Nakład i kolportaż "Trybuny Robotniczej", organu KW PPR w Katowicach w latach 1945-1948

Mołdrzyk, Felicja

Nakład i kolportaż "Trybuny

Robotniczej", organu KW PPR w

Katowicach w latach 1945-1948

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 14/2-3, 311-333

1975

F E L IC JA M OŁD RZY K

NAKŁAD I KOLPORTAŻ „TRYBUNY ROBOTNICZEJ” ORGANU KW PPR W KATOWICACH W LATACH 1945— 1948 Obraz rozwoju nakładów „Trybuny Robotniczej” w latach 1945— 1948 powstał z bardzo rozproszonych źródeł, z pojedynczych informacji. D la­ tego jest on niepełny, pozwala jednak zorientować się w dynamice n a­ kładów tego pisma. Część dotycząca rozpowszechniania „Trybuny Robot­ niczej” w województwie śląsko-dąbrowskim opracowana została na pod­ stawie materiałów archiwalnych, zachowanych w Archiwum Kom itetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach oraz w C entralnym Archiwum PZPR w Warszawie i uzupełniona inform acjami z samej gazety.

Żadna gazeta w Polsce w latach 1945—1948 nie osiągnęła tak szybko i tak wysokiego nakładu, jak. „Trybuna Robotnicza”, organ KW PPR w Katowicach1. Jej pierwsze n um ery w m arcu 1945 r. wyszły w nakła­ dzie około 20 tys. egzemplarzy, a wydawana przed nią „Trybuna Śląska” zaczynała od 6—8 tys. egzemplarzy dziennego nakładu. W ciągu roku n a ­ kład „Trybuny Robotniczej” wzrósł pięciokrotnie, osiągając w lutym 1946 r. wysokość 100 tys. egzemplarzy.:-W tym samym roku potroił się i doszedł w .ostatnich dniach grudnia do 357 tys. egzemplarzy. W końcu kw ietnia 1948 r. „Trybuna Robotnicza” miała już 550 tys. nakładu. Roz­ wój nakładów „Trybuny Robotniczej” w latach 1945—1948, poczynając od'„T rybuny Śląskiej”, ilustruje poniższa tabela:

N A K Ł A D Y „T R Y B U N Y R O B O T N ICZ E J” W L A T A C H 1945— 19482

R ok M iesiąc W ysokość n ak ła d ó w

1945 lu ty 6 000— 8 000

m arzec 20 000

: 1 „Trybuna R ob otn icza”, organ K W P P R w K atow icach , d ziennik, od 11 III 1945 do 15 X I I 1948, przed tem „T rybuna Ś lą s k a ”, w ych o d zą ca n iereg u la rn ie od 2 II 1945 do 9 III 1945.

2 T ab ela op racow ana zo sta ła n a p o d sta w ie n astęp u ją cy ch źródeł: CA PZ P R w W arszaw ie, 295/X —22, k. 40— 41, 42— 43; A K W P Z P R w K a to w ica ch 1/1/5, O

ko-312 F E L I C J A M O Ł D B Z Y K

cd. tab. Rok M iesiąc W ysok ość n a k ła d ó w

m aj . 45 000 czerw iec 60 000 sierp ień 60 000 gru d zień " 85 000 1946 lu ty 100 000— 105 000 m arzec 140 000— 150 000 k w ie c ie ń 142 000— 146 000 czerw iec 200 000 lip iec 176 000 w rzesień 211 000—260 000 p aździernik 253 000—275 000 listopad 300 000—311 000 gru d zień 357 000 1947 styczeń 335 000— 399 314 lu ty 335 000 k w ie c ie ń . 360 000— 365 000 m aj 360 000— 374 763 czerw iec 382 781 sierp ień 400 000—402 683 w rz e sie ń 434 640 listopad 500 000 grudzień 445 800—489 196 1948 k w ie c ie ń 550 000 lip iec 481 000— 500 000 sierpień 500 000 w r z e sie ń 440 000— 500 000 październ ik 500 000 listop ad 500 000 gru d zień 500 000

Nakład „Trybuny Robotniczej” w zrastał nierównomiernie. Cechowały go nagłe skoki wzwyż, ale też zastoje, a naw et spadki. Najpoważniejszy spadek nastąpił po kw ietniu 1948 r., kiedy w stosunkowo krótkim czasie zbiegły się niekorzystne dla „Trybuny Robotniczej” fakty, między innym i

liczn o ścio w e w y d a w n ic tw o n a III K on feren cję P P R w K atow icach ; W A P w K a to ­ w icach , W U Inf. Kat. 45, 87, 88, 90. S p raw ozdania; Ś lą s k ie W y d a w n ic tw o P r a s o w e R SW „Prasa” w K atow icach , D zia ł W y d aw n iczy; R edak cja „T rybuny R ob otn iczej”, D zia ł D ok u m en tacji N a u k o w o -P ra so w ej; S. Z i e m b a , Cza sy p r z e ł o m u (m aszyn op is u d ostęp n ion y przez autora); J. M y ś l i ń s k i , P r a s a P o l s k i e j P a r t i i R o b o t n i c z e j 1944—1948, [w zbiorze:] M a t e r i a ł y i s tud ia z n a j n o w s z e j h i s t o r i i P o l s k i, t. 2, W ar­ sza w a 1965, s. 123— 124; relacja u stn a M ariana N iew ia ro w sk ieg o ; „Trybuna R o b o tn i­ c z a ”, n u m ery z 28 III, 28 IX , 13 X , 19 X I, 17 X I i 27 X I I 1946, 20 IV, 22 IV, 8 V , 9 VIII i 3 I X 1947, 29 VII, 3 VIII, 9 IX , 1 X , 11 X I i 14 X II 1;948.

reorganizacja kolportażu, zmniejszenie objętości gazety i podniesienie jej ceny®.

Po połączeniu „Trybuny Robotniczej” z „Gazetą Robotniczą”, organem W K PPS w Katowicach, nowa „Trybuna Robotnicza”, już jako organ K W PZPR, wydana została 16 grudnia 1948 r. w nakładzie 630 000 egzem­

p larz y 4. '

Globalne nakłady „Trybuny Robotniczej” w poszczególnych latach przedstaw iały się następująco: w 1945 r. — 15,6 min egz. z przeciętną dzienną 51,1 tys., w 1946 r. — 64,5 m in egz. z dzienną 180 tys., w 1947 r. — 114,0 min egz. z dzienną 322 tys., i w 1948 r. —■ 144,0 m in egz. z dzien­ n ą 440 tys.3 Zwroty według danych z 1947 r. wynosiły w styczniu 4,99% w sieci kolportażowej własnej i 4,22% w, sieci czytelnikowskiej, w czerw­ cu odpowiednio 3,89% i 12,53% oraz w grudniu 2,66% i 15,48%®.

Przewaga „Trybuny Robotniczej” w dynam ice.rozw oju nakładu nad pozostałymi dwoma dziennikami śląskimi była bardzo duża, szczególnie n ad „Gazetą Robotniczą”, organem KW PPS. W kw ietniu 1946 r., kiedy „Trybuna Robotnicza” osiągnęła 146 tys. egz. nakładu, „Gazetę Robotni­ czą” drukowano w 27 tys., a w ydaw any przez „Czytelnik” „Dziennik Za­ chodni” w 88 tys. egz. W następnym roku różnice te zwiększyły się jesz­ cze bardziej, co ilustruje tabela:

N A K Ł A D Y D Z IE N N IK Ó W W W OJEW ÓDZTW IE ŚLĄSKO- D Ą B R O W SK IM W L A T A C H 1946— 19477 R ok i m ie sią c N ak ład „T rybuny R o b o tn iczej” „G azety R ob otn iczej” „D zien n ik a Z ach o d n ieg o ” 1946 lu ty Д05 000 29 000 80 000 k w ie c ie ń Д46 000 27 000 88 000 w r z e sie ń 250 000 28 000 131 000 październik 270 000 33 000 140 000 listopad 305 000 '56 000 117 000 1947

sty czeń —lu ty . 335 000 · 55 000 105 000

3 C A PZ P R w W arszaw ie, 295/X—22, k. 40— 41.

4 R ed ak cja „T rybuny R ob otn iczej”, D zia ł D o k u m en ta cji N a u k o w o -P r a so w e j, P X V II I 5.

s Ś lą sk ie W y d a w n ictw o P ra so w e R SW „P rasa” w K atow icach (zrek onstruow ane -dane D zia łu W ydaw niczego).

6 R edak cja „T rybuny R o b o tn iczej”, D z ia ł D o k u m en ta cji N a u k o w o -P ra so w ej,

:p X V III 5. .

7 W ed łu g sp raw ozd ań W o jew ód zk iego U rzędu In form acji i Propagandy, WAP. w K atow icach , W U Inf. Kat. 87, 88, 90.

314 F E L I C J A M O Ł D H Z Y K

Trzeba jednak przyznać, że nakład „Dziennika Zachodniego” w 1945 r. również szybko wzrastał. Dane z września i następnych miesięcy dotyczą łącznych nakładów „Dziennika Zachodniego” i jego popołudniowego w y­ dania, które bardzo szybko zdobyło sobie popularność na Śląsku, a naw et z czasem przekształciło się w odrębny dziennik. Natomiast „Gazeta Ro­ botnicza” znaczniejszy wzrost nakładów osiągnęła dopiero w końcu 1946 r.. Pod względem wysokości nakładów „Trybuna Robotnicza” przewyż­ szała także wszystkie peperowskie dzienniki w kraju. J. Myśliński podaje, że we wrześniu 1946 r. jej nakład stanowił połowę jednorazowego nakładu wszystkich ówczesnych dzienników P P R 8. W listopadzie 1946 r. „Trybuna Robotnicza” miała wyższy nakład niż 6 razem wziętych dzienników p a r­ tyjnych w Łodzi, Poznaniu, Wrocławiu, Bydgoszczy, Lublinie i K rako­ wie9.

W województwie śląsko-dąbrowskim oprócz wymienionych wyżej dzienników stosunkowo duże nakłady miały niektóre czasopisma. W spra­ wozdaniu za miesiąc listopad 1946 r. Wojewódzki Urząd Informacji i P ro ­ pagandy w Katowicach wymienia 26 czasopism w nakładach od 1000 do 212 000. Ich łączny nakład wynosił ponad 790 tys. egzemplarzy. Ich w y ­ kaz zawiera tabela:

N A K Ł A D Y D Z IE N N IK Ó W I C ZA SO PISM ' W Y CH O D ZĄ CY CH W W OJEW ÓDZTW IE Ś L Ą S K O -

D Ą B R O W SK IM W L IST O P A D Z IE 1946 r.10 T y tu ł p ism a C zęstotliw ość N ak ład „T rybuna R obotn icza” dzien n ik 305 000

„D ziennik Z ach od n i” 11 100 000

„D ziennik Z ach od n i”

(w ydanie p opołudniow e) a 17 000

„G azeta R obotn icza” 56 000

„Sport” 2 ra zy w tygod n iu 30 000 „Gość N ie d z ie ln y ” ty god n ik 75 000 „N ow y Ś w ia t P rzy g ó d ” ii 70 000 „Co ty d z ie ń p o w ie ść ” a 67 000 „K oeynder” a . 25 000 „ N ow in y O p olsk ie” li 15 000 „Odra” ii 8 000 „Nasz G łos” 11 2 000 „ Ś lą sk o -D ą b ro w sk i D zien n ik W o jew ó d zk i” 11 3 000 „G órnik” d w u ty g o d n ik 212 000 8 M y ś l i ń s k i , op. cit.

-9 „Trybuna R obotn icza”, z 17 X I 1946. .

10 W edług sp raw ozd an ia W o jew ód zk iego U rzędu In form acji i P ro p agan d y w K atow icach za listopad 1946 r., W A P w K atow icach , W U Inf. Kat. 88.

cd. tab. „Zagroda C hłopska” „Ż ycie G ospodarcze” „M eta lo w iec” ' „M ały G ość” „ Ś w it” „P oran ek ” „Ś w ia t G órn ik ów ” „N auka i C zyn” „N asza D roga”

„A postolstw o C horych” „Przegląd A d m in istr a c y jn y ” „P rzegląd G órniczy” „ H utnik” d w u tygod n ik 9 000 7 000 10 0 000 , 53 000 35 000 35 000 17 000 10 000 10 000 5 000 4 500· 2 000 1 000 m iesięc zn ik

Oczywiście duża część nakładów pism o charakterze ogólnopolskim,, takich jak „G órnik” czy „Metalowiec”, kolportowana była do ośrodków przemysłowych innych województw oraz do urzędów i instytucji cen­ tralnych, niemniej jednak były to wydawnictwa, które znajdowały zbyt głównie w województwie śląsko-dąbrowskim. Również dużą popularnoś­ cią cieszyły się pisma katolickie. W tym zestawieniu „Trybuna Robot­ nicza” wysuwa się bezkonkurencyjnie na czoło pism śląskich.

Głównym odbiorcą „Trybuny Robotniczej” był Śląsk z Zagłębiem Dąb­ rowskim i Opolszczyzną. Kolportowano tu od września 1947 r. do sierp­ nia 1948 r. 64— 67% nakładu gazety. W liczbach przedstawiało się to n a­ stępująco: we wrześniu 1947 r. ■— 291 967 egz., w październiku — 319 341, listopadzie — 320 398, i w grudniu — 321 961 egz. W 1948 r. w styczniu —- 324 201 egz., lutym 330 604, m arcu — 353 176, kw ietniu — 369 081, m a ­ ju — 357 200, czerwcu — 353 372, lipcu — 337 367 i sierpniu — 321 367 egz.11 Porównując te liczby z nakładam i „Trybuny Robotniczej”, można zauważyć pew ną prawidłowość, mianowicie wzrost nakładów towarzyszył wzrostowi kolportażu gazety w województwie. W kwietniu 1948 r., w m ie­ siącu najwyższego nakładu „Trybuny Robotniczej”, osiągnięto również najwyższy kolportaż n a terenie,województwa śląsko-dąbrowskiego. Potem nastąpił spadek w obu pozycjach.

Gazetę czytali nie tylko członkowie partii. W listopadzie 1946 r. liczba rozpowszechnianych w województwie egzemplarzy „Trybuny Robotni­ czej” była trzy razy większa niż liczba członków partii. Organizacja p a r­ ty jn a liczyła wówczas 80 000 członków, zaś liczba kolportowanych w wo­ jewództwie egzemplarzy gazety wynosiła 240 tys., w tym ok. 200 tys..

11 W ed łu g sp raw ozd an ia instru k tora kolportażu w K W P P R w K a to w ica ch , A K W PZ P R w K atow icach , 1/VII/19.

316 F E L I C J A M O Ł D R Z Y K

w prenum eracie indywidualnej i zbiorowej12. Natomiast we wrześniu 1947 r. liczba kolportowanych na Śląsku gazet była dwukrotnie wyższa od liczby członków PPR. . '

„Trybuna Robotnicza” miała największą liczbę odbiorców wśród ro­ botników, docierała jednak również do środowiska urzędników, inteligen­ cji oraz na wieś. W listopadzie 1947 r. najwięcej egzemplarzy gazety roz­ chodziło się w powiatach: Będzin, Bytom, Katowice, Opole, Rybnik, T ar­ nowskie Góry, oraz w miastach: Bielsko, Bytom, Chorzów, Gliwice, K a­ towice, Sosnowiec i Zabrze, a zatem w najbardziej uprzemysłowionych ośrodkach. Tylko w powiecie i mieście Katowice sprzedawano 65 551 egzemplarzy. Pełny obraz kolportażu „Trybuny Robotniczej” oraz cen­ tralnej prasy peperowskiej w województwie śląsko-dąbrowskim w przy­ toczonym miesiącu podaje tabela:

K O L PO R T A Ż P R A S Y P A R T Y JN E J W L IST O P A D Z IE 194713 N a zw a k o m itetu P P R „Trybuna R obotn icza” „Trybuna W oln ości” .„Chłopska D ro g a ” „W alka M ło d y ch ” K P B ęd zin 11 960 2188 524 94 KM B ęd zin 3 684 882 — 35 K P B ielsk o 5 991 1 220 239 285 KM B ielsk o 1-2 874 1 656 23 — K P B y to m 17 760 1 352 68 430 KM B y to m D 905 1 895 10 342 K P C ieszyn 2 930 770 83 — K M C ieszyn 3 100 628 45 216 KM C horzów 25 385 2 439 2 18 KM D ą b ro w a Gór. 1 6 700 1 380 — — K P G liw ice i 5 400 573 298 35 KM G liw ic e , 44 197 1 631 10 120 K P G łu b czyce 3 781 188 395 — K P G rod k ów 1230 308 280 — K P K a to w ic e Î42 231 5 931 172 94 K M K a to w ice 23 320 5 150 — 182 K P K luczbork 1 612 500 350 40 K P K oźle 2 417 ; 645 , 168 28 K P L u b lin iec 3 250 316 ' 72 — K P N ie m o d lin 1 934 50 300 — K P N y sa 3 000 950 250 60 K P O lesno 2 436 239 316 — K P O pole 9 045 1 281 664 — K M O pole 2 710 1 095 50 227 K P P r u d n ik 3 500 580 128 120

12 „T rybuna R obotn icza”, z 17 X I 1946.

13 A K W P Z P R w K atow icach , 1/VII/19, S p raw ozd an ie sta ty sty czn e z kolportażu ;prasy partyjnej w listop ad zie 1947. ■

cd. tab. K P P sz c z y n a . 6 700 657 48 _ K P Racibórz 5 238 657 57 14 K P R yb n ik 22 260 2 213 260 550 KM S o sn o w iec 15 813 1 800 14 450 K P S trzelce 6 824 828 120 200 K P T arn ow sk ie Góry 9 960 1 506 61 9 KM Zabrze 23 430 3 758 10 265 K P Z a w iercie 4 219 1 219 109 — KM Z aw iercie 3 660 1 411 15 — R azem : 320 398 47 896 5 141 3 814

KW PPR w Katowicach dokonał porównania liczby osób kupujących „Trybunę Robotniczą” z ludnością zamieszkałą na terenach objętych dzia­ łalnością komitetów partyjnych miejskich i powiatowych oraz z zatru d ­ nionymi w ośmiu wydzielonych zakładach pracy. Z porównania wynika, że w lipcu 1948 r. w wydzielonych zakładach przemysłowych procent k u ­ pujących gazetę wynosił 20—68%, na terenie komitetów powiatowych 2,4—20,6%, a miejskich 7,1—39,3%.

Najwyższy procent odbiorców miały kom itety powiatowe PPR: w By­ tomiu — 20,6%, Tarnowskich Górach — 11%, w Rybniku — 10,4%. Z ko­ mitetów miejskich najwięcej odbiorców było: w Bielsku — 39,3%,, Sosnow­ cu i Zabrzu po 20,0%. Najniższy stan kolportażu „Trybuny Robotniczej” notowano w KP Niemodlin —■ 2,4%,, K P Olesno — 3,3%, oraz w KM Dąb­ rowa Górnicza —- 7,1%, KM Opole i KM Będzin ■— po 8,7%. Ale Huta Bankowa w stosunku do liczby zatrudnionych pracowników miała 60,7% odbiorców gazety, a kopalnia „Gen. Zawadzki” 60,0%, zaś w tych zakła­ dach pracowali przede wszystkim mieszkańcy Dąbrowy Górniczej i Bę­ dzina14.

W sierpniu 1948 r. przeciętna odbiorców „Trybuny Robotniczej” w sto­ sunku do zamieszkałych na terenie działalności komitetów powiatowych wynosiła 7,1%, komitetów miejskich — 16%, zaś w wydzielonych zakła­ dach pracy 40,3% w stosunku do zatrudnionych15. Zarówno w lipcu, jak i sierpniu następował spadek kolportażu prasy, trzeba więc przyjąć, że w kw ietniu 1948 r„ miesiącu najwyższego nakładu pisma, procenty te były wyższe.

-Trzecia część nakładu „Trybuny Robotniczej” rozchodziła się poza wo­ jewództwem śląsko-dąbrowskim. W kw ietniu 1948 r. stanowiło to ok. 180 000 egz. „Trybuna Robotnicza” początkowo rozchodziła się na tere­

14 A K W P Z P R w K atow icach, 1/VII/19, T abela p o rów n aw cza c z y te ln ic tw a „T ry­ b u n y R o b o tn iczej” w lip cu 1948 r.

15 AKW P Z P R w K atow icach , 1/VII/19, T ab ela p o ró w n a w cza c z y te ln ic tw a „Try­ b u n y R obotn iczej” w sierp n iu 1948. '

318 F E L I C J A M O Ł D R Z Y K

nie Śląska i w Zagłębiu Dąbrowskim, ale w m iarę przejmowania pod ad ­ ministrację terenów wyzwolonych rozszerzała swe w pływ y na Opolszczy­ znę oraz Dolny Śląsk. Później stała się poczytnym pismem na Kielecczyź- nie, w województwie krakowskim i rzeszowskim, a nawet w niektórych powiatach województwa poznańskiego. W tych czterech województwach przez pewien czas pełniła funkcję lokalnego organu partyjnego, kiedy z różnych powodów przestały tam wychodzić wojewódzkie pisma pepe- rowskie16. Specjalnie urucham iane tam oddziały adm inistracji i redakcji, a później spółdzielni wydawniczej, przyjm owały zamówienia na p ren u ­ meratę, zajmowały się. kolportażem. W samym województwie kieleckim na początku lipca 1948 r. rozprowadzano 52 000 egz. „Trybuny Robot­ niczej”17. Kiedy umocniła się na Dolnym Śląsku „Gazeta Dolnośląska”, zaczęła tam tracić swe wpływy „Trybuna Robotnicza”.

„Trybunę Robotniczą” czytano niemal w całej Polsce. Znana była również w nadgranicznych miejscowościach Czechosłowacji, wśród Pola­ ków we Francji, Belgii, u/ wielu krajach na kontynencie amerykańskim. Taką popularność zdobyła sobie gazeta przede wszystkim dzięki wysokie­ m u poziomowi publikacji i umiejętności trafiania do serc i umysłów ro­ botników, których interesy reprezentowała. Nie bez znaczenia była jed­ nak organizacja kolportażu.

W rozpowszechnianiu „Trybuny Robotniczej” główną rolę odegrali kolporterzy partyjni. W początkowym okresie — dotyczy to przede wszystkim „Trybuny Śląskiej” — część nakładu rozdzielana była bez­ płatnie między poszczególne kom itety partyjne, wojewódzkie urzędy i in­ stytucje. Do redakcji zgłaszali się bezpośrednio po pismo członkowie partii, reprezentujący komitety PPR, a naw et poszczególne organizacje partyjne, przedstawiciele organizacji społecznych. Część nakładu .rozwo­ żono, najczęściej rowerami, do komitetów partyjnych, organizacji p a rty j­ nych w zakładach pracy. Sprzedawano też gazetę w sprzedaży ulicznej. Kolportażem zajmowali się pracownicy wydawnictwa i adm inistracji oraz redaktorzy, którzy wybierając się po informacje, zabierali z sobą paczki z „Trybuną Robotniczą”. Bardziej zorganizowane form y przybrał kolpor­

taż po wprowadzeniu prenum eraty z dniem 1 kw ietnia 1945 r.18 P rzy­ bywało coraz więcej kiosków „Książki”, które wraz z urucham ianym i stopniowo oddziałami redakcji i adm inistracji spełniały funkcje rozdziel­ ni gazet. W Zagłębiu Dąbrowskim oddziały takie otw arto już w końcu kwietnia 1945 r. w Sosnowcu, Będzinie i Dąbrowie Górniczej. Korzystano

16 J. J a k u b o w s k i , P r a s a P o l s k i e j P a r t i i R o b o tn i c z e j (1944—1948), [w z b io ­ rze:] M a t e r i a ł y pom oc ni c ze do h i s t o r i i d z i e n n i k a r s t w a P o l s k i L u d o w e j , z. 1, W arsza­

w a 1971, s. 24, 26, 28. '' .

17 CA P Z P R w W arszaw ie, 295/X— 22, k. 40— 41. 18 „Trybuna R obotn icza”, z 29 III 1945.

ponadto z usług „Czytelnika”. Roznoszeniem gazet abonentom do domu zajmowali się wynajęci przez adm inistrację kolporterzy, _przeważnie ko­ biety. Abonenci mogli też gazetę odbierać osobiście w oddziale lub kiosku. W tym okresie jednak dla pracowników fabryk, h ut i kopalń najw ygod­ niej było zamawiać i odbierać „Trybunę Robotniczą” za pośrednictwem kolporterów partyjnych. Najczęściej gazeta docierała do zakładów pracy już przed rozpoczęciem pierwszej zmiany. Ale kolportaż p arty jn y nie ograniczał się tylko do zakładów pracy. Objęte nim były tereny działania wszystkich komitetów partyjnych.

Zgodnie z w ydanym w lutym 1946 r. okólnikiem КС PPR w sprawie kolportażu prasy i w ydawnictw p arty jn y ch w kom itetach wojewódzkich PPR, przy wydziałach propagandy i agitacji, ustanowione zostało stano­ wisko instruktora do spraw kolportażu. Powołani mieli być również in ­ struktorzy powiatowi, kolporterzy gminni oraz odpowiedzialni za kol­ portaż członkowie w każdym kole19. W województwie śląsko-dąbrowskim sieć kolporterów zorganizowano już w 1945 r. i w 1946 r. działał już dość

dobrze funkcjonujący system partyjnego kolportażu20.

Od kolporterów powiatowych wymagano znajomości terenu w zakre­ sie nasycenia ry n k u prasą p arty jn ą i potrzeb czytelników, utrzym yw a­ nia kontaktów z radam i zakładowymi, kierownikami świetlic oraz z wy-, działem propagandy K P PZPR. Kolporterzy powiatowi kierow ali roz­ działem prasy do punktów sprzedaży, kontrolowali działalność placówek kolportażowych spółdzielni „Książki” i „Czytelnika” oraz własnych, ściągali opłaty za dostarczone pisma, prowadzili sprawozdawczość. Odpo­ wiedzialni byli za tę pracę przed sekretarzem kom itetu powiatowego P PR 21. Całością kolportażu w województwie kierował kolporter wojewódz­ ki przy wydziale propagandy KW PPR. Był nim w latach 1947 i 1948 Jerzy Osmenda. Natomiast na sam ym początku w 1945 r. kolportażem w KW PPR zajmowała się Maria Kamińska.

Kom itety p arty jn e przekazywały prasę p artyjną kolporterom w tej samej cenie, w jakiej otrzym ywali ją z wydawnictwa. Rabat przysługiwał tylko przy kolportażu indywidualnym.

Kolportaż odbywał się bez większych zakłóceń, choć w niektórych po­ wiatach zdarzały się pewne nieprawidłowości: opóźnienia w dostawie prasy wynikające z niedostatku transportu oraz niezbyt sprawnej pracy kolejnictwa, zadłużenia finansowe, duże zw roty lub nagromadzone zapa­

19 O kólnik z lu tego 1946 г. КС P P R w sp ra w ie kolportażu p rasy i w y d a w n ic tw partyjnych.

20 H. R e с h o w i с z, „ T r y b u n a R o b o tn i c z a ” w p i e r w s z y m r o k u po w y z w o l e ­ n iu , „Zaranie Ś lą s k ie ”, 1964, nr 2, s. 343.

21 A K W PZ P R w K atow icach , 1/VII/261, L ist „T rybuny” (nr kolpor. 731) z 16 IX 1946 do W ojew ód zk iego K o m itetu P P R w K atow icach.

320 F E L I C J A M O Ł D H Z Y K

sy prasy na skutek braku rozeznania w potrzebach terenu. Na przykład we wrześniu 1946 r. kom itety powiatowe PPR zalegały z opłatą 1 800 000 zł za dostarczone przez wydawnictwo egzemplarze „Trybuny Robotniczej”22.

Kiedy nakład gazety spadał, szukano natychm iast sposobów poprawy sytuacji. Tak było w m aju 1946 r., kiedy w początkach miesiąca zanoto­ wano spadek nakładu „Trybuny Robotniczej” i spodziewano się dalszych trudności w związku z przeprowadzoną w prasie podwyżką cen gazet. Przyłączyły się do tego jeszcze inne niekorzystne okoliczności, jak zwięk­ szające się ceny papieru, podjęcie decyzji w sprawie podwyżki płac w re ­ dakcjach. Na posiedzeniu egzekutywy KW PPR przy omawianiu tego problemu wysunięto propozycje, by do 1 VII .1946 r. przeprowadzić wzmo­ żoną kam panię kolportażu „Trybuny Robotniczej” i po osiągnięciu 200, 000 egzemplarzy nakładu podnieść cenę gazety z miesięcznym opóźnieniem w stosunku do innych pism23. Jak wiadomo jednak, cenę „Trybuny Ro­ botniczej” w sprzedaży indywidualnej z 1 zł do 2 zł za egzemplarz pod­ wyższono dopiero w kwietniu 1947 r. Utrzymanie się przez tak długi czas ceny „Trybuny Robotniczej” na nie zmienionym poziomie stawiało gazetę w sytuacji korzystniejszej w stosunku do innych dzienników śląskich, a naw et centralnych, i niewątpliwie wpłynęło również między innym i na lepsze wyniki w rozpowszechnieniu pisma. Redakcja i wydawnictwo m u ­ siały się jednak zdobyć na ogromny wysiłek organizacyjny, by nie popaść w kłopoty finansowe. Dlatego w „Trybunie Robotniczej” znajdujem y sto­ sunkowo dużo ogłoszeń płatnych24. Kampanie kolportażowe „Trybuny Ro­ botniczej” związane były zazwyczaj z wielkimi wydarzeniami polityczny­ mi. W m aju 1946 r. postanowiono, że nakład gazety zwiększy się do refe­ rendum o / i 25· Stwierdzone wówczas niedociągnięcia w pracy niektórych kolporterów powiatowych stały się powodem obaw o wyniki kampanii, czemu dał wyraz na II Konferencji P artyjnej naczelny redaktor pisma.

W 1947 r. prenum erata zbiorowa w większych zakładach pracy spopu­ laryzowana została w jeszcze większym stopniu po III Wojewódzkiej K onferencji PPR w Katowicach. Oprócz tej form y kolportażu znane były również inne. Rozpowszechnianie „Trybuny Robotniczej” w drobnych

22 Tam że.

23 A K W PZ PR w K a tow icach , 1/IV/2, P rotok ół z p osied zen ia eg z e k u ty w y KW P P R w K a to w ica ch z dnia 13 V 1946.

24 W 1947 r. k olporterzy p o w ia to w i sy g n a liz o w a li z niek tórych p ow iatów , że w aru n k i m a teria ln e m ieszk a ń có w w p ły w a ły na e fe k ty akcji k olp ortażow ych, a z a ­ tem cena ga zety b y ła rzeczą dość istotną. „Trybuna R obotn icza” n a w e t po p od w yżce cen y k o szto w a ła m niej niż in n e dzienniki. A K W P Z P R w K atow icach , 1/VII/19, Sp raw ozd an ie in s tr u k to r a ‘kolportażu KW P P R w K atow icach za październik.

zakładach pracy odbywało się drogą prenum eraty indywidualnej. Przy prenumeracie na indywidualne zamówienia gazetę odnoszono do domu. Uliczne p u n k ty sprzedaży funkcjonowały na zasadach komisowych, otrzy­ mując pisma z rozdzielni26.

III Wojewódzka Konferencja Partyjna, która odbyła się w dniach 20— 21 kwietnia 1947 r., postawiła zadanie podwyższenia nakładu „Trybuny Robotniczej” do pół miliona egzemplarzy27. Między innymi drogą do osiągnięcia tego celu miało być szersze upowszechnienie zbiorowej p ren u ­ m eraty w zakładach pracy i na wsi. W tedy to za najbardziej masowy kolportaż pierwszomajowego num eru „Trybuny Robotniczej” przyznawa­ no nagrody, wyłaniano tak zwane kom itety wzorowe pod względem abo- nowania i czytelnictwa prasy partyjnej. Działalność pracowników kol­ portażu wspomogła wówczas „Trybuna Robotnicza”, rozpoczynając serię wywiadów z czytelnikami n a tem at gazety, drukując oceny czytelników i ich życzenia pod adresem redakcji. Zaczęto również ogłaszać w gazecie konkursy rozrywkowe z wielką ilością nagród, mające na celu zachęce­ nie czytelników do kupowania pisma.

КС PPR wydał w lipcu 1947 r. uchwałę w sprawie powołania in stru k ­ torów kolportażu przy wojewódzkich, powiatowych i miejskich komite­ tach PPR 28. Byli to instruktorzy etatowi, opłacani przez RSW „Prasę” za pośrednictwem КС PPR. Stanowisko do spraw kolportażu powołano także przy wydziale Propagandy КС PPR. Ich zadaniem był nadzór i kiero­ wanie rozwojem prenum eraty prasy centralnej —■ „Trybuny Wolności” i „Chłopskiej Drogi” oraz innych pism peperowskich, w tym także lokal­ nych. Pracowali oni według ustalonych planów sporządzonych przez m iej­ skie i powiatowe kom itety PPR i zatwierdzanych przez wojewódzkiego instruktora kolportażu. Do obowiązków instruktorów należało organizo­ wanie co miesiąc narad kolporterów i opracowywanie sprawozdań z prze­ biegu kolportażu. Uchwała zwracała uwagę, by instruktorów kolportażu nie przeciążać inną pracą partyjną. Sprawozdania miesięczne wojewódz­ kich instruktorów kolportażu przesyłano do Wydziału Organizacyjnego oraz Wydziału Propagandy i P rasy КС PPR. Opracowanie instrukcji o obowiązkach i zadaniach instruktorów powierzono Stefanowi Jęd ry - chowskiemu, Mateuszowi Oksowi i Leonowi Bielskiemu. Instrukcja ta, zawierająca również wytyczne dla kolporterów dzielnicowych i gminnych

26 A K W PZ P R w K atow icach, 1/VII/19, Instru k cja dla k ie r o w n ik ó w rozdzielni RSW „P rasa”.

27 A K W PZ P R w K atow icach, 1/1/5, S p raw ozd an ie za okres 1 IV 46— 31 III 1947 W yd ziału. A g ita cji i P rop agan d y na III W ojew ód zk ą K on feren cję P P R w K a t o w i­ cach 20— 21 IV 1947.

322 F E L I C J A M O Ł D B Z Y K

oraz kół partyjnych, opracowana została w sierpniu 1947 r. i wydana przez Wydział Organizacyjny КС P P R 29.

KW PPR w Katowicach już w drugiej połowie sierpnia 1947 r. p rze­ słał do Wydziału Organizacyjnego КС PPR wykaz powołanych instrukto­ rów kolportażu30. Zaraz też wydana’ została instrukcja dla instruktorów przy powiatowych i miejskich komitetatach PPR w województwie śląsko­ -dąbrowskim, opracowana na podstawie instrukcji Wydziału Organiza­ cyjnego КС P P R 31. Dotyczyła ona uspraw nienia prenum eraty i rozszerze­ nia czytelnictwa „Trybuny Robotniczej”, „Trybuny Wolności” , „Chłop- ' skiej Drogi”, „Nowych Dróg” oraz pism ZWM. Zgodnie z jej wytycznym i do dnia dwudziestego każdego miesiąca przesyłano telefonicznie m eldun­ ki do instruktora KW PPR o stanie zamówień prasy na miesiąc następny. Opłaty za prenum eratę regulowali kolporterzy kół partyjnych do siedem­ nastego każdego miesiąca. Natomiast ósmego każdego miesiąca, o stałej godzinie, odbywały się miesięczne odprawy w KW PPR w Katowicach, Na odprawy te instruktorzy powiatowych i miejskich komitetów p a rty j­ nych przygotowywali ustne i pisemne sprawozdania, które zawierały dane dotyczące liczby członków w poszczególnych komitetach partyjnych, liczby kolportowanych pism, ocenę przebiegu kolportażu, uwagi i wnioski na przyszłość. .

Opracowana została także instrukcja dla kierowników nowo powsta­ łych rozdzielni RSW „P rasa” w województwie śląsko-dąbrowskim32. Roz­ dzielnie te dysponowały otrzym ywaną z Wojewódzkiego Oddziału RSW „P rasa” prasą p arty jn ą („Trybuna Robotnicza”, „Trybuna Wolności”, „Chłopska Droga”, „Nowe Drogi”), wydawnictwami ZG ZWM („Porad­ nik Oświatowy”, „Walka Młodych”, „Świat Młodych”), Ligi Kobiet („Ko­ bieta”) oraz czasopismami RSW „Prasa” („Świat Przygód”, „Co tydzień powieść”, „Sport”).

Przebieg kolportażu prasy partyjnej w całym, k raju oceniany był na podstawie miesięcznych sprawozdań przygotowywanych przez instrukto­ rów KW PPR oraz na odprawach odbywających się w КС PPR niezależ­ nie od n arad organizowanych przez RSW „Prasę”. W sprawozdaniach oprócz części statystycznej przekazywano uwagi na tem at stwierdzonych niedociągnięć i błędów w sieci kolportażowej, w pracy transportu, kolei,

29 A K W P Z P R w K a tow icach , 1/VII/56, In stru k cja dla in stru k torów k olportażu przy k om itetach p o w ia to w y ch , m iejsk ich (m iast w yd zielon ych ).

30 A K W P Z P R w K a to w ica ch 1/VII/291, P ism o W yd ziału P ro p agan d y K W P P R w K a to w ica ch do W y d zia łu O rganizacyjn ego КС P P R z 25 V III 1947 z w y k a z e m in stru k to ró w kolportażu.

81 A K W PZ P R w K atow icach , 1/VII/19, Instru k cja nr 1 dla in stru k torów k o lp o r­ ta żu przy k o m iteta ch p o w ia to w y c h i m iejsk ich .

32 A K W PZ P R w K a tow icach , 1/VII/19, In stru k cja dla k ie r o w n ik ó w ro zd zie ln i

oceniano słuszność podjętych decyzji na podstawie doświadczeń, w ysuw a­ no wnioski mające na celu dalsze usprawnienie kolportażu, a przede wszystkim podniesienie prenum eraty pism partyjnych. Część statystyczna zawierała dane o liczbie członków partii w organizacji śląsko-dąbrowskiej, liczbie kolporterów p artyjnych i odbywanych z nim i odpraw oraz liczbie rozkolportowanych egzemplarzy prasy. Od września 1947 r. do sierpnia 1948 r. kolportaż prasy peperowskiej w województwie śląsko-dąbrowskim przedstawiał się następująco:

K O L PO R T A Ż P R A S Y P A R T Y JN E J W W OJEW Ó DZTW IE Ś L Ą S K O -D Ą B R O W S K IM , 1947— 194833 Rok M iesiąc L ic zb a c z ło n ­ kó w p a r ti i L ic zb a k o lp o r ­ te ró w p a r ty j­ n y c h 34 „ T r y b u n y R o ­ b o tn ic z e j” „ T r y b u n y W o ln o ś c i” „ C h ło p sk ie j D r o g i” „W alki M ło ­ d y c h ” ■ 1947 w rz e sie ń 142 036 1 446 291 967 35 139 2 846 _, p aździernik 143 070 2184 319 341 41 021 3 992 1 872 listopad 143 350 2 170 320 398 47 896 5 141 3 814 grudzień 140 989 2 059 321 961 50 457 5 766 4 010 1948 styczeń 141 761 2 255 324 201 53 072 6 289 4 768 lu ty 146 628 2 468 330 604 56 331 6 209 — m arzec — — 353 176 62 920 8 475 — k w ie c ie ń —i 2 639 369 081 70 161 10 601 — czerw iec 161 271 3 049 353 372 69 404 11 175 — lip iec — — 337 367 67 518 11 267 — sierp ień — — 321 367 — — —

We wrześniu 1947 r. przeprowadzono zm iany w składzie kolporterów partyjnych, ponieważ okazało się, że nie wszyscy odpowiadali żądanym wymaganiom. Odbiło się to na wynikach pracy w werbowaniu p renum e­ ratorów „Trybuny Wolności” i „Chłopskiej Drogi”. Administracja „Try­ buny Robotniczej” przeznaczyła w t y m . miesiącu jednorazowe premie w wysokości 5 zł za każdy nowo zaprenum erow any egzemplarz gazety, zmiany więc instruktorów i kolporterów nie zwolniły tempa wzrostu p re­ n u m eraty tego dziennika. Stwierdzono jednak, że niektórzy instruktorzy z adm inistracji „Trybuny Robotniczej” naruszyli zasadę dobrowolności, narzucając prenum eratę gazety w zakładach pracy. Instruktorzy ci zo­ stali zwolnieni z zajmowanych stanowisk. Natomiast wielu kolporterów

33 W edług sp raw ozd ań in stru k tora k olportażu w KW P PR , A K W P Z P R w K a to ­ w icach , 1/VII/19.

324 P E L I C J A M O Ł D R Z Y K

w Bytomiu, Katowicach, Dąbrowie Górniczej i innych miejscowościach organizowało wieczory dyskusyjne na tem at przeczytanych artykułów, a naw et zbiorowe czytanie „Trybuny Robotniczej” i czasopism p a rty j­ nych35. ·

W październiku już prawie każdy członek partii prenum erował „Try­ bunę Robotniczą”. Kilka komitetów partyjnych podjęło współzawodnic­ two w kolportażu: K P Będzin współzawodniczył z K P Katowice, a KM Będzin z KM Chorzów36.

Mimo ciągłego, ale powolniejszego niż przedtem wzrostu nakładów „Trybuny Robotniczej” KW PPR w Katowicach wystosował w listopa­ dzie 1947 r. do powiatowych i miejskich komitetów partyjnych okólnik 0 wzmożeniu propagandy i rozszerzaniu kolportażu prasy p a rty jn e j37. Za punkt wyjścia szerokiej kampanii popularyzacji prasy partyjnej wzięto tysięczny num er „Trybuny Robotniczej”, ogłaszając w dniach 23—30 li­ stopada Tydzień P rasy Peperowskiej. Do akcji tej włączyć się miały wszystkie koła partyjne, a członków partii zobowiązano do zdobycia przy­ najmniej jednego abonenta „Trybuny Robotniczej” bądź innego pisma peperowskiego. W okólniku zwrócono uwagę na propagandę w fabrykach, uliczną i domową, zarówno w ośrodkach przemysłowych, jak i na wsi, z uwzględnieniem środowisk zaniedbanych ria ty m odcinku, m. in. kole­ jarzy oraz urzędników. Postawiono zadanie rozszerzenia prenum eraty zbiorowej na wszystkie ważniejsze ośrodki robotnicze, a także ogarnięcie wsi zbiorową i indywidualną prenum eratą „Trybuny Robotniczej” 1 „Chłopskiej Drogi”. Zgodnie z tym okólnikiem w dniach 29 i 30 listo­ pada przeprowadzono masowy kolportaż uliczny i domowy według wcześ­ niej przygotowanego planu. Brali w nim udział członkowie partii i ZWM. Tydzień P rasy Peperowskiej miał przynieść podwyższenie kolportażu „Trybuny Robotniczej” i „Trybuny Wolności” o 15—20%. Jednak nie dał spodziewanych rezultatów. W stosunku do października 1947 r. wzrost kolportażu „Trybuny Robotniczej” w województwie śląsko-dąbrowskim wyniósł tylko 1057 egzemplarzy. Lepsze wyniki osiągnięto w kolportażu pozostałej prasy peperowskiej, szczególnie „Trybuny Wolności”. Niepowo­ dzenie tłumaczono tym, że „Trybuna Robotnicza” w zasadzie dotarła już do wszystkich członków partii. Na stosunkowo nikłe efekty Tygodnia P r a ­ sy Partyjnej wpłynęły też opóźnienia w dostawie prasy przez RSW „P ra­ sę”, na co zresztą instruktorzy kolportażu zwracali już uwagę we

wcześ-ss A K W P Z P R w K atow icach, 1/VII/19, S p raw ozd an ie in struktora kolportażu przy K W P P R w K a to w ica ch za w r z e sie ń 1947 r.

39 A K W PZ P R w K atow icach, 1/VII/19, S p raw ozd an ie in struktora kolportażu przy KW P P R w K a to w ica ch za październ ik 1947.

37 A K W P Z P R w K atow icach , 1/VII/2, O kólnik do k o m ite tó w p o w ia to w y c h i m iejsk ich P P R w o je w ó d z tw a ślą sk o -d ą b ro w sk ie g o z 21 X I 1947.

niejszych sprawozdaniach. Ale na terenie kilku komitetów partyjnych,, gdzie na ulicę masowo wyszli członkowie partii, naw et dyrektorzy zakła­ dów pracy, osiągnięto wyniki dość dobre. Według oceny KW P PR n ale­ żały .do nich: K P i KM Katowice, K P Prudnik, K P i KM Będzin, KP i KM Gliwice, K P Kluczbork, KM Opole, KM Sosnowiec i KM Zaw ier­ cie. Ta ocena jednak nie pokrywa się w pełni z danymi statystycznym i zawartymi w sprawozdaniach za październik i listopad 1947 r., dotyczą­ cymi „Trybuny Robotniczej” . W KM Opole np. zanotowano w ciągu, miesiąca spadek kolportażu „Trybuny Robotniczej”. Zjawisko takie w y­ stąpiło także w K P Nysa. I choć w wielu powiatach i miastach wzrost: kolportażu „Trybuny Robotniczej” był naw et duży, w skali wojewódz­ kiej był zaledwie znikomy. Prawdopodobnie też w ystąpiły nie uwidocz­ nione w sprawozdaniu okresowe spadki kolportażu „Trybuny Robotni­ czej” przed 21 listopada, to znaczy dniem wydania okólnika i stąd się: chyba wzięły pozornie dobre późniejsze wyniki. Od listopada w prow a­ dzono tytuł Wzorowego Komitetu. Uzyskiwano go za dobre wyniki w rozbudowie sieci kolportażu, w prenumeracie prasy partyjnej, term ino­ wym uiszczaniu opłat za prenum eratę, za całokształt pracy kom itetu p a r­ tyjnego w zakresie kolportażu prasy partyjnej, wreszcie za rozprowa­ dzenie tej prasy wśród bezpartyjnych. W listopadzie kom itetem wzoro­ wym okazał się K P Opole38.

W grudniu 1947 r. w KW PPR w Katowicach utworzono sekcję kolpor­ tażową składającą się z dziesięciu osób. Wchodzili do niej przedstawiciele „Trybuny Robotniczej”, spółdzielni „Czytelnik”, kolejnictwa, poczty, KP' i KM Katowice, oddziałów „Trybuny Robotniczej” i KW P PR 39.

Z początkiem 1948 r. Wydział Organizacyjny КС P PR w ydał nową. instrukcję w sprawie wzmożenia prenum eraty pism p artyjnych i spopu­ laryzowania dobrej książki40. Instrukcja ta zwracała uwagę na większe zainteresowanie się aktyw u partyjnego sprawami czytelnictwa i p ren u ­ m eraty prasy partyjnej oraz na zwiększenie wysiłków organizacyjnych, samych instruktorów kolportażu. Instrukcja zalecała wykorzystanie ze­ brań wyborczych organizacji partyjnych na akcję popularyzacji prasy partyjnej. Sugerowano przy tym, by instruktorzy kolportażu zobowiązali się do czasu konferencji powiatowych powiększyć liczbę prenumerato-: rów o 100%. P renum eratą miały być objęte na wsi świetlice, spółdzielnie,, ośrodki maszynowe, a także nauczycielstwo, wójtowie, sołtysi. Instrukcja

38 A K W P Z P R w K atow icach, 1/VII/19, S p raw ozd an ie in struktora kolportażu przy K W P P R w K a to w ica ch za listopad 1947 r. i tab ela z w y n ik a m i kolportażu.

39 A K W PZ P R w K atow icach , 1/VII/19, S p raw ozd an ie instru k tora kolportażu przy KW P P R w K a tow icach za gru d zień 1947 r.

40 A K W P Z P R w K a tow icach , 1/VH/56, In stru k cja w sp ra w ie w z m o żen ia p r e ­ n u m era ty p ism p a rtyjn ych i sp o p u laryzow an ia dobrej książki.

326 F E L I C J A M O Ł D R Z Y K

przypominała o konieczności powołania w wojewódzkich, powiatowych i miejskich komitetach PPR sekcji do spraw rozprowadzania prasy p ar­

tyjnej z udziałem instruktora kolportażu jako przewodniczącego, in stru k ­ tora przy zarządzie ZWM, przedstawicieli RSW „Prasa”, spółdzielni „Książka” i „Czytelnik”, Ligi Kobiet, kolei, poczty. Zalecała, by sekcje opracowały plan zwiększenia prenum eraty i sprzedaży ulicznej prasy partyjnej wśród bezpartyjnych, drobnych rzemieślników i kupców. W wo­ jewództwie śląsko-dąbrowskim upowszechniano wówczas współzawodnic­ two w kolportażu prasy partyjnej. Do współzawodnictwa wciągnięto po­ wiatowe i miejskie kom itety partyjne, a także zakłady pracy41.

Na rzucone przez partię hasło „Frontem do wsi” RSW „Prasa” n ak a­ zała w lutym 1948 r. rozwinięcie na wsi kolportażu „Trybuny Robotni­ czej”42. P renum eratą zleconą zajęły się wówczas agencje i urzędy pocz­ towe na mocy umowy zawartej przez RSW „Prasę” i Ministerstwo Poczt i Telegrafów. Werbowanie nowych abonentów poprzedzało doręczanie z góry w ytypowanym mieszkańcom wsi okazowych num erów pisma i ulo­ tek propagandowych.

Realizując zalecenia Wydziału Organizacyjnego КС PPR w wojewódz­ twie śląsko-dąbrowskim, powołano także sekcje kolportażu przy powia­ towych i miejskich komitetach PPR. Organizowano również, przede w szystkim na wsi, trzyosobowe brygady kolportażowe. W szerokim za­ kresie wprowadzono sprzedaż komisową prasy peperowskiej w Powszech­ n y m Domu Towarowym, w sklepach Śląskiej Spółdzielni Spożywców, szczególnie w Katowicach43.

W związku z miesiącem prasy partyjnej, obchodzonym w dniach 15 IV·—15 V 1948 r., przygotowano dokładny plan masowego ulicznego kol­ portażu44. Brygady kolportażowe docierały z pismami do mieszkań, w y­ stawiały gazety na stoiskach w kinach, teatrach i w innych lokalach. W Katowicach, Gliwicach i Bytomiu funkcjonowały ruchom e gabloty z wydawnictwami RSW „P rasa”. N iektórym grupom sprzedającym prasę towarzyszyła orkiestra. W powiecie głubczyckim w akcji kolportażowej brało udział całe kierownictwo adm inistracyjne powiatu ze starostą, b u r­

41 A K W P Z P R w K atow icach , 1/VH/19, S p raw ozd an ie in stru k tora kolportażu K W P Z P R za sty czeń 1948 r. . ' ■

42 A K W P Z P R w K atow icach , 1/VII/260, P ism o RSW „P rasa” z 28 II 1948 do D ele g a tu r y K a to w ick iej R SW „P rasa”.

43 A K W P Z P R w K atow icach, 1/VII/19, S p raw ozd an ie in struktora kolportażu K W P Z P R za lu ty 1948 r.

44 A K W P Z P R w K a tow icach , 1/VH/260, P ism o R SW „P rasa” 'do in struktora ko lp o rta żu w o jew ó d zk ieg o w K a to w ica ch z załączonym liste m w sp ra w ie m iesią ca p ro p agan d y p rasy partyjnej.

mistrzem, wójtami, sołtysami45. W zakładach pracy wprowadzono nową form ę propagandy prasy partyjnej, a mianowicie wiece z dyskusją na temat: .„Jaką rolę spełnia prasa robotnicza?” Akcje te przeprowadzano również w województwach: krakowskim, kieleckim i rzeszowskim, gdzie „Trybuna Robotnicza” miała wielu odbiorców. Kolportażem ulicznym objęto ponadto trasę Międzynarodowego Wyścigu Kolarskiego. Mimo tych w y siłk ó w .kolportaż „Trybuny Robotniczej” spadał w niektórych powia­ tach, czego zresztą spodziewano się w związku z ponowną podwyżką ceny gazety. Spadek ten nie ominął naw et wysoko uprzemysłowionych K ato­ w ic i okolic46.

Ten fakt prawdopodobnie zadecydował, że w niektórych zakładach p racy naruszono zasadę dobrowolności abonowania prasy p a rty jn e j, szcze­ gólnie „Trybuny Robotniczej”. S ekretariat KW PPR w Katowicach pod­ ją ł w tej sprawie uchwałę, polecając przeprowadzenie w dniach 1—25 czerwca w erbunku nowych abonentów prasy partyjnej przy bezwzględ­ n y m przestrzeganiu zasady dobrowolności47. Zalecił zmianę sposobu za­ łatw iania formalności i zamiast list wprowadzenie deklaracji oraz indy­ w idualne regulowanie opłat za abonament. KW PPR powołał się na uchw ałę Komitetu Centralnego PPR wydaną w czerwcu 1948 r.48 Sekre­ ta ria t КС PPR . bardzo krytycznie ocenił system administracyjnego n a ­ cisku przy werbowaniu prenum eratorów prasy partyjnej i uznał go za ucieczkę od właściwej politycznej i organizacyjnej pracy kół partyjnych oraz za w yraz niezrozumienia roli wychowawczej prasy partyjnej. Sekre­ ta ria t КС PPR polecił wszystkim komitetom wojewódzkim PPR skon­ trolowanie form organizacji kolportażu prasy partyjnej, a śląsko-dąbrow­ skiem u komitetowi likwidację w ciągu czerwca p ren u m eraty prowadzo­ nej 'drogą adm inistracyjną.

Do 15 lipca 1948 r. form ą indyw idualnych zgłoszeń i opłat za abo­ n am en t „Trybuny Robotniczej” i centralnej prasy partyjnej objęto po­ n a d 80% zakładów pracy w województwie śląsko-dąbrowskim. Reszta za­

45 A K W PZ P R w K atow icach, 1/VII/19, S p ra w o zd a n ie instru k tora kolportażu г а k w ie c ie ń 1948 r.

46 A K W P Z P R w K a tow icach , 1/VII/260, P ism o d elegatu ry R SW „P rasa” w K a ­ to w ic a c h z 28 IV 1948 do KW P P R w K a to w ica ch w sp ra w ie sk ie r o w a n ia a k ty w i- -stów do p ow ia tó w , w których sp ad ała ilo ść k o lp ortow an ych egzem p la rzy „T rybuny R o b o tn iczej”.

. 47 A K W P Z P R w K atow icach , 1/V/3, U c h w a ły S ek reta ria tu K W P P R w K a to ­ w icach , załączone do p rotokołu z 25 V 1948.

48 A K W P Z P R w K atow icach , 1/VII/43, U ch w a ła S ek reta ria tu К С P P R w sp r a ­ w i e p ren u m era ty p rasy p artyjn ej, nr 34, z czerw ca 1948; z p o ró w n a n ia dat obu u c h w a ł w y n ik a , że K W P P R w K a to w ica ch zarea g o w a ł n a ty c h m ia st n a u c h w a łę К С P PR , za n im ona zo stała w y s ła n a do k o m ite tó w w o jew ó d zk ich .

328 F E L I C J A M O Ł D R Z Y K

kładów przeszła na nowy system od 1 sierpnia 1948 r.49 Co praw da w niektórych zakładach pracy zamiast potrąceń z zarobków pracowników zaczęto stosować formę pobierania opłat przez kasjerów i pełnomocni­ ków przy wypłacie na oddzielne listy, ale wynikało to prawdopodobnie z nieprzystosowania się w tak krótkim czasie w pełni do nowych metod pracy. Ten sposób regulowania opłat został również oceniony jako nie­ właściwy50.

Tak więc w drugim kw artale 1948 r. zbiegły się dla rozwoju nakładów „Trybuny Robotniczej” bardzo niekorzystne okoliczności: zmiana syste­ mu zgłoszeń i opłat za gazetę oraz związane z tym zmiany personalne w sieci kolportażu, druga podwyżka ceny pisma, nie sprzyjający dla rozwo­ ju czytelnictwa, szczególnie na wsi, okres letni. Wymieniano ponadto wśród trudności wrogie wystąpienia kleru51. W tym czasie również prze­

żywano jeszcze kłopoty związane z reorganizacją wydawnictwa, które odbijały się na jakości gazety, na jej zew nętrznym wyglądzie, a także miały wpływ na opóźnienia w druku i dostawie pisma do prenum erato­ rów 52. Nastąpił poważny spadek nakładów „Trybuny Robotniczej”, a kol­ portaż w województwie śląsko-dąbrowskim obniżył się z 369 081 egzem­ plarzy w kw ietniu 1948 r. do 321 367 w sierpniu 1948 r. W niektórych zakładach pracy spadek był bardzo duży. W kopalni Mysłowice kolpor­ taż zmniejszył się w tym czasie z 2860 do 1300 egzemplarzy, a w ko­ palni Bielszowice z 1600 do 590 egzemplarzy. Na wysokość nakładów w pływ ały ponadto tendencje zmierzające do wstrzymania rozpowszech­ niania „Trybuny Robotniczej” w innych województwach53, u trata w pły­ wów w województwie dolnośląskim. Trzeba dodać, że jednocześnie aktyw ­ ną działalność propagandową rozwijali w zakładach pracy kolporterzy „Gazety Robotniczej”, organu WK PPS, i zdarzało się, że konkurując z kolporteram i „Trybuny Robotniczej”, odbierali im wcześniej zwerbo­ wanych abonentów, członków P P S 54. Nic więc dziwnego, że decyzja Pol­ skiego Związku W ydawnictw Prasowych- o ograniczeniu objętości „T ry­ buny Robotniczej” z 48 do 42 stron tygodniowo przyjęta została przez

49 A K W P Z P R w K atow icach , 1/VII/291, P ism o KW P P R w K a to w ica ch do К С P P R z 15 V II 1948.

60 A K W P Z P R w K atow icach , 1/VII/56, P ism o in struktora КС P P R do sp ra w k olportażu do in struktora kolportażu w KW P P R w K a to w ica ch z 19 V II 1948.

51 A K W P Z P R w K atow icach , 1/VII/19, S p ra w o zd a n ie instruktora k olportażu K W P P R w K atow icach za c zerw iec 1948 r.

*2 CA PZ P R w W arszaw ie, 295/Х— 22, k. 40— 41. 63 Tamże.

64 A K W P Z P R w K atow icach , 1/VII/261, P ism o do red ak cji „Trybuny R o b o tn i­ cz e j” z 9 III 1948 i w y k a z p r a co w n ik ó w P a ń stw o w e j F a b ry k i P rzem y słu W e łn ia ­ n eg o nr 10 w M yszk ow ie, rezy g n u ją cy ch z p ren u m era ty „Trybuny R ob otn iczej”.

redakcję i delegaturę RSW „Prasa” w Katowicach jako zapowiedź dal­ szego spadku nakładu pisma55.

Podjęto, wówczas nowe masowe akcje propagandowe, wciągające do pracy wszystkich członków partii. Na lipcowej odprawie sekretarzy i in ­ struktorów kolportażu prasy partyjnej powiatowych i miejskich kom ite­ tów I sekretarz KW PPR w Katowicach Zenon. Nowak w podsumowaniu dyskusji powiedział między innymi: „Z punktu widzenia rozwoju czytel­ nictwa prasy partyjnej oceniana będzie żywotność organizacji fabrycz­ nej, miejskiej czy pow iatowej”56. W celu usprawnienia pracy kolportażu ustanowiono dodatkową sieć instruktorów terenowych opłacanych przez delegaturę RSW „Prasa”57. Ich głównym zadaniem było pobieranie opłat za prenum eratę prasy. Wysokość wynagrodzenia instruktorów zależała od wysokości zebranych kwot pieniężnych. Do współzawodnictwa w rozpo­ wszechnianiu prasy starano się mobilizować całe organizacje partyjne, a członkom partii przypominano o już wcześniej popularyzowanym haśle, że każdy z nich powinien zdobyć przynajm niej jednego prenum eratora prasy partyjnej. Efekty tych akcji były stosunkowo niewielkie, jeśli po­ równać je z wcześniej organizowanymi podobnymi kampaniami.

Nakład „Trybuny Robotniczej” utrzym yw ał się przez kilka miesięcy na poziomie ok. 500 000 egzemplarzy. Polepszenia sytuacji szukano w o r­ ganizacji zbiorowego czytania prasy, tworzenia sieci korespondentów te­ renowych, proponowano rozprowadzać prasę centralnie przez związki za­ wodowe, urzędy i zakłady pracy58. W Zarządzie Głównym RSW „P rasa” zastanawiano się nad upowszechnieniem pocztowej prenum eraty dzien­ ników partyjnych59.

Akcja popularyzacji „Trybuny Robotniczej” przybrała na sile przed Kongresem Zjednoczeniowym. Dla jego uczczenia podejmowano zobowią­ zania zwiększenia liczby czytelników pisma, zlikwidowania zadłużeń, zaś pracownicy kolportażu RSW „Prasa” zobowiązali się wykonać plan rocz­ n y kolportażu do 8 grudnia, ożywić pracę utworzonych w zakładach p ra ­ cy brygad, tzw. „trójek”, dotrzeć do każdego zakładu, instytucji, zagrody w iejskiej60. W zakładach pracy na specjalnie organizowanych zebraniach podejmowano dla uczczenia Kongresu rezolucje o prenum eracie prasy partyjnej. Tuż przed Kongresem przeprowadzono kolejny przegląd kadr

56 CA PZPR, 295/X—22, k. 40— 41. 58 „Trybuna R obotn icza”, z 14 VII 1948.

57 A K W P Z P R w K atow icach , 1/VII/260, P ism o delegatu ry R SW „P rasa” w K a ­ to w ica ch do P o w ia to w g o K o m itetu P P R w K atow icach , z 23 V II 1948.

58 [B.a.], P r o p a g o w a n i e p ra s y p a r t y j n e j p o w i n n o ś c i ą p e p e ro w c a , „Trybuna R o ­ b o tn ic z a ”, z 2 X 1948.

se A K W P Z P R w K atow icach, 1/VII/260, P ism o R SW „Prasa” do instru k tora k o l­ p ortażu przy KW P P R w K atow icach , z 28 V II 1948.

330 F E L I C J A M O Ł D R Z Y K

instruktorskich w kolportażu. Tym razem na miejsce zwalnianych osób kierowano także członków P P S 61. Akcje te jednak nie zmieniły w sposób wyraźny sytuacji w wynikach kolportażu gazety.

Charakteryzując kolportaż „Trybuny Robotniczej”, można stw ierdzić ogólnie, że niewątpliwie sprzyjającą okolicznością dla kolportażu pisma była koncentracja ludności w ośrodkach przemysłowych, większa łatwość dotarcia do zakładów pracy niż w innych województwach. Kolportaż „Trybuny Robotniczej” odbywał się przy bardzo dużym zaangażowaniu członków partii, kół i komitetów partyjnych. Najczęściej akcje propagan­ dowe organizowano na rzecz kilku pism partyjnych: „Trybuny Wolnoś­ ci”, „Chłopskiej Drogi”, „Nowych Dróg” i w 1948 r. „Głosu Ludu”, a ta k ­ że prasy młodzieżowej, ale z w yraźnym uprzywilejowaniem „Trybuny Robotniczej”. W pracy tej ściśle współdziałały z wydawnictwem i KW PPR kierownictwo i cały zespół redakcyjny. Sytuację w kolportażu oce­ niano co miesiąc na odprawach, które odbywały się w komitetach po­ wiatowych i miejskich, w KW i КС PPR oraz w RSW „Prasa”. Szcze­ gólną uwagę przy rozpowszechnianiu „Trybuny Robotniczej” zwracano na skupiska robotników, duże zakłady pracy, ale stopniowo działalnością propagandową obejmowano inne środowiska, nauczycieli, urzędników, ko­ lejarzy, wreszcie chłopstwo. Najczęstszymi środkami przewozu prasy był row er lub samochód. Ogromne trudności transportow e sprawiały, że zda­ rzały się opóźnienia w dostawie gazety, a paczki dochodziły w nie zawsze idealnym stanie. Mimo tych trudności dowóz gazet do poszczególnych powiatów w województwie i na inne tereny odbywał się na ogół w prze­ widzianych terminach. W bardzo trudnych w arunkach dowożono prasę na tereny dopiero co odzyskane. Na Opolszczyźnie rozpowszechnianie „Trybuny Robotniczej” wiązało się nieraz z dużym niebezpieczeństwem, zdarzały się naw et napady na samochody wiozące „Trybunę Robotniczą”. W pierwszych miesiącach po wyzwoleniu dowożono gazetę do Opola pod ochroną uzbrojonych konwojentów, ponieważ grasowały tam bandy hitle­ rowców. Ale dalej, do komitetów gromadzkich, fabryk i urzędów rozwo­ zili prasę row eram i oddani członkowie PPR, nie licząc się z niebezpie­ czeństwem i pokonując często bez względu na pogodę trasy dochodzące do 40 km 62.

Czy system partyjnego kolpiortażu w województwie śląsko-dąbrow­ skim zdał egzamin? Wydaje mi się, że w pierwszym okresie po wyzwo­ leniu był to jedyny możliwy sposób kolportażu, prowadzący szybko do widocznych efektów, biorąc pod uwagę z jednej strony koncentrację kla­

« A K W P Z P R w K atow icach , 1/VII/56, P ism o К С P P R do KW P P R w K a t o w i­ cach, z 11 X I I 1948.

sy robotniczej, mającej duże zaufanie do partii, a z drugiej strony tru d ­ ności transportowe, komunikacyjne. Kolej mogła być wykorzystywana tylko w niewielkim stopniu z powodu b rak u połączeń i niedostatku ta ­ boru. W takiej sytuacji nie można było liczyć również na pocztę, która zresztą nie była jeszcze przygotowana do świadczenia tego rodzaju usług na skalę masową. W 1947 r. po powstaniu RSW „Prasa” w arunki rozpo­ wszechniania prasy zaczęły się zmieniać. Rozszerzała się sieć placówek kolportażowych tej instytucji, zwiększał się ilościowy stan k ad r zawodo­ wych. Można też już było wejść z prasą na rynek wiejski w większym niż dotąd stopniu za pośrednictwem poczty.

W 1947 i 1948 r. obserwować można było wyraźne nasycenie woje­ wództwa śląsko-dąbrowskiego „Trybuną Robotniczą” i chyba dlatego kampanie propagandowe, a także inicjatywy organizacyjne, pomijając inne ważne powody, nie daw ały już większych efektów. Dalszy wzrost nakładów gazety zależał w dużym stopniu od wejścia na rynek innych województw, umocnienia się i rozszerzenia kolportażu w tych wojewódz­ twach, w których „Trybuna Robotnicza” już znalazła stosunkowo, licz­ nych odbiorców. Czy było to możliwe? Trudno dać na to jednoznaczną odpowiedź. Jedno jest pewne, że każdy z wojewódzkich komitetów p a r­ tyjnych miał ambicje i prawo do własnego organu prasowego. Sam ten fakt przesądzał o tym, że możliwości wzrostu nakładów „Trybuny Robot­ niczej” były już ograniczone.

K O L PO R TA Ż „T R Y B U N Y R O B O T NICZ E J” W P O W IA T A C H I M IA ST A C H WÖJ. Ś L Ą S K O -D Ą B R O W S K IE G O 63:

N a zw a K o m itetu P P R

1947 1948

w r z e sie ń październ ik listopad gru d zień sty czeń lu ty lip iec sierp ień

K P B ęd zin KM B ęd zin K P B ielsk o KM B ielsk o K P B ytom KM B ytom K P C ieszyn K M C ieszyn KM C horzów KM D ą b ro w a G órnicza K P G liw ice KM G liw ice K P G łu bczyce K P G rodków K P K a to w ice K M K a to w ice K P K luczbork K P K oźle K P L u b lin iec K P N iem od lin K P N y sa K P O lesno K P O pole K M O pole K P P ru d n ik K P P szczy n a 10 702 10 072 11 960 12 336 13 488 13 521 14 204 14 079 1 808 1 591 3 684 6 292 6 179 2 138 2 772 2 808 5 509 5 991 5 991 2 160 2 085 5 862 6 074 6 004 10 140 12 560 12 874 10 677 U 422 10 262 12 579 12 435 18 004 17 660 17 760 18 677 19 005 18 923 21 028 20 721 10 600 11 868 11 905 11 890 , 12 282 12 820 16 768 16 283 3500 3 003 2 930 3 000 3 070 2 570 3 962 2co o O 2 718 3 000 3 100 4 000 3 151 3 200 2 670 2 670 17 584 25 385 25 385 23 045 23 058 22 058 20 303 23 071 6 800 6 676 6 700 6 650 6 650 7 412 7 555 7 290 3 931 4 290 5 400 5 146 5 400 4195 4 832 4 980 13 500 13 537 14 197 14 775 . 18 834 20 346 17 431 16 366 3 232 3 592 3 781 2 735 2 765 2 870 3 087 3 100 1 150 1 150 1 230 1 230 1 280 1 251 962 820 36 292 40 054 42 231 42 534 43 418 43 791 36 283 32 988 19 214 28 145 23 320 25 728 21 000 21 550 19 556 18 798 1 716 1 525 1 612 1 700 1 890 2102 2 420 2 350 2 340 2 402 2 417 2 415 2 732 2 732 4 236 4o THCO 2 720 3 324 3 250 3 235 3 190 3 230 3 330 2 800 2 149 2 174 1 934 1 634 1 753 1 502 670 725 2 796 3 700 3 000 3 250 3 300 4 605 5 665 4 720 1 586 2 136 2 436 2 520 2 770 2 770 1610 1 693 9 044 9 346 9 045 2 866 9 146 9 380 9 2,57 9 352 4 700 2 905 2 710 2 843 3 626 4 047 3 820 3 820 3 200 3 480 3 500 3 609 3 700 4 006 4 387 4 187 6 904 7 007 6 700 6 800 7 000 7 623 10 245 10 198 K P R acibórz 3 377 3 452 5 238 961 5 243 4 679 5 861 5 800 ОЭ co to H £ o > o Ö я N W

g w KM S o sn o w iec 15 430 15 813 15 813 , 16 240 17 000 17 200 17 720 17 650 K P S trzelce 7 141 6 931 6 824 6 874 6 770 6 400 7 300 6 900 K P T a rn o w sk ie Góry 12 143 9 950 9 960 10 000 9 823 8 814 12 000 11 300 KM Zabrze 19 218 20 000 23 430 23 850 23 306 23 312 23 814 23 814 K P Z a w iercie 4 330 3 495 4 219 5190 2 058 5 373 5 825 5 632 KM Z a w iercie · 3 520 3 660 3 660 4 217 4 430 4 370 4188 3 880 Ogółem : 291 967 319 341 320 398 321 961 324 201 330 604 337 367 321 367 _И О г Я о > N*

63 N a p o d sta w ie sp raw ozd ań in stru k tora k olportażu K W P P R w K atow icach, A K W P Z P R w K a tow icach 1/VH/19.

я «3 Cd a « «3 я o а o ч я M O N M G