Zobowiqzanie skazanego do naprawienia szkody jako orzeczenie co do roszczeń majątkowych

Zbigniew Gostyński

Zobowiqzanie skazanego do

naprawienia szkody jako orzeczenie

co do roszczeń majątkowych

Palestra 15/5(161), 53-65

1971

ZBIG N IEW GOSTYŃSKI

Z obow iqzanie skazanego do napraw ienia szkody

jako orzeczenie co do roszczeń m ajqtkowych

Zarówno w doktrynie jak i w judykaturze panowała zgoda co do tego, że orze­ czenie o zobowiązaniu do naprawienia szkody nie stanowiło tytułu egzekucyjnego *, a sankcja za niewykonanie tego obowiązku miała ściśle karny charakter; była nią mianowicie możliwość zarządzenia wykonania zawieszonej kary.

II. Nowy kodeks karny przewiduje w art. 75 § 2 pkt 1 możliwość nałożenia przez sąd na skazanego — w razie warunkowego zawieszenia wykonania kary — obowiązku naprawienia w całości lub części szkody wyrządzonej przestępstwem. W wypadku zawieszenia wykonania kary orzeczonej za przestępstwo zagarnięcia mienia społecznego — jeżeli szkoda nie została naprawiona — orzeczenie przez sąd obowiązku naprawienia szkody jako warunku zawieszenia jest obligatoryjne (art. 75 § 3 k.k.). Redakcja § 3 art. 75 k.k. wskazuje na to, że w razie zawieszenia wykonania kary orzeczonej za przestępstwo zagarnięcia mienia społecznego orzeka się obowiązek naprawienia szkody zawsze w całości. Brak jest bowiem w tym przepisie zwrotu „w całości albo w części”, użytego w art. 75 § 2 pkt 1 k.k.

W odróżnieniu od kodeksu karnego z 1932 r. obowiązujący kodeks karny prze­ widuje nakładanie obowiązku naprawienia szkody w innych jeszcze — poza wa­ runkowym zawieszeniem wykonania kary — wypadkach, a mianowicie: a) w razie warunkowego umorzenia postępowania (art. 28 § 2 pkt 1), przy czym w sprawach o przestępstwa przeciwko mieniu — jeżeli szkoda nie została naprawiona — zobo­ wiązanie do naprawienia szkody jest obligatoryjne (art. 28 § 3), b) w razie ska­ zania na karę ograniczenia wolności (art. 35 pkt 1), c) w razie warunkowego zwol­ nienia (art. 94 w związku z art. 75 § 2 pkt 1 i § 3).

III. Obowiązujący kodeks karny, używając określeń: „naprawienie szkody w ca­ łości” i „w części”, nie ustala zakresu tych pojęć. Może więc powstać pytanie, co obejmuje „całość szkody” w rozumieniu przepisów kodeksu karnego oraz czy odpowiada ona „całości szkody” w znaczeniu cywilistycznym. Odpowiedź na to

1 P or. m .in. L. P e i p e r : K o m en ta rz d o k o d ek su k arn ego, K raków 1933, s. 228; M. S i e ­ w i e r s k i : K od ek s k a rn y i p raw o o w y k r o c z e n ia c h — K om en tarz, W arszaw a 1965, s. 119; S. P a w e l a : W y k o n a n ie orzeczeń w sp ra w a ch k a rn y ch — K om en tarz, W arszaw a 1965, s. 274; M. L e o n i e n i : O p o tr zeb ie u sp ra w n ien ia p ra k ty k i sąd ow ej w za k resie sto so w a n ia art. 62 § 2 k .k ., N P nr 4 z 1962 r., s. 505 (c y t. dalej ja k o „O p o tr zeb ie (...)”); Z. Ł u k a s z k i e - w i c z: O w ła śc iw e w y k o r z y sta n ie art. 62 § 2 k.k . w p ra k ty c e są d ó w , BMS nr 2 z 1956 r., s. 13; E. W e n g e r e k: S ą d o w e p o stę p o w a n ie e g z e k u c y jn e w sp raw ach c y w iln y c h , W arsza­ w a 1970, s. 137 (cy t. d a lej ja k o „ S ą d o w e p o stęp o w a n ia (.,.)”); orzecz. SN Kr K 2095/48, OSN

54 Z b i g n i e w G o s t y ń s k i N r 5 (161)

pytanie zależy — jak się wydaje — od zajęcia określonego stanowiska w kwestii charakteru prawnego obowiązku naprawienia szkody. Jeżeli bowiem stanie się na stanowisku, które reprezentuje A. Murzynowski2, że instytucja ta ma charakter mieszany, związany zarówno z prawem cywilnym jak i karnym, to tym samym należałoby przyjąć, jak to czyni wspomniany autor, że określenie faktu istnienia szkody i jej rozmiarów następuje na podstawie przepisów prawa cywilnego. W li­ teraturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa jednak pogląd o karno­ prawnym charakterze tej instytucji, o ,,(...) funkcjonalnej zatem odrębności w tym przepisie (art. 62 § 2 d.k.k. — uwaga moja Z.G.) zawartej powinności wynagro­ dzenia szkody w zestawieniu z analogicznym obowiązkiem naprawienia szkody ex

delicto, opartym na przepisach prawa cywilnego” 3. Zajęcie takiego stanowiska pro­

wadzi w konsekwencji do stwierdzenia, że „przewidziany w kodeksie karnym obo­ wiązek naprawienia szkody nie jest orzekany na podstawie przepisów prawa cy­ wilnego 4.

Trudno się zgodzić z twierdzeniem A. Murzynowskiego, że „(...) sam obowią­ zek naprawienia szkody wynika z przepisów prawa cywilnego”, skoro przepisy określające ten obowiązek znajdują się w kodeksie karnym i tym samym stano­ wią „(...) samodzielną podstawę prawną dającą sądowi możność nałożenia na oskar­ żonego obowiązku naprawienia szkody” 5 6. Fakt ten nie stoi na przeszkodzie posił­ kowemu stosowaniu — na zasadzie analogii — przepisów prawa cywilnego w za­ kresie ustalenia wysokości wyrządzonej szkody 8. Wydaje się jednak, że samodziel­ ność podstawy obowiązku naprawienia szkody, określonego w przepisach art. 75 § 2 pkt 1 i § 3 k.k., art. 28 § 2 pkt 1 k.k., art. 35 pkt 1 k.k. oraz art. 94 w związku z art. 75 § 2 pkt 1 i § 3 k.k., powoduje, iż obowiązek naprawienia szkody „w ca­ łości” może in concreto nie odpowiadać „całości szkody” w rozumieniu przepisów prawa cywilnego. W wypadku zatem, gdyby np. sąd karny zobowiązał do napra­ wienia „całości szkody”, ale jedynie w zakresie damnum emergens, pokrzywdzo­ nemu pozostawałaby możliwość dochodzenia ewentualnych dalszych roszczeń przy­ sługujących na podstawie przepisów prawa cywilnego (z tytułu lucrum cessans) czy też odsetek w drodze procesu cywilnego. W związku z tym ilekroć w dal­ szych wywodach będzie mowa o tym, że orzeczenie sądu karnego o zobowiązaniu do naprawienia szkody stanowi w określonych warunkach — o czym niżej — przeszkodę dla procesu cywilnego ze względu na powagę rzeczy osądzonej, na­ leży mieć na względzie, że zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 366 k.p.c. res

iudicata rozciągać się będzie jedynie na tę część roszczenia, o której orzekł sąd

karny.

IV. Istotnym novum w zakresie zobowiązania do naprawienia szkody jest to, że w określonym wypadku jest ono traktowane przez ustawę jako orzeczenie

2 A. M u r z y n o w s k i : N a ło ż e n ie o b o w ią zk u n a p ra w ien ia sk u tk ó w p rzestę p stw a jako e le m e n t n o w ej p o lity k i k aran ia, P iP nr 5 z 1970 r. s. 716.

3 P or. M. L e o n i e n i : W yn agrod zen ie szk o d y przy w a ru n k o w y m z a w ieszen iu w y k o ­ n a n ia k a r y , N il rtr 7-^8 z 1963 r., s. 775 oraz cy to w a n ą tam lite r a tu r ę i o rzec zn ic tw o SN. P or. ró w n ież: W. D a s z k i e w i c z : Z asąd zen ie od szk o d o w a n ia z urzęd u , „ P a le str a ” nr 9 z 1962 r., s. 46; t e n ż e: Z asąd zen ie od szk o d o w a n ia z u rzęd u w p o lsk im p ro cesie karnym , W arszaw a 1970, s. 42 (cy t. d alej ja k o „Z a są d zen ie od szk o d o w a n ia (...)” ); A. K a f a r s k i : R o szczen ia c y w iln e w p ro cesie k arn ym (praca d ok torsk a — m aszy n o p is), W arszaw a 1966, s. 31.

4 W. D a s z k i e w i c z : Z asąd zen ie od szk o d o w a n ia (...), s. 42.

5 T am że, s. 42.

N r 5 (161) Zobowiązanie skazanego do napr awien ia szkody 55

o roszczeniach majątkowych7. Artykuł 94 § 2 k.p.k. stanowi mianowicie, że „za orzeczenie co do roszczeń majątkowych uważa się również nałożony przez sąd obowiązek naprawienia szkody, jeżeli sąd zarządził wykonanie warunkowo zawie­ szonej kary”.

Uznanie orzeczenia nakładającego obowiązek naprawienia szkody — w wypadku określonym w cytowanym przepisie — za orzeczenie co do roszczeń majątkowych powoduje, że takiemu orzeczeniu może być nadana klauzula wykonalności (art. 94 § 1 k.p.k.).

Podstawą zarządzenia wykonania kary jest m. in. niewykonanie nałożonego przez sąd obowiązku naprawienia szkody (art. 78 § 2 w związku z art. 75 § 2 pkt 1 k.k.), przy czym w razie niewykonania takiego obowiązku, zarządzenie wykonania kary — w wypadku skazania za przestępstwo zagarnięcia mienia społecznego — jest obliga­

toryjne (art. 78 § 1 w związku z art. 75 § 3 k.k.).

Tak więc w świetle przepisów art. 94 k.p.k. skazany, uchylając się od wyko­ nania nałożonego na niego obowiązku naprawienia szkody, naraża się nie tylko na odwołanie warunkowego zawieszenia wykonania kary, ale także na to, że pokrzywdzony będzie mógł uzyskać tytuł wykonawczy (art. 94 k.p.k. w związku z art. 200 § 1 k.k.w.) i wyegzekwować świadczenie.

Wobec wyraźnego uznania przez ustawę orzeczenia o zobowiązaniu do napra­ wienia szkody — w razie zarządzenia wykonania kary — za orzeczenie co do ro­ szczeń majątkowych oraz wobec określenia możliwości nadania przez sąd karny takiemu orzeczeniu klauzuli wykonalności, trudno doprawdy zrozumieć, dlaczego A. Murzynowski utrzymuje, iż orzeczenie nakładające obowiązek naprawienia szko­ dy „nie daje tytułu do nadania klauzuli wykonalności, a jedynym rygorem reali­ zacji nałożonego na oskarżonego obowiązku jest tu zagrożenie wykonaniem lub orzeczeniem zwykłej kary” 8. Powołanie przez A. Murzynowskiego poglądów doktry­ ny wyrosłych na tle dotychczasowych przepisów zdaje się wskazywać na nieuw­ zględnienie przez autora zmiany, jaką w tym zakresie wprowadziła nowa kodyfi­ kacja. W jawnej sprzeczności z obowiązującymi przepisami pozostaje także dalsza teza A. Murzynowskiego a mianowicie to, że w razie niewykonania obowiązku naprawienia szkody „egzekucja roszczeń majątkowych będzie mogła nastąpić tylko w drodze uzyskania orzeczenia zasądzającego te roszczenia, wydanego przez sąd cywilny” 9.

Uznanie zobowiązania do naprawienia szkody — w warunkach określonych w art. 94 § 2 k.p.k. — za orzeczenie co do roszczeń majątkowych nie zmienia, rzecz jasna faktu, że instytucja ta jest ważnym narzędziem polityki karnej10 i pełni

7 M- L e o n i e n i : N a p r a w ie n ie szk o d y przy w a r u n k o w y m z a w ieszen iu w y k o n a n ia k ary na tle n ow ej k o d y fik a c ji k a rn ej, „ P a le str a ” nr 5 z 1970 r., s. 60 (cyt. d a lej ja k o „ N a p ra ­ w ie n ie szkod y (...). A utor ten stw ierd za , że „ n o w y k .p.k. p o r ó w n u j e (podkr. m o je —

Z . G ) w ło ż e n ie o b o w ią zk u n a p ra w ien ia w y rzą d zo n ej p rzestę p stw em sz k o d y do o rzec zen ia

c o do roszczeń m a ją tk o w y c h , je ż e li sąd — u zn a ją c w y r a ź n ie n ie p o m y śln y w y n ik p rób y — zarząd ził w y k o n a n ie w a ru n k o w o za w ieszo n ej k a r y ” . S fo r m u ło w a n ie za w a rte w art. 94 § 2 k .p .k . („uw aża s ię ” ) up raw n ia; ja k się w y d a je , do m ó w ien ia w p ro st o u zn a n iu przez u sta ­ w ę — w w a ru n k a ch o k r e ślo n y c h w art. 94 § 2 k .p .k . — o rzeczen ia n a k ła d a ją c e g o o b o w ią ­ z e k n a p ra w ien ia sz k o d y za o r z e c z e n ie co do roszczeń m a ją tk o w y ch .

o A. M u r z y n o w s k i : op. cit., s. 718. 3 T am że, s. 718.

io O bszernie na ten tem a t piszą: A. M u r z y n o w s k i : op. c it., s. 713; M. L e o n i e n i : W yn agrod zen ie w y rzą d zo n ej sz k o d y a w a r u n k o w e sk a za n ie, N P nr 12 z 1958 r., s. 25 i n. <oraz p rzytoczon a ta m lite ra tu ra ); t e n ż e : W yn agrod zen ie szk o d y przy w a r u n k o w y m za w ie­ s z e n iu w y k o n a n ia k a ry (cz. I), N P nr 7—8 z 1963 r., s. 765 i n.; t e n ż e : O p o tr z e b ie (...), s . 503; t e n ż e : N a p r a w ie n ie sz k o d y (...), s. 53 i n. (oraz p rzy to czo n a ta m lite ra tu ra ); t e n ż e : N a p ra w ien ie sz k o d y , „G az. Sąd. i P e n it.” nr 3 z 1971 r., s. 5.

56 Z b i g n i e w G o s t y ń s k i N r 5 (161>

istotną funkcję wychowawczą11. Należy jednak zdać sobie sprawę z tego, że w świetle unormowania art. 94 k.p.k. nałożenie obowiązku naprawienia szkody jako warunku zawieszenia wykonania kary wywołuje określone skutki w dziedzinie pra­ wa cywilnego. Powstaje zatem konieczność zanalizowania takich kwestii, jak wpły­ wu orzeczenia o zobowiązaniu do naprawienia szkody na dopuszczalność docho­ dzenia przez pokrzywdzonego roszczeń wynikających z przestępstwa w drodze pro­ cesu cywilnego, wpływu wcześniej zapadłego wyroku sądu cywilnego, orzekającego o roszczeniach pokrzywdzonego, na dopuszczalność orzekania przez sąd karny o obowiązku naprawienia szkody, dalej — stosunku obowiązku naprawienia szkody do powództwa cywilnego i zasądzenia odszkodowania z urzędu, wreszcie znacze­ nia przedawnienia roszczeń.

V. Na wstępie wypada rozważyć, jaki wpływ na dopuszczalność dochodzenia przez pokrzywdzonego roszczeń wynikających z przestępstwa w drodze procesu cy­ wilnego ma orzeczenie o obowiązku naprawienia szkody przy warunkowym zawie­ szeniu wykonania kary.

Powszechnie wiadomo, że prawomocne orzeczenie sądu karnego o roszczeniach majątkowych rodzi powagę rzeczy osądzonej, stanowiącą negatywną przesłankę procesu cywilnego, i powoduje odrzucenie pozwu na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Na gruncie jednak art. 94 § 2 k.p.k. powstaje tu kwestia, albowiem zobowią­ zanie do naprawienia szkody jest orzeczeniem o roszczeniach majątkowych tylko wtedy, gdy nastąpi zarządzenie wykonania kary, odmiennie zatem niż w wypadku powództwa cywilnego czy zasądzenia odszkodowania z urzędu nie wywołuje ono skutków rei iudicatae z momentem uprawomocnienia się orzeczenia nakładającego taki obowiązek. Skutki takie następują dopiero z chwilą zarządzenia wykonania kary 12.

Nasuwać się może pytanie, czy z chwilą orzeczenia obowiązku naprawienia szko­ dy powstaje zawisłość sprawy, której skutki trwałyby do chwili zarządzenia wykonania kary albo — w wypadku pomyślnego upływu okresu próby — do czasu, gdy zarządzenie wykonania kary może jeszcze nastąpić, a więc do upływu 6 mie­ sięcy od zakończenia okresu próby (art. 79 § 1 k.k.). Mimo pewnego podobieństwa sytuacji odpowiedź na to pytanie musi być przecząca i to z dwu powodów:

1) nie można uznać biegu okresu próby przy warunkowym zawieszeniu wykona­ nia kary za postępowanie w zakresie roszczeń majątkowych, ponieważ nie dokonu­ je się w tym czasie żadnych czynności mających na celu dochodzenie roszcze­ nia;

2) instytucja zobowiązania do naprawienia szkody ma m. in. na celu zabezpie­ czenie interesów pokrzywdzonego, który może w ten sposób uzyskać wcześniejsze zaspokojenie.13 Byłoby oczywistym paradoksem, gdyby zastosowanie tej instytucji

n P or. zw łaszcza: M. C i e ś l a k : O w ę z ło w y c h p o ję cia ch z w ią za n y ch z sen sem k a ry , N P nr 2 z 1969 r., s. 210—211; J. B a f i a : W aru n k ow e z a w ie sz e n ie w y k o n a n ia k a ry w s ta ­ ty sty c e są d o w e j, N P nr 3 z 1958 r., s. 47; M. L e o n i e n i: W yn agrod zen ie w y rzą d zo n ej szkod y a w a ru n k o w e sk a z a n ie , N P nr 12 z 1958 r., s. 25 i n.; t e n ż e : O p o trzeb ie (...), s. 503; S. Z i m o c h : Z o b o w ią za n ie do n a p ra w ien ia szkod y i p o w ó d ztw o a d h ezy jn e w spra­ w ach o p rzestęp stw a p o p ełn io n e w zw iązk u z ru ch em p o ja z d ó w m ech a n iczn y ch , N P nr 2 z 1970 r., s. 188.

12 Inaczej A. M u r z y n o w s k i : op. c it., s. 718. Z daniem te g o au tora o rzeczen ie o zo­ b o w ią za n iu do n a p ra w ien ia sz k o d y w o g ó le n ie rodzi sk u tk ó w re i i u d i c a t a e dla procesu c y ­ w iln eg o .

N r 5 (161) Zobowiązanie skazanego do na pr awien ia sz k o d y ₅₇

miało in concreto doprowadzić do tego, że pokrzywdzony byłby narażony na zwłokę.

Tak więc ani powaga rzeczy osądzonej, ani litispendencja w omawianej sytuacji nie zachodzą, wobec czego pokrzywdzony może wytoczyć powództwo przed sąd cywilny.

Możliwe jest zatem, że równolegle z biegiem okresu próby warunkowego zawie­ szenia wykonania kary (w toku którego i w ciągu dalszych 6 miesięcy może na­ stąpić zarządzenie wykonania kary) toczyć się będzie proces cywilny o roszcze­ nia wynikające z przestępstwa. W związku z tym mogą powstać następujące sy­ tuacje:

a) zarządzenie wykonania kary nastąpi w trakcie toczenia się procesu cywilnego, b) zarządzenie wykonania kary nastąpi po prawomocnym zakończeniu procesu cywilnego,

c) zarządzenie wykonania kary nie nastąpi.

Ad a). Skutki zarządzenia wykonania kary w trakcie toczenia się procesu cy­ wilnego będą różne w zależności od tego, czy sąd orzeknie obowiązek naprawienia szkody w całości czy w części.

W razie orzeczenia obowiązku naprawienia szkody w całości sąd cywilny odrzuci pozew na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.14 Gdyby mimo zarządzenia wykona­ nia kary sąd cywilny zasądził roszczenie, powstałaby nieważność postępowania cy­ wilnego (art. 369 pkt 3 in fine k.p.c.), stanowiąca podstawę rewizji zgodnie z art, 368 pkt 2 k.p.c.

W wypadku zaś zobowiązania do naprawienia szkody w określonej części, nie następowałoby odrzucenie pozwu, a jedynie sąd cywilny nie mógłby orzekać o tej części roszczenia powoda (pokrzywdzonego), o której orzekł sąd karny, nakładając na skazanego obowiązek naprawienia szkody, zgodnie bowiem z zasadą wyrażoną w art. 366 k.p.c. „wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia”.

Ad b). W wypadku gdy zarządzenie wykonania kary nastąpi po prawomocnym zakończeniu procesu cywilnego, w wyniku którego nastąpiło zasądzenie na rzecz pokrzywdzonego roszczeń wynikających z przestępstwa, może dojść do powstania

in concreto dwóch tytułów wykonawczych. Pokrzywdzony bowiem, dysponując

już wyrokiem sądu cywilnego zaopatrzonym w klauzulę wykonalności lub w ry­ gor natychmiastowej wykonalności, może na podstawie art. 94 k.p.k., z chwilą zarządzenia wykonania kary, wystąpić o nadanie klauzuli wykonalności orzecze­ niu sądu karnego nakładającemu na skazanego obowiązek naprawienia szkody. Rzecz jasna, pokrzywdzony, gdy uzyska już zaspokojenie w drodze procesu cywilnego, nie będzie najczęściej składał wniosku o nadanie klauzuli wykonalności orzeczeniu nakładającemu na skazanego obowiązek naprawienia szkody. Może wszak­ że stać się inaczej, przy czym nie zawsze pokrzywdzony będzie działał w złej wierze. Może on np. złożyć wniosek o nadanie klauzuli wykonalności na podsta­ wie art. 94 k.p.k. w przekonaniu, że naprawienie przez skazanego szkody w wyni­

W zw iązk u z tym że — ja k o ty m b yła m ow a w p u n k c ie III — o r z e c z e n ie p rzez sąd karn y o b o w ią zk u n a p ra w ien ia sz k o d y „w c a ło ś c i” m oże n ie o d p o w ia d a ć „ c a ło śc i sz k o d y ’v w rozu m ien iu p rzep isó w p raw a c y w iln e g o , o d rzu cen ie p ozw u n a stą p i je d y n ie w ó w c z a s , g d y z treśc i p o zw u w y n ik a ć b ę d z ie , że p ok rzyw d zon y c h ce d o ch o d zić w d rod ze p rocesu c y w iln e g o ro szczen ia , o k tó r y m o rzek ł ju ż sąd k a rn y , n a k ła d a ją c o b o w ią zek n a p r a w ie n ia szkody.

58 Z b i g n i e w G o s t y ń s k i N r 5 (161)

ku wykonania wyroku sądu cywilnego nie zwalnia tego ostatniego od obowiązku naprawienia szkody nałożonego przez sąd karny.

Należy tu zaznaczyć, że — jak się to powszechnie w literaturze cywilistycznej przyjmuje — sąd orzekający o nadaniu klauzuli bada jedynie, czy orzeczenie jest prawomocne lub natychmiast wykonalne oraz czy nadaje się do egzekucji. Sąd nie jest natomiast uprawniony do badania ani treści orzeczenia co do jego zasadności, ani też innych kwestii merytorycznych15. Reguła ta ma zastosowanie również wtedy, gdy o nadaniu klauzuli wykonalności orzeka sąd karny, albowiem w postę­ powaniu tym — o czym niżej — stosuje się odpowiednio przepisy k.p.c. Tym sa­ mym więc sąd karny nie bada, czy ewentualnie przeciwko skazanemu zapadł wyrok sądu cywilnego orzekający o roszczeniach wynikających z przestępstwa i czy został on wykonany ie. Może zatem powstać taka sytuacja, że mimo zaspoko­ jenia roszczeń pokrzywdzonego w wyniku wykonania wyroku sądu cywilnego po­ krzywdzony uzyska drugi tytuł wykonawczy, mianowicie w wyniku nadania klau­ zuli wykonalności przez sąd karny, w warunkach określonych w art. 94 § 2 k.p.k. Pozostaje teraz rozważyć, jakimi środkami prawnymi mógłby w takim wypadku bronić się dłużnik przed ponowną egzekucją.

Środki prawne przysługujące dłużnikowi w postępowaniu egzekucyjnym określa prawo cywilne procesowe. Stąd też zachodzi konieczność wykazania, że do postę­ powania o nadanie klauzuli wykonalności przez sąd karny stosuje się odpowiednio

przepisy k.p.c. Wprawdzie art. 94 § 1 k.p.k., traktujący o nadaniu klauzuli wy­ konalności, nie zawiera podobnego stwierdzenia co art. 60 k.p.k., który w kwestiach dotyczących powództwa cywilnego a nie unormowanych przez k.p.k. odsyła do przepisów k.p.c., jednakże dopuszczalność, a nawet konieczność stosowania tych przepisów nie może budzić wątpliwości. Dopuszczalność odpowiedniego stosowania przepisów k.p.c. wynika właśnie z powołanego* art. 60 k.p.k. Skoro bowiem — co

is P or. E. W e n g e r e k : P r z e c iw e g z e k u c y jn e p o w ó d ztw a d łu żn ik a , W arszaw a 1967, s. 8—9 1 79 (cyt. dalej ja k o ,,P r z e c iw e g z e k u c y jn e p ow ód ztw a (...)”); t e n ż e : S ą d o w e p o stęp o w a ­ n ie (...), s. 145—146; W. S i e d l e c k i : N iew a żn o ść p rocesu c y w iln e g o , W arszaw a 1965, s. 175; B . D o b r z a ń s k i i i n n i : K odeks p o stęp o w a n ia c y w iln e g o — K om en tarz, W arszawa

1969, t. II, s. 1084.

ig P r z y ję c ie p rzeciw n eg o sta n o w isk a p ro w a d ziło b y ta k ż e do k o n se k w e n c ji p ra k ty c zn y ch ,

2 k tó r y m i n ie m ożn a się p ogod zić. N ietru d n o z a u w a ży ć, że ze w z g lę d u na zu p ełn ie inne k ry teria u sta la n ia w ła śc iw o śc i sądu w p o stęp o w a n iu c y w iln y m i k a rn y m w y r o k w sp raw ie c y w iln e j m ó g łb y zap aść przed in n y m są d em niż przed ty m , k tó r y o rzek a ł w sp r a w ie kar­ n e j, a co w ię c e j, ze w zg lęd u na p rzep isy o w ła śc iw o śc i p rzem ien n ej (art. 35 k .p .c.) m ogłaby w ch o d zić w rach u b ę w ła śc iw o ść różn ych sądów . W tej sy tu a c ji sąd k a rn y , orzekając w sp ra w ie nad an ia k la u zu li w y k o n a ln o śc i na p o d sta w ie art. 94 § 2 k .p .k ., b y łb y n iek ied y zm u szo n y — cele m d o k o n a n ia o d p o w ied n ic h u sta leń — zw rócić się o p otrzeb n ą in fo r m a cję <lo w s z y stk ic h są d ó w w P o lsc e w ła śc iw y c h do rozp ozn aw an ia sp ra w c y w iln y c h . Trudno u zn ać ta k ie w y m a g a n ie za rea ln e.

N a m a rg in esie n a le ż y z a u w a ży ć, że in a czej p r zed sta w ia ła b y się sy tu a c ja , g d y b y skazany w y k o n a ł n a ło żo n y na n ie g o w w y ro k u sądu k arn ego o b o w ią zek n a p ra w ien ia sz k o d y , a na­ stę p n ie z ja k ie g o ś p o w o d u n a stą p iło zarząd zen ie w y k o n a n ia k a ry , p ok rzy w d zo n y jed n a k — m im o za sp o k o jen ia go w w y n ik u d o b ro w o ln eg o w y k o n a n ia przez sk a za n eg o orzeczonego "wyrokiem ob ow iązk u — z ło ż y łb y w n io se k o n a d a n ie k la u zu li w y k o n a ln o śc i. W ów czas oczy­ w iś c ie sąd o d m ó w iłb y n ad an ia k la u zu li w y k o n a ln o śc i (in fo rm a cje o w y k o n a n iu ob ow iązku n a p ra w ien ia szkod y u z y sk a łb y sąd w tr y b ie art. 77 k .k .w .), gd yż w w y p a d k u ta k im odpadł­ b y cel p o stęp o w a n ia eg z e k u c y jn e g o , ja k im je st r e a liza cja norm y p r a w n e j, g d y zob ow iązan y n ie c h c e w y k o n a ć d o b ro w o ln ie o rzeczen ia są d o w e g o , w k w e s tii c e lu p o stęp o w a n ia egzek u ­ c y jn e g o por. m .in.: E. W e n g e r e k : P o stę p o w a n ie e g z e k u c y jn e w sp raw ach cy w iln y ch , W arszaw a 1961, s. 11 (cyt. d alej ja k o „ P o stę p o w a n ie e g z e k u c y jn e (...); t e n ż e : Sądow e p o stę p o w a n ie (...), s. 9; B. D o b r z a ń s k i i i n n i : op. c it., s. 1040; W. S i e d l e c k i : Za­ r y s p o stęp o w a n ia c y w iln e g o , W arszaw a 1968, s. 468.

N r 5 (161) Zobowiązanie skazanego do na pr awien ia sz kody 59

przecież jest niewątpliwe — powództwo cywilne jest jednym z określonych w art. 94 § 1 k.p.k. orzeczeń co do roszczeń majątkowych, to na podstawie art. 60 k.p.k. (k.p.k. nie normuje sposobu nadawania klauzuli wykonalności) do postępowania o nadanie klauzuli wykonalności wyrokowi uwzględniającemu powództwo cywilne stosuje się przepisy k.p.c.17. Nie ma oczywiście żadnych racjonalnych podstaw do przyjęcia, że przepisów tych nie stosuje się do postępowania o nadanie klauzuli wykonalności innym orzeczeniom o roszczeniach majątkowych, w tym także orze­ czeniu o zobowiązaniu do naprawienia szkody.

Za stosowaniem przepisów k.p.c. do postępowania w sprawie nadania klauzuli wykonalności przez sąd karny wypowiedział się niedawno Sąd Najwyższy w posta­ nowieniu z dnia 1.VI.1968 r .18 (w glosie do tego orzeczenia A. Kaftal aprobuje to orzeczenie19). Sąd Najwyższy dopuścił, na podstawie art. 795 k.p.c., zażalenie na postanowienie sądu karnego co do nadania klauzuli wykonalności. W. Daszkie­ wicz, analizując cytowane orzeczenie, uważa je za aktualne na tle nowych prze­ pisów 20

Przyjmując dopuszczalność zażalenia na postanowienie sądu karnego co do na­ dania klauzuli wykonalności, trzeba od razu zaznaczyć, że ta droga nie byłaby w interesującej nas sytuacji skuteczna. Przedmiotem zażalenia mogą bowiem być je­ dynie uchybienia dotyczące kwestii formalnych, takich jak prawomocność oraz zdatność do egzekucji21. Sąd Najwyższy w powołanym tutaj orzeczeniu przyjmuje, że „wątpliwości odnoszące się do wykonania wyroku w części rozstrzygającej o roszczeniach cywilnych mogą być również przedmiotem postępowania uregulo­ wanego w art. 416 k.p.k.”. Powstaje w związku z tym pytanie, czy dłużnik (oskar­ żony) mógłby się bronić przed ponowną egzekucją w drodze art. 14 k.k.w. (odpo­ wiednik art. 416 d.k.p.k.). Otóż wydaje się, że na pytanie to należy odpowiedzieć przecząco. Warunkiem bowiem stosowania art. 14 k.k.w. — podobnie jak i art. 416 d.k.p.k. — jest istnienie wątpliwości co do wykonania orzeczenia, natomiast tutaj o żadnych wątpliwościach tego rodzaju nie może być chyba mowy.

Ponieważ wskazane wyżej środki nie zapewniają dłużnikowi — w opisywanej sytuacji — skutecznej obrony przed powtórną egzekucją, należy rozważyć, czy środkiem obrony dłużnika mogłoby być powództwo przeciwegzekucyjne. Przede wszystkim trzeba ustalić, czy przepisy o powództwie przeciwegzekucyjnym mogą w ogóle mieć tutaj zastosowanie. Rozstrzygnięcie bowiem wcześniejsze, że do po­ stępowania o nadanie klauzuli wykonalności przez sąd karny stosuje się odpo­ wiednio przepisy k.p.c., nie przesądza jeszcze kwestii dopuszczalności stosowania przepisów dotyczących powództwa przeciwegzekucyjnego.22 Dopuszczalność takiego powództwa przeciwko tytułowi wykonawczemu pochodzącemu od sądu karnego nie powinna jednak budzić zastrzeżeń. Brak bowiem uzasadnienia dla zajęcia stano­

17 N a d a n ie k la u z u li w y k o n a ln o śc i w y r o k o w i za są d za ją cem u p o w ó d ztw o c y w iln e jest „ k w estią d o ty c zą cą p o w ó d ztw a c y w iln e g o ” , ty le ty lk o że ch od zi o p o w ó d ztw o ju ż p ra w o ­ m ocn ie zasądzone.

ie P o sta n o w ie n ie SN z d n ia 1.V I.1368 r. IV KO 3/68, O SPiK A nr 2 z 1970 r., poz. 37. 19 T am że, s. 81 i n.

20 w . D a s z k i e w i c z : P rzeg lą d o rzec zn ic tw a Sądu N a jw y ższ eg o (P raw o k a rn e p r o c e ­ so w e — II pólr. 1968 i I p ółr. 1969), P iP nr 3—4 z 1970 r., S . 567.

21 B. D o b r z a ń s k i i i n n i : op. c it., s. 1084 i 1096; E. W e n g e r e k : P r z e c iw e g z e ­ k u c y jn e p o w ó d ztw a (...), s. 79 i n.

22 o od ręb n o ści p o stęp o w a ń o n a d a n ie k la u z u li w y k o n a ln o śc i oraz z p o w ó d ztw a p rze­ c iw e g z e k u c y jn e g o por. E. W e n g e r e k : P r z e c iw e g z e k u c y jn e p o w ó d ztw a (...), s. 76 i n.

60 Z b i g n i e w G o s t y ń s k i N r 5 (161)

wiska, według którego dłużnik w postępowaniu egzekucyjnym miałby pozostawać w gorszej sytuacji wtedy, gdy tytuł egzekucyjny stanowi orzeczenie sądu karnego, niż wtedy, gdy jest on orzeczeniem sądu cywilnego.

W tym stanie rzeczy pozostaje przeanalizować, czy dłużnik (oskarżony) mógłby w opisywanym wypadku wytoczyć powództwo opozycyjne z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.2* Na podstawie tego przepisu dłużnik może żądać pozbawienia tytułu wykonaw­ czego wykonalności, „jeżeli po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane; gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może powództwo oprzeć także na zdarze­ niach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy”.

Do zdarzeń, które powodują wygaśnięcie zobowiązania, zalicza się m. in. wy­ konanie zobowiązania23 24. Tak więc gdyby dłużnik (skazany) spełnił świadczenie w wykonaniu zapadłego wcześniej wyroku sądu cywilnego, to jego zobowiązanie względem wierzyciela (pokrzywdzonego) wygasłoby. Aby jednak zachodziła pod­ stawa powództwa opozycyjnego z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., zdarzenie powodujące wygaśnięcie zobowiązania musi nastąpić po powstaniu tytułu egzekucyjnego. I tu­ taj napotykamy zasadniczą trudność, związaną z ustaleniem momentu powstania tytułu egzekucyjnego. W myśl art. 777 k.p.c. tytułem egzekucyjnym jest m. in. prawomocne orzeczenie sądu, przy czym może to być orzeczenie zarówno sądu cy­ wilnego jak i karnego. Trudność, którą tu sygnalizuję, polega na tym, że — jak już o tym była mowa wyżej — zobowiązanie do naprawienia szkody uważane jest za orzeczenie co do roszczeń majątkowych tylko wtedy, gdy nastąpi zarządzenie wykonania kary. Można by było zatem mówić, że dopiero z tą chwilą „staje się”' ono orzeczeniem co do roszczeń majątkowych. Artykuł 777 k.p.c. natomiast wy­ raźnie wiąże określenie tytułu egzekucyjnego z momentem prawomocności.

Według przyjętej w nauce procesu cywilnego definicji, tytułem egzekucyjnym jest dokument urzędowy stwierdzający istnienie i zakres nadającego się do egze­ kucji roszczenia wierzyciela, a jednocześnie istnienie oraz zakres obowiązku praw­ nego dłużnika.23

Prawomocne orzeczenie o zobowiązaniu do naprawienia szkody przed zarządze­ niem wykonania kary nie odpowiada tej definicji, albowiem takie orzeczenie nie stwierdza jeszcze roszczenia wierzyciela. Tak więc dłużnik nie mógłby skutecznie wytoczyć powództwa opartego na podstawie określonej w art. 840 § 1 pkt 2 zd. 1, gdyż przepis ten wymaga, aby zdarzenie powodujące wygaśnięcie zobowiązania nastąpiło po powstaniu tytułu egzekucyjnego. Ze zd. 2 art. 840 § 1 pkt 2 wynika jednak, że w wypadku gdy tytułem egzekucyjnym jest orzeczenie sądowe, dłużnik może oprzeć powództwo także na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu roz­ prawy. Mogłoby się więc wydawać, że na tej podstawie dłużnikowi przysługiwało­ by powództwo przeciwegzekucyjne. Wniosek taki jest jednak nie do przyjęcia. Zdanie drugie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. koresponduje bowiem z normą art. 316 § 1 k.p.c., według której podstawą rozstrzygnięcia jest stan rzeczy istniejący w c-hwili zamknięcia rozprawy, i w związku z tym jest jasne, że stanowi ono uzupełnienie

23 P o z o sta łe p o d sta w y p ow ó d ztw a p r z e c iw e g z e k u c y jn e g o o k reślo n e w p u n k ta ch 1 i 3 § 1 art. 840 k .p .c . w o g ó le n ie w ch od zą w rach u b ę w in te r e su ją c e j n as sy tu a c ji.

24 P or. E. W e n g e r e k : P r z e c iw e g z e k u c y jn e p o w ó d ztw a (...), s. 95.

23 P or. J. J o d ł o w s k i , W. S i e d l e c k i : P o stę p o w a n ie c y w iln e — C zęść o g ó ln a . W arszaw a 1958, s. 324, W. S i e d l e c k i : Zarys p o stęp o w a n ia c y w iln e g o , W arszaw a 1958, s . 468; B. D o b r z a ń s k i i i n n i : op. c it., s. 1076; E. W e n g e r e k : P o stę p o w a n ie eg zek u ­ c y jn e (...), s. 182; t e n ż e : S ą d o w e p o stęp o w a n ie (...), s. 134 (i c y to w a n a tam lite ra tu ra ).

N r 5 (161) Zobowiązanie skazanego do naprawienia, szko dy ₆₁

zdania pierwszego i dotyczy tych tylko zdarzeń, które nastąpiły po zamknięciu roz­ prawy, lecz przed uprawomocnieniem się orzeczenia.

Reasumując: przy założeniu, że orzeczenie o zobowiązaniu do naprawienia szkody staje się orzeczeniem co do roszczeń majątkowych z chwilą zarządzenia wykonania kary, dłużnikowi (skazanemu), który naprawił szkodę (bądź dobrowol­

nie wykonując nałożony na niego obowiązek naprawienia szkody, bądź czyniąc to w wyniku wykonania wyroku sądu cywilnego), nie przysługiwałoby powództwo przeciwegzekucyjne z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.k., a wobec nieskuteczności obrony w drodze zażalenia z art. 795 k.p.c. oraz poprzez art. 14 k.k.w., dłużnik taki nie mógłby się skutecznie bronić przed wykonaniem orzeczenia nakładającego obowią­ zek naprawienia szkody. Konieczne jest zatem podjęcie próby takiej interpretacji przepisu art. 94 § 2 k.p.k., która by nie prowadziła do tak niedorzecznego rezultatu.

Pierwszym nasuwającym się tu rozwiązaniem jest uznanie tego przepisu za normę regulującą jedynie tryb nadania klauzuli wykonalności orzeczeniu o zobo­ wiązaniu do naprawienia szkody, a mianowicie że stanowi on uzupełnienie § 1 art. 94 k.p.k., przewidującego nadanie klauzuli wykonalności innym orzeczeniom co do roszczeń majątkowych. Przy takim założeniu orzeczenie o zobowiązaniu do napra­ wienia szkody byłoby uważane za orzeczenie co do roszczeń majątkowych od chwili jego wydania, natomiast zarządzenie wykonania kary miałoby tylko takie znaczenie, że uprawniałoby wierzyciela do wystąpienia z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności.

Taka jednak wykładnia normy art. 94 § 1 k.p.k., która dawałaby dłużnikowi w omawianej sytuacji możliwfość obrony w drodze pow7ództwa przeciwegzekucyj- nego, jest nie do przyjęcia. Trzeba by się bowiem zgodzić z tym, że orzeczenie o zobowiązaniu do naprawienia szkody rodzi w zakresie roszczeń cywilnopraw­ nych powagę rzeczy osądzonej z chwilą jego uprawomocnienia się i tym samym zamyka pokrzywdzonemu drogę procesu cywilnego. Mogłoby się przy tym in concreto zdarzyć, że pokrzywdzony pozostałby w ogóle nie zaspokojony. Stałoby się tak wówczas, gdyby skazany nie wykonał nałożonego na niego obowiązku naprawienia szkody, a nie nastąpiłoby odwołanie warunkowego zawieszenia (poza wypadkiem skazania za zagarnięcie mienia społecznego niewykonanie obowiązku naprawienia szkody nie pociąga za sobą obligatoryjnego zarządzenia wykonania kary), gdyż w takim wypadku pokrzywdzony nie mógłby wystąpić o nadanie klauzuli wyko­ nalności orzeczeniu nakładającemu obowiązek naprawienia szkody ,brak przesłan­ ki z art. 94 § 2 k.p.k.), a także nie miałby możliwości dochodzenia swych rosz­ czeń przed sądem cywilnym (res iudicata).

Rozwiązanie takie prowadziłoby zatem do nowej niedorzeczr ości. Ponadto trze­ ba podkreślić, że przedstawiona interpretacja kłóciłaby się z literalnym brzmie­ niem art. 94 § 2 k.p.k., co widać bardzo wyraźnie, jeżeli omawiany przepis wy­ razimy w formie następującej implikacji: „tylko gdy sąd zarządził wykonanie warunkowo zawieszonej kary, to nałożony przez sąd ''.bowiązek naprawienia szkody uważa się za orzeczenie co do roszczeń majątkowych”. Można zatem przy­ puszczać, że gdyby art. 94 § 2 k.p.k. miał być normą dotyczącą jedynie trybu nada­ nia klauzuli wykonalności orzeczeniu o zobowiązaniu do naprawienia szkody, to ustawodawca nadałby mu inne brzmienie, jak np: „sąd nadaje również klauzulę wykonalności na żądanie uprawnionej osoby orzeczeniu o zobowiązaniu do napra­ wienia szkody, jeżeli nastąpiło zarządzenie wykonania kary”.

Dotychczasowe rozważania oparte były na założeniu, że orzeczenie nakładające obowiązek naprawienia szkody s t a j e s i ę orzeczeniem co do roszczeń majątko­ wych dopiero z c h w i l ą z a r z ą d z e n i a w y k o n a n i a k a r y . Redakcja art.

62 Z b i g n i e w G o s t y ń s k i N r 5 (161>

94 § 2 k.p.k. może istotnie sugerować takie właśnie rozumienie tego przepisu. Uprawnia ona jednak, jak się wydaje, do innej jeszcze interpretacji, według któ­ rej orzeczenie o zobowiązaniu do naprawienia szkody nie jest uważane za orzecze­ nie co do roszczeń majątkowych tak długo, dopóki nie nastąpi zarządzenie wy­ konania kary, w razie natomiast zarządzenia wykonania kary, orzeczenie takie uważane jest za orzeczenie co do roszczeń majątkowych od c h w i l i j e g o w y ­ d a n i a . Przepis art. 94 § 2 k.p.k. uzależnia wprawdzie uznanie zobowiązania do naprawienia szkody za orzeczenie co do roszczeń majątkowych od zarządzenia wykonania kary, jednakże nie określa chwili powstania tytułu egzekucyjnego. Stąd też przedstawiona ostatnio interpretacja jest w świetle brzmienia tego przepisu dopuszczalna, a przy tym pozwala uniknąć tych trudności, do których prowadziły poprzednio przedstawione próby rozwiązań. Nietrudno bowiem zauważyć, że orze­ czenie obowiązku naprawienia szkody nie zamyka pokrzywdzonemu drogi procesu cywilnego, a jednocześnie dłużnik, który przed zarządzeniem wykonania kary na­ prawił szkodę, może w drodze powództwa przeciwegzekucyjnego skutecznie bronić się przed wykonaniem orzeczenia nakładającego obowiązek naprawienia szkody, gdyby po odwołaniu warunkowego zawieszenia wykonania kary wierzyciel wystą­ pił o nadanie takiemu orzeczeniu klauzuli wykonalności. Gdyby naprawienie szko­ dy nastąpiło po wydaniu orzeczenia o zobowiązaniu do naprawienia szkody, lecz przed jego uprawomocnieniem się, dłużnikowi przysługiwałoby powództwo przeciw- egzekucyjne na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 zd. 2 k.p.c.

Ad c). Trzecia z przedstawionych sytuacji, kiedy mianowicie zarządzenie wy­ konania kary nie nastąpi, będzie zapewne występować najczęściej, gdyż — jak to wykazała praktyka stosowania warunkowych zawieszeń na gruncie kodeksu kar­ nego z 1932 r. — w ogromnej większości wypadków następował pomyślny upływ okresu próby 2,5. Trudno przypuszczać, żeby pod rządem nowych przepisów wypadki odwołania warunkowego zawieszenia miały się zdarzać częściej. Przeciwnie, wydaje się, że odsetek zarządzeń wykonania kary powinien się jeszcze zmniejszyć. Oko­ liczność bowiem, że zarządzenie wykonania kary powoduje w myśl tych przepisów możliwość egzekucji orzeczonego obowiązku naprawienia szkody będzie dla skaza­ nych dodatkowym bodźcem do wykonania wszystkich nałożonych na nich obowiąz­ ków i powstrzymania się od takich zachowań, które mogłyby spowodować odwo­ łanie warunkowego zawieszenia.

W razie pomyślnego upływu okresu próby, orzeczenie o zobowiązaniu do na­ prawienia szkody nie będzie w ogóle uważane za orzeczenie co do roszczeń ma­ jątkowych, dlatego też nigdy nie będzie ono stanowić przeszkody do dochodzenia przez pokrzywdzonego jego roszczeń w drodze procesu cywilnego.

VI. Zanalizowania wymaga obecnie kwestia wpływu zapadłego wcześniej wy­ roku sądu cywilnego, orzekającego o roszczeniach pokrzywdzonego wynikających z przestępstwa, na orzekanie przez sąd karny o obowiązku naprawienia szkody. Nie może być wątpliwości co do tego, że orzeczenie sądu cywilnego nie stwarza zakazu orzekania przez sąd karny o obowiązku naprawienia szkody. Brak jest bowiem przepisu analogicznego do art. 55 § 1 pkt 4 k.p.k., dotyczącego powództwa cywilnego, lub art. 363 § 4 zd. przedostatnie k.p.k., odnoszącego się do zasądzenia odszkodowania z urzędu, który by przewidywał zakaz nałożenia obowiązku na­ prawienia szkody, stosowanie zaś powyższych przepisów per analogiam nie może wchodzić w rachubę już choćby ze względu na ich wyjątkowy charakter. Stąd też

N r 5 (161) Zobowiązanie skazanego do na pr awien ia sz kody ₆₃

problematykę wpływu wyroku sądu cywilnego na orzekanie przez sąd karny o obo­ wiązku naprawienia szkody można rozważać jedynie w ramach celowości, albo­ wiem dopuszczalność orzekania jest niekwestyjna.

Na pozór moigłd by się wydawać, że jeżeli sąd cywilny zasądzi na rzecz po­ krzywdzonego odszkodowanie z tytułu roszczeń wynikających z przestępstwa, to nałożenie obowiązku naprawienia szkody będzie zawsze niecelowe. W rzeczywis­ tości jest jednak inaczej. Nie można przecież zapominać o doniosłej funkcji wy­ chowawczej, jaką spełnia nałożenie przez sąd obowiązku naprawienia szkody, a także o tym, że zagrożenie wykonaniem zawieszonej kary (art. 78 § 2 k.k. w związku z art. 75 § 2 pkt 1 k.k.) jest dla skazanego silnym bodźcem do wyko­ nania nałożonego obowiązku i powoduje, że orzeczenie takie może być skuteczniej­ sze od wyroku sądu cywilnego. Tak więc orzeczenie sądu cywilnego nie zwalnia sądu karnego od obowiązku rozważenia celowości nałożenia obowiązku naprawienia szkody w każdym wypadku stosowania warunkowego zawieszenia wykonania ka­ ry 27 *. Konieczność badania celowości nałożenia obowiązku naprawienia szkody od­ padnie w wypadku określonym w art. 75 § 3 k.k., gdyż wówczas nałożenie obo­ wiązku naprawienia szkody jest obligatoryjne. Nakładając obowiązek naprawie­ nia szkody sąd karny — jak to słusznie podnosi A. Murzynowski — nie będzie wprawdzie związany orzeczeniem sądu cywilnego, jednakże celem uniknięcia roz­ bieżności powinien uwzględnić zawarte w wyroku sądu cywilnego ustalenia co do rozmiarów szkody i formy jej naprawienia 2B.

VII. Wytoczenie powództwa cywilnego przez pokrzywdzonego również nie zwal­ nia sądu od obowiązku rozważenia celowości zobowiązania skazanego do napra­ wienia szkody na podstawie art. 75 § 2 pkt 1 k.k.29 30 Jak już bowiem zaznaczono' wyżej, zagrożenie wykonaniem kary na wypadek niewykonania nałożonego przez sąd obowiązku wpłynie niewątpliwie na szybsze zaspokojenie pokrzywdzonego.

W razie wytoczenia powództwa cywilnego przez pokrzywdzoną jednostkę gospo­ darki uspołecznionej w sprawie o przestępstwo zagarnięcia mienia społecznego, jeżeli szkoda nie zostanie wcześniej naprawiona, sąd orzeknie obligatoryjnie obo­ wiązek naprawienia szkody (art. 75 § 3 k.k.). W tym wypadku niewykonanie na­ łożonego obowiązku naprawienia szkody spowoduje zawsze odwołanie warunkowego zawieszenia (art. 78 § 1 k.k.).

VIII. Stosunek obowiązku naprawienia szkody do instytucji zasądzenia odszko­ dowania z urzędu został określony w art. 363 § 4 in fine k.p.k.M. Według tego przepisu w razie nałożenia przez sąd obowiązku naprawienia szkody nie stosuje się przepisów o zasądzeniu odszkodowania z urzędu. Ponieważ zgodnie z art. 75 § 3 k.k. w wypadku zawieszenia wykonania kary orzeczonej za przestępstwo zagarnięcia mienia społecznego, jeżeli szkoda nie została naprawiona, sąd powinien

27 P or. A. M u r z y n o w s k i : op. c it., s. 717. 27 T am że, s. 717.

29 Za d o p u szcza ln o ścią je d n o c z e sn e g o — z za są d z en iem p o w ó d ztw a c y w iln e g o — n a k ła d a ­ nia na sk a za n eg o o b o w ią zk u n a p r a w ie n ia sz k o d y w y p o w ia d a ją się: A. M u r z y n o w s k i : op. c it., s. 725; M. L e o n i e n i: N a p r a w ie n ie sz k o d y (...), s. 61—62. P r z e c iw n e sta n o w isk o r ep rez en tu je n a to m ia st W. D a s z k ie w ic z , k tó r y w y p o w ia d a ją c się p rzeciw k o d o p u szcza ln o ści „p od w ójn ego-' o rzek an ia w ta k im w y p a d k u , p r io r y te t p rzy zn a je ro z str z y g n ię c iu w p rzed ­ m io c ie p ow ód ztw a c y w iln e g o (por. W. D a s z k i e w i c z : Z asąd zen ie o d szk o d o w a n ia (...),. s. 44).

30 O bszernie na ten te m a t W. D a s z k i e w i c z : Z asąd zen ie od szk o d o w a n ia (...), s. 27 i n., s. 112—113. Por. p o n a d to M. L e o n i e n i : N a p r a w ie n ie sz k o d y (...), s. fil.

•64 Z b i g n i e w G o s t y ń s k i N r 5 (161)

nałożyć obowiązek naprawienia szkody, przeto zasądzenie odszkodowania z urzędu w tych sprawach zostanie całkowicie wyłączone. W sprawach o inne przestępstwa przeciwko mieniu społecznemu sąd albo nałoży obowiązek naprawienia szkody, albo też zasądzi odszkodowanie z urzędu, ewentualnie zaś będzie mógł wyjątkowo za­

niechać orzekania zarówno o obowiązku z art. 75 § 2 pkt 1 k.k., jak i o odszko­ dowaniu z art. 363 § 2 k.p.k., gdyż w obu tych wypadkach orzekanie jest fakul­ tatywne.

IX. Należy obecnie rozważyć problem skutków przedawnienia roszczeń cywilno­ prawnych pokrzywdzonego w zakresie orzekania o obowiązku naprawienia szkody.

Trzeba przyznać, że ze względu na 10-letni termin przedawnienia z art. 442 § 2 k.c. wypadki, w których sąd karny orzekałby po upływie tak długiego czasu od popełnienia przestępstwa, należeć będą w praktyce do rzadkości, m. in. dlatego, że upływ tego terminu powodowałby najczęściej uchylenie karalności przestępstwa (art. 105 § 1 pkt 2 i 3 k.k.), a tym samym zakaz orzekania w sprawie odpowie­ dzialności karnej. Wyjątkowo tylko ze względu na wcześniejsze wszczęcie postępo­ wania karnego (art. 106 k.k.) mogłoby się zdarzyć, że sąd orzekałby po upływie 10 lat od popełnienia przestępstwa, a więc w chwili, gdy roszczenia pokrzywdzo­ nego byłyby przedawnione. Nieczęste występowanie tego rodzaju sytuacji w praktyce nie powoduje przecież, żeby ten problem nie zasługiwał na kilka uwag.

Przypomnijmy najpierw, jak na to zagadnienie zapatrywała się doktryna na tle dotychczasowych przepisów.

M. Leonieni, rozważając kwestię stosowania przepisów prawa cywilnego do na­ kładania obowiązku naprawienia szkody z art. 62 § 2 k.k. z 1932 r. wypowiedział pogląd, że sąd karny nie ma obowiązku uwzględnienia „okoliczności wyłączających możność skutecznego żądania naprawienia zrządzonej przestępstwem szkody”, a w tej liczbie przedawnienia 31. Autor ten stwierdza jednocześnie, że takie okoliczności, jak m. in. znaczny upływ czasu od chwili dokonania przestępstwa, „bynajmniej nie są obojętne przy wymiarze kary, warunkowym zawieszeniu jej wykonania i stosowaniu § 2 art. 62 k.k.” 32 Wynika z tego wyraźnie, że M. Leonieni znaczenie przedawnienia roszczeń w zakresie orzekania przez sąd o obowiązku naprawienia szkody widział w ramach celowości.

Podzielając stanowisko M. Leonieniego zajmowane na gruncie dotychczasowych przepisów, należy rozważyć, czy poglądy te zachowują aktualność na tle obowią­ zującego unormowania. Teza mówiąca o niezwiązaniu sądu upływem przedawnie­ nia i dopuszczalności nałożenia przez ten sąd obowiązku naprawienia szkody po­ zostaje nadal aktualna33. Trudno bowiem przyjąć, żeby cywilnoprawna instytu­ cja przedawnienia roszczeń miała stanowić przeszkodę do stosowania przez sąd karny przepisów o naprawieniu szkody jako warunku zawieszenia wykonania kary, które to przepisy są ważnym elementem polityki karnej. Nie oznacza to jednak, żeby na tle nowych przepisów przedawnienie roszczeń było pozbawione wszelkiego znaczenia. Według nowego unormowania obowiązek naprawienia szko­ dy — w warunkach określonych w art. 94 § 2 k.p.k. — został przecież uznany za orzeczenie co do roszczeń majątkowych i może być po nadaniu klauzuli

wykonal-31 M. L e o n i e n i : W yn agrod zen ie szkod y przy w a r u n k o w y m za w ieszen iu w y k on an ia k a r y (cz. II), N P nr 9 z 1963 r., s. 348.

32 T am że, s. 949.

33 W yp ow iad a ją już na tle o b o w ią zu ją c y ch p rzep isó w W. D a s z k i e w i c z : Zasądze­ n ie o d szk o d o w a n ia (...), s. 43.

№ 5 (161) Zobowiązanie skazanego do naprawienia sz kody ₆₅

ności egzekwowany. Do postępowania o nadanie klauzuli wykonalności oraz do postępowania egzekucyjnego z tytułu będącego orzeczeniem sądu karnego stosuje się — jak już wspomniano — przepisy prawa cywilnego procesowego, z czego wy­ nika, że przedawnienie roszczeń może mieć znaczenie w toku postępowania egze­ kucyjnego również wtedy, gdy tytułem wykonawczym jest orzeczenie nakładające obowiązek naprawienia szkody, zaopatrzone w klauzulę wykonalności. Przedaw­ nienie mianowicie może być przedmiotem zarzutu podniesionego przez dłużnika (skazanego) w powództwie opozycyjnym z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.34 Tak więc w wypadku gdyby orzeczenie sądu o zobowiązaniu do naprawienia szkody zapadło po upływie 10 lat od popełnienia przestępstwa, a następnie sąd zarządziłby wy­ konanie warunkowo zawieszonej kary i na żądanie wierzyciela (pokrzywdzonego) nadałby temu orzeczeniu klauzulę wykonalności, dłużnik (skazany) mógłby wytoczyć powództwo przeciwegzekucyjne na podstawie zarzutu przedawnienia. Inaczej na­ tomiast rzecz wyglądałaby wtedy, gdyby 10-letni termin z art. 442 § 2 k.c. upły­ nął po wydaniu orzeczenia nakładającego obowiązek naprawienia szkody, lecz przed zarządzeniem wykonania kary. Zgodnie bowiem z przyjętą poprzednio kon­ strukcją zarządzenie wykonania kary powoduje, że orzeczenie nakładające na ska­ zanego obowiązek naprawienia szkody uważane jest za orzeczenie co do roszczeń majątkowych od chwili jego wydania. Ponieważ w chwili tej roszczenie nie byłoby jeszcze przedawnione, przeto dłużnik nie mógłby się skutecznie bronić przeciwko egzekucji.

X. Kończąc niniejsze rozważania, muszę zaznaczyć, że nie wszystkie zagadnienia łączące się z tematem opracowania zostały tutaj przedstawione. Dokonując konie­ cznej (ze względu na szczupłe ramy artykułu) selekcji problemów, starałem się wyeksponować te, które zd. m. zasługują na szczególną uwagę bądź to ze względu na ich praktyczne znaczenie, bądź też zc względu na ich kontrowersyjność. Za nie­ celowe uznałem przedstawianie zagad lień niedawno w literaturze omówionych przez innych autorów. Z tych względć v pominąłem zupełnie kwestię dopuszczal­ ności orzekania obowiązku naprawieni, szkody, gdy za wyrządzoną szkodę odpo­ wiada zakład ubezpieczeń (było to przedmiotem opracowania S. Zimocha35). Nie

omawiałem także skutków rozbieżności między orzeczeniami sądu cywilnego i kar­ nego w zakresie ustalenia wysokości szkody, które przedstawia szczegółowo A. Mu- rzynowski36.

Wypada wreszcie powiedzieć, że — mimo nasuwających się niekiedy trudności interpretacyjnych — nowe przepisy dotyczące obowiązku naprawienia szkody jako warunku zawieszenia wykonania kary należy ocenić pozytywnie. Dlatego też można się zgodzić z optymistyczną prognozą M. Leonieniego37 co do rozwoju tej instytu­

cji w praktyce sądowej.

34 P o r . E. W e n g e r e k : P r z e c iw e g z e k u c y j n e p o w ó d z tw a (...), s. 102. 33 S . Z i m o c h : op. c it., s. 190—193.

36 A. M u r z y n o w s k i : o p . c it ., s. 717—719.

37 P o r . M. L e o n i e n i : N a p r a w ie n ie s z k o d y (...), s. 64.