,58 Ogółem; Total 104,88 100 0,41 10,46 4,16 24,88 3,74 104,88 100 7,19 2,57 2,95 1,39 2,65 104,88 100 14 8 T. Z u b a la , T. Węg or ek , M . P a tr o
Zmiany użytkowania gleb silnie urzeźbionej zlewni 149
naorywanych, które przejściowo - między użytkowaniem polowym a odłogowaniem - były użytkowane jako łąki i pastwiska, następuje sukcesja roślinności drzewiastej przez „rozrastanie” się kęp zadrzewień oraz degradacja porostu trawiastego w wyniku zwiększania się udziału trzcinnika (fot. 1). Na odłogach gruntów ornych sukcesję drzew i krzewów skutecznie hamuje nawłoć (fot. 2).
Proces naturalnej sukcesji na gruntach odłogujących jest jednak często zjawiskiem niekorzystnym zarówno z punktu widzenia ochrony gleb przed erozją [Turski R., Turski M. 2001 ], jak i kształtowania zbiorowisk leśnych optymalnych w określonych warunkach siedliska [Łaska 1999; Łysko, Zabłocki 2004]. Powierzchnie o nachyleniach ponad 15% można zalesiać zgodnie z ustaw ą o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesiania oraz krajowym programem zwiększania lesistości. Na tej podstawie na obszarze zlewni do zalesienia kwalifikowałoby się około 30% gruntów, w tym zbocza z tarasami naorywanymi (fot. 1). W związku z potrzebami ochrony krajobrazu, w tym krajobrazów ukształtowanych przez działalność rolniczą i erozję wodną [Chmielewski, W ęgorek 2003; Dubel 2002; Lipski, Kostuch 2005; Pałys, W ęgorek 1997; Witkowski 2001] konieczne jest zabezpieczenie przed zalesieniem cenniejszych struktur krajobrazowych i restytucja rolnictwa ekstensywnego wspieranego dotacjami [Lech-Turaj, Szłapa 2003; Wasąg 2005]. W zlewni objętej badaniami na szczególną ochronę zasługuje zbocze o rzeźbie „przekształconej pługiem ” w system tarasów naorywanych (fot. 1) - jest to teren wykazujący cechy zabytku ruralistycznego.
Na przykładzie badanej doliny zaznaczająsię obszary konfliktowe na styku potrzeb ochrony gleb przed erozjąi potrzeb zachowania unikatowych krajobrazów lessowych. Jest to konflikt pozorny, ponieważ potrzeby ochrony przeciwerozyjnej m ogą być zaspokojone przez zastosowanie zadamień zamiast zalesień. Nie spowoduje to zasłonię cia form zasługujących na ochronę, a łącznie z zalesieniami elementów mniej cennych zabezpieczy przed erozją i przyczyni się do zwiększenia bioróżnorodności.
WNIOSKI
1. Specyfiką Kazimierskiego Parku Krajobrazowego jest mozaikowatość rozdrobnio nych pól, trwałych użytków zielonych, małych lasków i zadrzewień w silnie urozma iconej rzeźbie oraz występowanie krajobrazów związanych z historycznymi techni kami uprawy płużnej na stromych stokach lessowych.
2. Krajobrazy Kazimierskiego Parku Krajobrazowego ulegają silnym procesom degra- dacyjnym w związku z powstawaniem dużych kompleksów odłogów.
3. Degradację krajobrazu powoduje zarówno opanowywanie odłogów przez stosunko wo trwałe zbiorowiska chwastów (nawłoć, trzcinnik), jak i przez samosiewy drzew lekkonasiennych (brzoza, osika), a w określonych przypadkach nawet zalesienie gatunkami dostosowanymi do siedliska.
4. Na części odłogów przywracane jest ekstensywne użytkowanie rolnicze na skutek wprowadzenia tzw. dopłat bezpośrednich - co nie rozwiązuje jednak problemu zani ku najcenniejszych struktur krajobrazowych.
5.W celu rewaloryzacji ginących krajobrazów, na części odłogów - o charakterystycz nej rzeźbie i specyficznym układzie pól - należy wprowadzić ekstensywne użytki zielone lub seminaturalne zbiorowiska murawowe „kosztem” zalesień, z wykorzy staniem środków programów rolno-środowiskowych.
150 T. Zubala, T. Węgorek, M. Patro
LITERATURA
B A R A N B., H A R ASIM IUK М., KUCH A RC ZY K М., ZGŁOBICKI W. 2000: Ewolucja ekosyste m ów polnych i leśnych w warunkach intensywnej gospodarki rolniczej na obszarach w yżyn lessow ych . W: M ichalczyk Z. (red.). Renaturyzacja obiektów przyrodniczych - aspekty ekologiczne i gospodarcze. Wyd. UM CS, Lublin: 2 3 9 -2 4 8 .
CHMIELEW SKI T.J., W ĘGOREK T. 2003: Rolnicza przestrzeń produkcyjna a różnorodność biologiczna. W: Andrzejewski R., W eigle A. (red.). Różnorodność biologiczna Polski. Wyd. N FO S, Warszawa: 2 0 3 -2 1 0 .
DUBEL K. 2002: Problemy kształtowania i ochrony krajobrazu. Fragm. Agronom. 1 (73): 4 1 -5 7 . JÓZEFACIUK C., JÓZEFACIUK A., NOW OCIEŃ E., WAWER R., PODOLSKI B. 2002: Struktura
przestrzenna i ilościow a zagrożenia użytków rolnych erozją w odną pow ierzchniow ą w zlew ni potoku Grodarz na Płaskow yżu N ałęczow skim . Fragm. A gronom . 1 (73): 95-11 1. LECH-TURAJ B., SZŁAPA A. 2003: Ocena potrzeb i m ożliw ości przekształceń strukturalnych w
rolnictwie na obszarach o w ysokich walorach ekologicznych na przykładzie gm iny Czarny Dunajec. Inż. Roln. 3: 2 7 5 -2 8 6 .
LIPSKI C., KOSTUCH R. 2005: Kształtowanie krajobrazów terenów erodowanych. A cta A gro-
p h ysica 5, 2: 2 4 5 -2 5 2 .
ŁA SK A G. 1999: Zaburzenia a m ożliw ości przewidywania zjawisk przyrodniczych. Przegl. Przyr.
Ś w iebodzin 10: 2 9 -4 0 .
ŁYSKO A., ZABŁOCKI Z. 2004: Zmiany użytkowania gleb na obszarze moreny czołowej i sandru w okolicach Czaplinka w okresie w ielolecia 1948-1997. Rocz. Glebozn. 55, 3: 129-137. M A RU SZC ZA K H. 1986: Tendencje sekulam e i zjawiska ekstremalne w rozwoju rzeźby m ało
polskich w yżyn lessow ych w czasach historycznych. Czas. Geogr. 58, 2.
NOGAJ-CHACHAJ J. 1991: The stone-packed graves o f the Funnel Beaker culture in Karmano- w ice, site 35. A ntiquity 65: 6 2 8 -6 3 9 .
NOW ACKA M. 1992: Kazimierski Park Krajobrazowy. W: W ilgat T. (red.). System obszarów chronionych w ojew ództw a lubelskiego. Wyd. UM CS, Lublin: 6 1 -9 3 .
ORLIK T., W ĘGOREK T. 2000: Renaturyzacja gruntów porolnych na terenie K rzczonow skiego Parku Krajobrazowego. W: M ichalczyk Z. (red.). Renaturyzacja obiektów przyrodniczych - aspekty ekologiczne i gospodarcze. Wyd. U M CS, Lublin: 2 7 3 -2 7 7 .
PAŁYS S., WĘGOREK T. 1997: W ąw ozy lessow e jako osobliw ość okolic Sandomierza. Mat. Konf. O sobliw ości przyrody Ziemi Sandomierskiej. Wyd. TN S, Sandomierz: 2 1 -2 9 .
RICHLING A., DĄBROW SKI K. 1995: Typy krajobrazów naturalnych - mapa. PPWK, Warszawa. TURSKI R., TURSKI M. 2001: Kształtowanie i ochrona terenów lessow ych na przykładzie Lu
belszczyzny. Zesz. Probl. Post. N auk Roln. 478: 5 0 3 -5 1 0 .
W ASĄG Z. 2005: M ożliw ość finansowania przedsięw zięć mających na celu ochronę gleb przed erozją. A cta A groph ysica 5, 1: 193-200.
WĘGOREK T., ZUBA LA T., RYBICKI R. 2001 : Zmiany użytkowania gruntów w obszarze chronione go krajobrazu w strefie podmiejskiej Lublina. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 478: 557-562. WITKOWSKI Z.J. 2001 : Ochrona przyrody a program zwiększenia lesistości Polski. Sylwan 3: 15-26. ZIEMNICKI S. 1955: Ochrona gleb przed erozją stosowana przez rolników w niektórych rejo
nach Polski. Ann. UMCS, sec. В , 10, 2.
ZIEMNICKI S., PAŁYS S. 1977: Erozja wodna zlew ni rzeki Bystrej. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 1 9 3 :4 3 -7 1 .
D r inż. Tom asz Z u bala
K a te d ra M e lio ra c ji i B u d o w n ictw a R o ln ic ze g o AR ul. L e szc zy ń sk ie g o 7, 2 0 -0 6 9 Lublin,
