Tomasz Demidowicz
"Miejskie społeczności lokalne w
Lubelskiem 1795-1918", red. A.
Koprukowniak, Lublin 2000 :
[recenzja]
Radzyński Rocznik Humanistyczny 1, 210-215
2001
M iejskie sp o łeczn o śc i lokalne w L u b elskiem 1795-1918. Red. A. K oprukowniak, W ydaw nictw o L ubelskie T ow arzystw o N aukow e,
Lublin 2000, ss. 430, tab. 116, aneksy 3
W ramach serii Lublin i Lubelskie w do b ie p o ro zb io ro w e j ukazał się drugi tom zbioru studiów zatytułow any : M iejskie
sp o łeczn o ści lokalne w Lubelskiem 1 7 9 5 -1 9 1 8 pod red. A.
Koprukowniaka. Podjęta została w tym opracowaniu próba przybliżenia dziejów wybranych m iejskich i m ałom iasteczkow ych sp ołeczności lokalnych w okresie zaborów w Lubelskiem . Inicjatywa red. tomu A . Koprukowniaka zaprezentowania tego typu problem atyki w ypełnia lukę w d otychczasow ych badaniach nad dziejam i regionu lubelskiego. O dsłania nie tylko koloryt sp ołeczn ości zam ieszkujących L ubelskie w czasach trudnych, ale bardzo zm iennych. Dostarcza niezbędnej w ied zy o m iastach i m iasteczkach, ich organizacji, stosunkach gospodarczych, społecznych i religijnych istniejących w czasach now ożytnych. Jednocześnie całość treści zbioru studiów udowadnia, że zjaw isko społeczności lokalnych to ważna kw estia dla zrozum ienia ciągłości dziejów nie tylko poszczególn ych ośrodków osadniczych, ale specyfiki regionu jakim jest Lubelskie. R ecenzow any zbiór studiów otwiera obszerne i bogate w treści studium przekrojowe o charakterze ogólnym głó w n eg o pom ysłodaw cy wydaw nictw a A. Koprukowniaka pt.: O b ra z m iasteczek lubelskich 1 7 9 5 -1 91 5 (s.9- 40). U znać je należy za w prow adzenie do niezw ykle ciekawej problematyki. Uw zględniając dotychczasow y dorobek historiografii polskiej autor w skazał na specyfikę m iast i m iasteczek lubelskich X IX i początków X X w. jeśli chodzi o charakter zabudow y i ludność je zam ieszkującą. Podobnie jak w ięk szo ść m iast i m iasteczek Podlasia b yły ośrodkami m iejskim i
-T o m a sz D e m id o w ic z M ie jsk ie sp ołeczn ości lok aln e w L u b elsk iem 1795-1918
0 niskiej drewnianej zabudow ie z zachow anym w centrum rynkiem. Ze w zględu na zatrudnienie ludności w niej m ieszkającej przypom inały osady w iejskie o charakterze rolniczo-handlow ym z wyraźnie w yróżniającą się w yglądem i zajęciam i grupą ludności żydow skiej. O wa ludność religii m ojżeszow ej, często stanowiąca 80% ogółu m ieszkańców m ałego miasta czy m iasteczka w Lubelskiem , stanowiła jeg o odm ienność, niepowtarzalność. Portret ogólny m iast i m iasteczek regionu lubelskiego czasów zaborów naszkicow any w tym studium na dalszych stronach zbioru potw ierdzony został w dwunastu odrębnych pracach, pośw ięconych wybranym m iastom 1 m iasteczkom skreślonych często przez autorów stawiających pierw sze kroki na polu naukowym , reprezentujących środowisko historyków Uniwersytetu Marii C urie-Skłodowskiej w Lublinie. W szystkie niem al studia odnoszą się do strony gospodarczo- społecznej i w yznaniow ej m iast i m iasteczek regionu lubelskiego, często m ających za sobą piękną i długą historię staropolską. Znajdujemy także prace pośw ięcone w yłącznic określonym dziedzinom życia starych ośrodków m iejskich, chociażby szkolnictw u. Jeszcze inne akcentują stronę prawną statusu om aw ianych m iast i m iasteczek czy przybliżają w złożonych uwarunkowaniach politycznych funkcjonowanie władz m iejskich. Stąd m ożna podjąć próbę w yd zielenia kilku rodzajów studiów ze w zględu na zwartą treść. Stanowi gospodarczo- społecznem u, aktyw ności m ieszkańców i zm ianom dem ograficznym , czasom I w ojny światow ej p ośw ięcają swoje studia o miastach i m iasteczkach, o W ąw olnicy S. W iśniew ski (s. 41 -6 3 ), Opolu Lubelskim B. M ikulec (s. 107-130), Puchaczow ie A. H ucz (s. 131-175), H rubieszow ie J. Now ak (s. 177-197), M arkuszow ie R. O leszek (s. 199-232), Krasnym stawie J. Kulbaka (s. 2 3 3 -2 50 ), Izbicy K. K ow alczyk (s. 251-27 7) i o Biłgoraju D. Skakuj (s. 379-3 9 7 ). W każdym z tych studiów w oparciu o now e materiały archiwalne zarysowane
-211-zostały portrety wspom nianych m iast i m iasteczek lubelskich. W ydobyty został koloryt i specyfika w ym ien ionych m iejscow ości regionu. Ukazane zostały sp ołeczności zam ieszkujące je w całej swej złożon ości religijnej, narodowej i kulturalnej. W sposób wyrazisty w każdym ze studiów p ołożon y został akcent na zm iany dem ograficzne, które dotknęły każdy z om aw ianych ośrodków m iejskich oraz na różnorodne formy koegzystencji różniących się m iędzy sobą społeczności zam ieszkujących jed en organizm m iejski. N ie zaw sze w sp ółży cie było harmonijne, zdarzały się sprawy sporne, chociażby sprawa cmentarza dla M ariawitów w M arkuszowie. Potwierdzona została w każdym ze studiów teza o przyspieszonych zm ianach i w zm ożonej aktyw ności m ieszkańców tych miast i m iasteczek na różnych polach w początkach X IX w. Słusznie też autorzy zw rócili uw agę na statusy prawne poszczególn ych ośrodków m iejskich. N a silną zależność rozw oju cyw ilizacyjnego każdego z miast i m iasteczek od statusu prawnego form alnego i rzeczyw istego i od faktu, czy było siedzibą w ładz adm inistracyjnych, czy garnizonu w ojskow ego. W uwarunkowaniach politycznych, gospodarczych i społecznych okresu zaborów szanse na przetrwanie jako miasta i rozwój m iały te ośrodki m iejskie, które b yły np. siedzibam i władz pow iatow ych. Przykładem pozytyw nego w p ływ u na rozwój m iasta ze w zględu na te ok oliczn ości są prezentowane w tym zbiorze studiów losy Krasnegostawu. Liczba miast, które m ogły korzystać w regionie lubelskim ze statusu miasta pow iatow ego była ograniczona. Funkcjonow anie zdecydowanej w ięk szo ści m niejszych lub w ięk szych ośrodków m iejskich uwarunkowane było nie tylko p ołożen iem i istniejącym potencjałem , ale w jakiejś m ierze zależało od w ładz m iejskich. Po przez pryzmat dziejów urzędu burmistrza najważniejsze problemy Krasnobrodu przybliżone zostały przez H. Bałabucha (s. 6 5 -9 0 ), Zaklikowa zaś przez M. M ądzika (s. 9 1-106). W je sz c z e innym studium działalność w ładz Izbicy przypom niał K.
-T o m a sz D e m id o w ic z M ie jsk ie sp ołeczn ości lokalne w L u b elsk iem 1795-1918
K ow alczyk (s. 2 5 1 -2 7 7 ). Lektura treści tych prac przekonała, że urząd burmistrza b ył w tym okresie trudny do sprawowania. Kom petencje ograniczone w niezw ykle scentralizowanej strukturze w ładz zaborczych, a w p ły w m ieszkańców , a nawet w łaścicieli m iast i m iasteczek znikom y. Burm istrzowie w spom nianych ośrodków m iejskich podobnie, jak innych w K rólestw ie Polskim , rzadko utożsam iający się z lokalnymi społecznościam i, m ieli problem y z urzędowaniem . M iał ten fakt w p ływ na w ypełnianie przez urząd burmistrza roli gospodarza. M onotem atyczny charakter w recenzow anym zbiorze n oszą dw ie prace odnoszące się do problematyki szkolnictw a elem entarnego. Sytuację szk oły elementarnej w e Frampolu po stłum ieniu pow stania styczn iow ego 1863 r. om aw ia A. Okoń (s. 2 7 9 -3 21 ), a podobnej szkoły w Goraju M. R óg (s. 3 2 3 -3 41 ). Autorki na przykładzie w spom nianych szkół scharakteryzowały podstaw ow e problemy szkolnictw a elem entarnego w K rólestw ie Polskim w dobie natężonej polityki rusyfikacji i unifikacji prowadzonych przez w ładze carskie. Realna pozycja szk oły w danym środowisku zależała od indyw idualności nauczyciela, współpracy ze środow iskiem w reszcie św iadom ości tego ostatniego co do potrzeby posyłania dzieci do szkół i łożenia pew nych sum na jej utrzymanie. N ie było w tym czasie to w szystk o tak oczyw iste, gdy szkoła była jaw nym antypolskim narzędziem caratu.
O gólny charakter noszą natomiast dw a dalsze studia zam ieszczone w tym zbiorze. D opełniają one szczeg óło w e „portrety” m iast czy szkół. Pierw szą z tego typu prac będącą próbą zarysu jest praca K. Z ielińskiego na temat sytuacji prawnej i finansowej żydow skich gm in w yznan iow ych na L ubelszczyźnie w latach 1910-1918 (s. 343-377). Odnosi się to do aspektów prawnych i ekonom icznych funkcjonowania żydow skich gm in w yznaniow ych stanow iących centrum życia każdej społeczności żydow skiej. N a przykładzie działalności szeregu gm in żydow skich w regionie lubelskim w interesujący sposób
•213-naszkicow ana została instytucja rabina. Oddany został czas budzenia się ruchów syjonistycznego i socjalistycznego i ich w p ływ na ż y cie gm in żydow skich w trudnym i zm iennym okresie. Z godzić się należy z poglądem w yrażonym w tej pracy, że zm iany jakie zachodziły w latach 1910-1918 w życiu społeczności żydow skiej miast i m iasteczek nie tylko Lubelskiego naruszały od stuleci istniejący schemat życia. W ażnym posunięciem autora było też dołączenie aneksu stanow iącego w ykaz obsad personalnych rabinów i podrabinów okręgów -dom ów bóżniczych w Lubelskiem z lat 1910-1919. Drugą z tego typu prac, odnoszących się do całego obszaru regionu lubelskiego w interesującym nas kontekście, a zam ykającym całość zbioru, jest artykuł P. Bednarza (s. 399- 427). W oparciu o relacje Szwajcara Edmunda Privata, dziennikarza francuskiego czasopism a „Le Tem ps”, przypom ina on sytuację Lubelskiego jaka zaistniała w w yniku działań w ojennych w iosn ą 1915 r. B y ł ten dziennikarz jednym z pierw szych św iadków , który naocznie przekonał się o okropnościach w ojny. Przekazując korespondencje do Paryża ze sw oich podróży dostarczył m nóstw a informacji nie tylko o zniszczeniach w ojennych jakiego d ośw iad czyły w sie, miasta i m iasteczka regionu lubelskiego, ale też przekazał pozytyw ny obraz m ieszkańców skrawka ziem i polskiej. W je g o relacjach spotykam y sporo informacji o w yglądzie Zam ościa, Krasnegostawu, ale też w si leżących na obszarze R oztocza Środkow ego. D opełniając obraz w ied zy o regionie w czasie szczególn ym , bo w czasie wojny.
Zbiór studiów o miastach i m iasteczkach regionu lubelskiego lat 1795-1918 stanowi ciekaw e dopełnienie czasów lat zaborów, lokalnych sp ołeczności, ich życia i problem ów . P oszczególne studia przynoszą liczne przykłady aktyw ności społecznej, odsłaniają liderów, unaoczniają rolę religii, zw yczajów i obyczajów . N ie zaw sze jednakże autorzy zamykają
-T o m a sz D e m id o w ic z M ie jsk ie sp ołeczn ości lokalne w L u b elsk iem 1795-1918
sw oje prace próbami podsum ow ania. K onstrukcję całości zbioru, kolejność uszeregow ania studiów należy uznać za trafne i przem yślane. W artość p o szczególn ych studiów , jak też całości, podnoszą dane statystyczne, aneksy pełne now ych nieznanych dotychczas informacji o p o szczególn ych ośrodkach m iejskich Lubelskiego. N ie obniżają w alorów poznaw czych i faktograficznych pew n e techniczne potknięcia. Pozycja w ydaw nicza w postaci zbioru studiów o m iastach i m iasteczkach Lubelskiego pow inna koniecznie w zb ogacić biblioteki tego regionu.
Tom asz Demidowicz (Biała Podlaska)
