A rch eo lo g ia Polski Ś rodkow ow schodniej, t. III, 1998
Po d z i e m i a k r e d o w e i o b i e k t y p r o d u k c y j n e z
X V I -X V I I
w i e k u n a s t a n o w i s k u 1 4 8 w Ch e ł m i e, u l. Ko p e r n i k a 5 / 7St a n i s ł a w Go ł u b, Iw o n a Ja r s z a k
W zw iązku z b udow ą now ego budynku m ieszkalno- usługow ego p rzy ul. K opernika 5/7 przeprow adzono w okresie kw iecień-sierpień 1997 r. nadzory archeolo giczne i badania w ykopaliskow e.
Z ałożono cztery w ykopy badaw cze, odkryw ając 13 obiektów archeologicznych. N atrafiono na p ozostało ści now o ży tn ej (o d X V I w.) zab u d o w y m ie sz k ? ’nej drew niano-m urow anej z n aro żn ą k am ien icą od strony ulic K opernika i W ąska (obiekt 7). W odsłoniętych par tiach fu n d am en to w y ch , zarejestro w an o k ilk a piw nic (obiekty 1, 3, 9, 10). O biekt 1 był ty p o w ą m urow aną piw nicą, n ato m iast p ozostałe, tj. 3, 9 i 10, zostały w y drążone w kredzie.
M am y tutaj do czynienia z unikalną, charaktery styczną jed y n ie dla Chełm a, kategorią obiektów -lochów w kredzie (S. G ołub 1997a, s. 8). W p lanie m iały one szerokość około 1,8 m i długość 3-8 m. N a w ysokości ok. 0,5 m od dna sym etrycznie po obu stronach drążo no nisze-w nęki, które służyły ja k o półki, ale także sta n ow iły elem ent konstrukcyjny, odciążający łukow o za gładzone sklep ien ia (S. G ołub 1997b, s. 124). L ochy tego typu m iały w ysokość 1,6-1,8 m. Prow adziły do nich schody w ydrążone w kredzie. Z ejścia do lochów zn aj dow ały się w m u row anych piw nicach poszczególnych kam ienic. B yły to schodki w ycięte w kredzie lub uło żone z kam ieni.
Z ostatnich badań chełm skich podziem i w ynika, że obiekty takie w ykonyw ano bądź celow o ja k o piw nice, bądź w pierw szej fazie eksploatow ano w ten sposób su row iec kredowy, a potem taki odcinek podziem nego ko rytarza zam ieniano na piw nicę. W w iększości w ypad ków w obiektach tych w ystępuje niew iele zabytków.
Z arejestrow ano kolejne zasypane odcinki podziem i kredow ych, w których na skalę przem ysłow ą w ydoby w ano surow iec kredowy. B yły to obiekty: 6, 8, 11 i 12. Z pow odu fragm entaryczności przebadania trudno okre ślić ich przebieg. Tylko z niektórych partii korytarzy dla celów badaw czych w ydobyto zasypiskow y rum osz kre dow y z ziem ią. Z całą pew nością część obiektów była kiedyś połączona, np. 8 i 11. M ateriały zabytkow e datu j ą ich zasypanie na X V I-X V II w.
O ddzielnym problem em je st odkrycie zagadkow e go obiektu nr 5 w w ykopie 1. B yła to głęboka - do 1,5 m, przy m aksym alnej szerokości 1,5 m - jam a o płaskim dnie, w ycięta w tw ardej kredzie. Z pow odu przebiegu ław y fundam entow ej zbadano j ą tylko częściow o, stąd
trudno określić pełny kształt. W planie była przypusz czalnie prostokątna. Jej strop zniszczyła m łodsza chro nologicznie w arstw a ciem noszarej ziem i, przemieszanej z m arglem . W w arstw ie tej w ystąpiły średnie i duże ka m ienie (zlepieńce trzeciorzędow e) oraz cegły, które mo gły pochodzić z konstrukcji obiektu 5. Calec kredowy w m iejscu stykania się z obiektem był koloru jasnopo- m arańczow ego w skutek kontaktu z ogniem . Wypełnisko na obrzeżach m iało czarną p rzepaloną ziem ię z dużą ilo ścią w ęgielków drzew nych. W ew nątrz znajdow ała się sypka jasnobrązow a ziem ia, przepalony less, polepa, gli na z dom ieszką kam ieni, cegieł, ceram iki, kości zwie rzęcych i dużej ilości kafli.
W niew ielkiej odległości na północ od obiektu 5 zlo kalizow ano obiekt 4 - p ro sto k ątn y dołek posłupowy 0 średnicy 0,25 m, ze śladam i drew na na dnie. Wewnątrz niew ielkiej eksplorow anej części obiektu nr 5 znajdo w ała się duża liczba różnego rodzaju kafli (287 fragmen tów). B yły w śród nich dw a zasadnicze typy: płytowe, polew ane na brązow o, zielono i żółto (ryc. 1: 1) oraz rzadkie w Chełm ie - m iskow e (ryc. 1: 2 ,3 ) - niewielkich rozm iarów, o okrągłych d r ' -ze w yodrębnionych dnach 1 trójkątnych w ylew ach (M. D ąbrow ska 1987). Kafle w przew ażającej części nie m ają śladów używ ania w pie cach do ogrzew ania, czy pozostałości gliny. M iskow e są doskonale w ypalone. N iektóre m ają ślady polewy, po chodzą zapew ne ze w spólnego w sadu do pieca z kafla mi płytow ym i polew anym i.
O biekt 5 praw ie stykał się z obiektem 9 - kredowym lochem - i trudno w yjaśnić ich w zajem ne relacje. Trud no też zinterpretow ać funkcję om aw ianego obiektu. Po m im o rzadkich przypadków istnienia w granicach mia sta obiektów produkcyjnych zw iązanych z ogniem , być m oże m am y tutaj do czynienia z pozostałością zniszczo nego pieca do w ypalania kafli i naczyń, który zasypano odpadam i z produkcji. Część naziem na m ogła m ieć za daszoną konstrukcję, w sp artą na drew nianych słupach (S. C zopek 1994, s. 95-96; G. M ączka 1997).
Z arejestrow ano także now ożytne śm ietniki, wydrą żone w kredzie i oszalow ane drew nem (obiekty nr 2 i 13). Podczas badań pozyskano duże ilości różnorodnego m ateriału zabytkow ego, ogółem 2830 sztuk. N ajwięk szy udział procentow y m a ceram ika, która stanow i nie co ponad 50% inw entarza zabytków m asow ych. Mate riał ceram iczny je st stosunkow o jednorodny pod wzglą dem chronologicznym - przew aża ceram ika datowana
Po d z i e m i a k r e d o w e io b ie k t yp r o d u k c y j n ez X V I - X V I I w ie k u 235
Ryc. 1. Chełm, ul. Kopernika 5/7, stan. 148. Wybór zabytków: 1-3 z obiektu 5; 4-8 z wykopu budowlanego. 1-6 ceramika; 7-8 szkło (rys. A. Betiuk-Mazur).
236 St a n is ł a w Go ł u b, Iw o n a Ja r s z a k
na X V I-X V II i X V ÍI w. (ryc. 1: 4, 6), przy niew ielkim udziale ceram iki z X V III w. (ryc. 1: 5). Pojedyncze frag m enty ceram iki X III-X IV i X IV -X V -w iecznej, m ogą pochodzić ze zniszczonych starszych obiektów i odkry te zostały na w tórnym złożu.
Około 34% ogółu inw entarza to kafle m iskow e i pły tow e oraz fragm enty m ogące pochodzić z kafli garnko wych. M ożna je datow ać rów nież na X V I-X V II w.
Pozostała część zabytków to kości zw ierzęce, szkło (ryc. 1: 7, 8) i nieliczne m etale.
Lit e r a t u r a C z o p e k S.
1994 Renesansowe kafle z Będziemyśla, [w:] Garn carstwo i kaflarstwo na ziemiach polskich od późnego średniowiecza do czasów współcze snych, Rzeszów, s. 95-120.
D ą b r o w s k a M.
1987 Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII w., „Studia i Materiały z Historii Kultury Mate rialnej”, t. 58.
D z i e ń k o w s k i T., G o ł u b S., J a r s z a k I. 1997 Chełm, ul. Kopernika 5/7 - stanowisko 148. Do
kumentacja z nadzorów i badań wykopalisko wych, mps PSOZ Chełm.
G o ł u b S.
1997 Chełmskie lochy, „Wieści Chełmskie”, nr 7, s. 8.
1997a Nowo odkryte odcinki podziemi kredowych pod
ulicami Szkolną i Krzywą w Chełmie [w:] Naj ważniejsze odkrycia archeologiczno-architekto- niczne Chełma i okolic, s. 121-134.
M ą c z k a G.
1997 Sprawozdanie z nadzorów archeologicznych
nad pracami ziemnymi związanymi z przebu dową wodociągu i kanalizacji sanitarnej oraz budową kanalizacji deszczowej na ul. Zielonej w Lublinie, mps PSOZ Lublin.
St a n is ł a w Go ł u b a n d Iw o n a Ja r s z a k.
Un d e r g r o u n d Ch a l k Wo r k in g sa n d Ma n u f a c t u r a l Fe a t u r e sf r o m t h e 1 6t h- 1 7t h Ce n t u r ie sa t 5 /7 Ko p e r n ik a St r e e t, Sit e 1 4 8 , Ch e ł m
The site yielded remnants of a dwelling construction as well as a mining and manufacture features. The site can be dated to the 16th-17th centuries.
New fragments of chalk passages and a new category of underground features, that is, chalk vaults which are peculiar to Chełm (features 3, 9, 10). These were created deliberately,
either to serve as cellars or were used initially as chalk wor kings and were later converted into cellars.
Feature 5 probably constitutes a damaged pottery and tile kiln. It contained plate tiles coated with glaze as well as rare bowl tiles with triangular rims.
