Znaczenie i konceptualizacja w semantyce konigtywnej

Alâksandr Kìklevìč

Znaczenie i konceptualizacja w

semantyce konigtywnej

Prace Językoznawcze 6, 41-58

2004

Aleksander Kiklewicz Olsztyn

Znaczenie i konceptualizacja w semantyce kognitywnej*

Meaning versus conceptualization in cognitive semantics

The article discusses different versions of linguistic theory o f meaning. The author criticizes the assumptions o f cognitive semantics and embraces the theory of meaning based on the assump­ tions of cognitive psychology and artificial intelligence. Consecutive chapters of the article are devoted to analysis o f controversial aspects o f Lakoff and Johnson’s cognitive theory of metaphor, and overview o f contemporary semantic theories, based on the idea of scientific integration.

1.

V. Z. Dem’jankov (1994, 21) charakteryzuje rewolucję kognitywną w języ­ koznawstwie drugiej połowy XX w. jako przejaw ogólnej tendencji do u j ę c i a i n t e r p r e t a c y j n e g o systemów znakowych. Podobnie pisze o tym E. Ta- bakowska: przewaga współczesnej, kognitywnej teorii języka nad strukturali- zmem polega na tym, że „o języku nie myśli się już w kategoriach umownego systemu znaków językowych - znaki mają m o t y w a c j ę , której w większo­ ści odmawiał im model Saussure’a” (2001, 30; podkr. - A. K.).

Zwróćmy jednak uwagę na to, że F. de Saussure, L. Bloomfield, R. Jakob­ son i inni założyciele paradygmatu strukturalnego w językoznawstwie zdawali sobie sprawę z tego, że język funkcjonuje w środowisku antropologicznym. W części wstępnej słynnego Kursu lingwistyki ogólnej (Saussure 1961, 31) wy­ raźnie preferowane jest semiologiczne ujęcie języka, semiologia jako „nauka badająca użycie znaków w obrębie życia społecznego” rozpatrywana jest w kon­ tekście psychologii społecznej, Językoznawstwo jest jedynie częścią tej ogólnej nauki”. W opublikowanych notatkach (1990, 50) Saussure interpretował analo­ gie w systemie języka w świetle procesów myślenia, traktował je jako przejaw

Niniejszy artykuł został napisany w ramach realizacji finansowanego przez Komitet Badań Naukowych projektu naukowo-badawczego nr 2-HO1D-023-22.

„asocjacji form w świadomości”. Ekspansję procesów analogii w języku dzieci tłumaczył nierozwiniętym charakterem świadomości dziecięcej, deficytem nie­ zbędnych środków symbolizacji, a więc koniecznością ich doraźnego tworzenia w sytuacjach posługiwania się językiem.

Do najważniejszych właściwości języka Saussure zaliczał „psychologiza- cję” i „motywację” (ibidem, 148), pisał o „psychologicznym systemie zna­ ków” (ibidem, 150), wprowadził pojęcie „semu”, które według niego pozwala unikać „oderwania dźwiękowej strony znaku od jego strony pojęciowej”. Saussure uważał, że trudności opisu tej drugiej strony znaku wynikają z braku jego stabilnego przyporządkowania określonemu pojęciu (ibidem, 149), a więc strukturalistyczny, immanentny opis znaczenia jako wartości (valeur) był ak­ tem wyboru najbardziej optymalnej z ówczesnego punktu widzenia opcji badawczej, przykładem trzymania się zasady: „z dwojga złego imać się mniej­ szego”.

Motywacja, o której pisze E. Tabakowska, nie stanowi poza tym obligato­ ryjnej cechy znaków językowych, w każdym razie nie sprowadza się ona tylko do zakodowanych w języku kategorii pojęciowych. Niewątpliwie czynnik moty­ wacyjny może odgrywać w procesach zachowywania lub generowania informa­ cji ważną, nawet decydującą rolę, np. obserwujemy to w specjalnych technikach mnemonicznych (Lurija 1968). Ale z komunikacyjnego punktu widzenia moty­ wacja znaku jest podporządkowana celowi oddziaływania werbalnego. Jak świadczą dane historii języka, motywacja formy znaku stanowi raczej czynnik obciążający - przemawia za tym ekspansywny charakter procesów deetymologi- zacji (i właśnie w tym sensie należy interpretować twierdzenie Saussure’a o za­ sadniczo umownym charakterze znaków językowych).

Motywacja treści wyrażeń językowych także jest względna. Baza apercep- cyjna człowieka stanowi tylko jeden kontekst motywacyjny semantyki języka. Innym kontekstem - i to o wysokiej randze funkcjonalnej - jest sytuacja komu­ nikacyjna. Piszą o tym m.in. przedstawiciele konkurencyjnego wobec kognitywi- zmu kierunku współczesnego językoznawstwa - gramatyki komunikacyjnej: „zasadniczym celem języka jest zorganizowany w sposób szczególny p r z e ­ k a z i n f o r m a c y j n y ” (Awdiejew 1999, 7; podkr. - A. K.). Koncepcja ta wywodzi się z filozofii języka L. Wittgensteina; pragmalingwistyczne traktowa­ nie znaczenia jako użycia znaku jest całkiem uzasadnione przede wszystkim w odniesieniu do wielu wyrażeń kliszowych, np. przesądów, których semantyka dla nosicieli języka często nie jest jasna, w każdym razie znajduje się w tle zachowywanych w pamięci subiektów reguł użycia.

O dominującej roli kontekstu komunikacyjnego przekonują nas także badania nad semantyczną kategorią określoności/nieokreśloności: określoność kognitywna (encyklopedyczna) stanowi tylko jeden typ realizacji tej kategorii, mniej

regular-ny w porównaniu z inregular-nymi typami określoności - empiryczregular-nym (sytuacyjregular-nym) i komunikacyjnym (anaforycznym) (Kiklewicz 1999b, 175 n.).

Umowny lub motywowany charakter znaków językow ych zależy od s t o p n i a e n t r o p i i kontekstu sytuacji - zarówno komunikacyjnej, jak i re­ ferencyjnej. Dowodem tego są badania wybitnego rosyjskiego psychologa V. M. Bechtereva (1994, 327 n.), który wykazał, że stosowanie specyficznego, umownego języka (kodu czy też klucza) w publicznych seansach udawanej tele­ patii możliwe jest jedynie w ograniczonej - pod względem liczby partnerów komunikacyjnych - grupie społecznej oraz pod warunkiem, że zakres referentów także jest ograniczony (najczęściej są to rzeczy powszednie, takie jak zegarek, grzebień, portmonetka itp.).

E k s p a n s j a m e n t a l i s t y c z n a kognitywizmu polega na tym, że działalność językowa dyrektywnie przyporządkowana jest działalności poznawczej:

[...] Jednostki języka nie są niczym innym jak wynikiem subiektywnego spojrzenia człow ieka na otaczający go świat. Z n a c z e n i e z a ś j e s t r ó w n o ­ z n a c z n e z k o n c e p t u a l i z a c j ą , czyli z doświadczeniem umysłowym, tworzeniem subiektywnej struktury pojęciowej odpowiadającej naszemu widzeniu świata (Tabakowska 1995, 55; podkr. - A. K.).

Zakładając, że analiza znaczenia jest analizą struktur kognitywnych, językoznawcy kognitywni jako całkowicie arbitralny podział na semantykę i pragmatykę, i co za tym idzie — na informację słownikową i encyklopedyczną. C a ł a s e m a n t y k a j e s t e n c y k l o p e d y c z n a [...] (Kardela 1999, 17).

Kognitywiści nie uwzględniają jednak faktu, że natura znaków językowych polega nie tyle na tym, aby informację o świecie zachowywać, ile na tym, aby informację przekazywać: naturalne miejsce słowa nie jest w słowniku opisowym (w tezaurusie), ale w tekście. Jak pisze M. Makarov:

когнитивные модели не могут быть чем-то, существующим обособленно и отдельно от дискурса, речь - это важнейший из модусов их бытия. Ког­ нитивные модели [...] постоянно (вос)производятся в процессе речевого вза­ имодействия на основе верификации вероятностных инференций. Дискурс - не просто «субстанция» для реализации, это одноврем ен но и источник когнитивных моделей (2003, 160).

W warunkach komunikacji dokonuje się selekcji, przeformowania przekazy­ wanej informacji, dlatego, jak aforystycznie pisze ormiański filozof G. A. Bru- tjan: „ludzie mówią językiem Ptolemeusza, ale myśląjęzykiem Kopernika”.

W literaturze psychologicznej i filozoficznej (w szczególności w teorii inte­ lektu sztucznego) przyjęte jest dialektyczne, dynamiczne ujęcie relacji między poznaniem a językiem (por. Šaljutin 1985, 47 nn.): zjednej strony znak języko­ wy stanowi formę istnienia obrazu psychicznego - pozwala na jego aktualizowa­ nie w procesie komunikacji, a więc przyswojenie wiedzy zdobytej przez innych

członków społeczności. W przypadku pojęć o wysokim stopniu abstrakcji istnie­ nie pojęcia bez odpowiedniej nominacji nie jest możliwe. Z drugiej zaś strony treść obrazu (modelu kognitywnego) w systemie konceptualnym człowieka za­ wsze jest o wiele bogatsza niż treść znaczenia w języku. Poza tym w porównaniu ze znaczeniem obraz obiektu jest bardziej dynamiczny, zmienny. W konkretnych aktach komunikacji językowej aktualizuje się tylko część kompetencji kogni­ tywnej subiektów. Jak pisze S. M. Šaljutin:

значение знака есть образ не всего предмета, а, так сказать, некоторое минимальное психическое образование, которое может служить образом предмета [...] Знаки [...] выполняют роль меток необходимых для памяти. Они возбуждают в нашем уме мысли, сходные с прежними мыслями. Без таких меток нельзя реализовать многие мыслительные операции (1985, 48; por. też: Serebrennikov 1988, 79).

W gramatyce funkcjonalnej stosuje się pojęcie s k a l i - stosunku między formatem obrazu sytuacji referencyjnej a formatem językowej treści wypowie­ dzenia (Kiklewicz 1999a, 169; 2001, 170). Skala wypowiedzenia lub tekstu nigdy nie jest maksymalna - niektóre elementy psychicznego obrazu sytuacji zawsze znajdują się w planie treści implicytnej. Ponadto maksymalnie komplet­ ne pod względem reprezentacji świata wyrażenia językowe najczęściej kolidują z uzusem, z obowiązującą w komunikacji, sformułowaną przez H. P. Grice’a maksymą ilości, por.:

(1)? W nowym supermarkecie przy ulicy Kanta Magda Kowalska kupiła wczoraj przed połu­

dniem w prezencie dla swojego męża jedwabny krawat w paski tylko za 20 złotych. W procesie odbioru komunikatu dokonuje się przeformowania (dekompre­ sji) znaczenia, ale w przypadku znaków skonwencjonalizowanych nie jest to konieczne (Kardela 1999, 18). Taki, optymalizowany sposób operowania infor­ macją kognitywną stanowi cechę charakterystyczną komunikacji językowej, jest swego rodzaju kompromisem między koniecznością przekazu informacyjnego a fizyczno-psychicznymi parametrami kontekstu komunikacyjnego.

Oparty na założeniu równoważności znaczenia z kulturowo nacechowaną konceptualizacją świata model semantyki języka staje się nierozstrzygalny, po­ nieważ każda kultura etniczna dysponuje r e j e s t r e m s u b s y s t e m ó w k o n c e p t u a l i z a c j i : profesjonalnych, regionalnych, biologicznych, spo­ łecznych itd. (Serebrennikov 1988, 32). A więc przy takim podejściu semantyka języka staje się równoważna ze wszystkim, co dana społeczność językowa wie o świecie - z całym zbiorem wiedzy potocznej i encyklopedycznej (eksperckiej), często ze sobą sprzecznej. Tak więc w słownikowym opisie rzeczownika gwiaz­

da musielibyśmy uwzględnić nie tylko zaproponowaną przez J. Bartmińskiego

gwiazda = ‘jedno z licznych małych świateł na niebie, widocznych nocą, które ukła­ dają się w swoiste zespoły zwane gwiazdozbiorami, i o których mówi się, że świecą, mrugają, migoczą, zapalają się, gasną, spadają...

o których wierzy się, że towarzyszą człowiekowi od urodzenia do zgonu, a swoim układem i zachowaniem wróżą ludziom ich losy’,

ale także definicję, opartą na wiedzy naukowej, odzwierciedlającą inne „widze­ nie świata”:

gwiazda = ‘ciało niebieskie złożone z gazów i plazmy, świecące wskutek reakcji termojądrowych zachodzących w jego wnętrzu; punkt świetlny widoczny na ciemnym niebie’.

Skuteczne rozwiązanie problemu opisu znaczenia językowego możliwe jest jedynie pod warunkiem, że w modelu lingwistycznym zostaną odzwierciedlone zarówno aspekty komunikacyjne, jak również aspekty kognitywne języka. Naj­ bardziej adekwatne wydaje się nam stanowisko metodologiczne, zgodnie z któ­ rym semantyka językowa oparta jest na konceptualizacji świata, aktualizowanej w warunkach m i n i m a l n e g o o d d z i a ł y w a n i a k o n t e k s t ó w m o t y w a c y j n y c h .

Nie jest to założenie zasadniczo nowe. Wybitny rosyjski językoznawca A. A. Potebnja (1888, 8 n.) rozróżniał dwa znaczenia wyrazów - bliższe i dalsze, pisał, że znaczenie bliższe ma charakter ogólnoetniczny, narodowy, natomiast znaczenie dalsze - charakter osobisty. Powołując się na francuskiego psychologa F. Polana, L. S. Vygotskij rozróżniał znaczenie i sens wyrazu:

Смысл слова [...] представляет собой совокупность всех психологических фактов, возникающих в нашем сознании благодаря слову. Смысл слова, таким образом, оказывается всегда динамическим, текучим, сложным образованием, которое имеет несколько зон различной устойчивости. Значение есть только одна из зон того смысла, который приобретает слово в контексте (1982, 346).

Kontekstowy czynnik semantyki dynamicznej uwzględniał J. Kuryłowicz: znaczenie prymame znaków językowych określał on jako ich wartość niezależną od kontekstu (1962, 239). D. G. Boguševič (1985, 47) pisze o zależności struktu­ ry oraz interpretacji treści wypowiedzenia od stopnia znajomości partnerów ko­ munikacji, a więc „czysta” semantyka językowa występuje jedynie w komunika­ cji z osobą obcą. Do neutralnych pod względem nacechowania kulturo- wo-dyskursywnego sytuacji komunikacyjnych podobnego typu R. Barthes stosu­ je określenie „zerowy stopień pisania” (le degré zéro de l’écriture).

W semantyce kognitywnej także uwzględnia się różny stopień skonwencjo­ nalizowania znaczenia wyrazów (por.: Kardela 1999, 18).

Oczywiście treść wyrażeń językowych zwykle nie sprowadza się do inter­ pretacji neutralnej (dosłownej) - aktualne są także różnego rodzaju presupozycje

oraz implikacje (konotacje). Zjawisko to w gramatyce funkcjonalnej (np. w teo­ rii proceduralnej W. Kintscha/T. A. van Dejka) kwalifikowane jest jako i n f e - r e n c j a , tj. wywołanie w świadomości subiektów uwarunkowanej kontekstem komunikacji sieci informacyjnej - w postaci modelów kognitywnych, frejmów, scenariuszy itp. Por.:

(2) - Czemu płaczesz, kochanie?

- Upiekłam ciasto dla ciebie i postawiłam na stole, a nasz Burek je zjadł!

- Nie martw się, kochanie, kupimy nowego psa.

U podstaw semantycznej spójności tego tekstu leżą presupozycje episte- miczne (standardy semantyczne):

(a) Niektóre kobiety nie potrafią dobrze gotować

(b) Zatrucie pokarmowe może stać się przyczyną śmierci człowieka lub zwierzęcia

W wypowiedzeniu (3) Kupiłam ci sukienke

znaczenie zaimka osobowego ci (‘kobieta’) interpretujemy na podstawie znacze­ nia leksykalnego rzeczownika sukienka: ‘wierzchni strój kobiecy, jednoczęścio­ wy, okrywający tułów oraz częściowo nogi i często ręce, zwłaszcza strój lekki, codzienny’ (można wątpić o „codzienności” tego stroju). Ale interpretacja wy­ powiedzenia nie sprowadza się tylko do informacji o tym, że jedna kobieta kupiła sukienkę w celu przekazania sukienki innej kobiecie - aktualizujemy ponadto całą stereotypową sytuację, ufundowaną na kategorii kognitywnej, którą uważamy za kluczową, dominującą. Taką d o m i n a n t ą s e m a n t y c z n ą w wypowiedzeniu (3) jest s u k i e n k a. Potoczna wiedza o sukienkach jako o stroju kobiecym, dziś dość rzadkim, raczej używanym w sytuacjach wyjątkowych, oka­ zjonalnych (suknia wieczorowa), określa interpretację: ‘Matka (ciotka, babcia, starsza pani itp.) kupiła sukienkę w celu przekazania córce (siostrzenicy, wnucz­ ce itd.), ewentualnie z okazji urodzin, imienin lub innej uroczystości’.

W wypowiedzeniach (4) Kupiłam ci zabawkę

(5) Kupiłam ci krawat

(6) Kupiłam ci nową obroże

występują inne dominanty semantyczne - z a b a w k a, k r a w a t, o b r o ż a, c o warun­

kuje inne implikacje inferencyjne: w wypowiedzeniu (4) wyobrażamy sytuację, w której matka przekazuje dziecku kupioną dla niego zabawkę; wypowiedzenie (5) wywołuje obraz sytuacji, w której żona wręcza mężowi kupiony w prezencie krawat; wypowiedzenie (6) kojarzy się nam z sytuacją, w której kobieta rozma­

wia ze swoim psem. Oczywiście przytoczone interpretacje mają charakter przy­ kładowy, w pewnym stopniu umowny; w celu obiektywnego wyeksplikowania prototypów semantycznych należałoby przeprowadzić badania psycholingwi- styczne.

Znaczenie neutralne stanowi i n w a r i a n t s e m a n t y c z n y znaku, na­ tomiast jego interpretacja kognitywna, oparta na określonym kontekście moty­ wacyjnym - w a r i a n t s e m a n t y c z n y (inferencyjny) znaku. W koncepcji J. Bartmińskiego opozycja „inwariant - wariant semantyczny” występuje jako „baza (rama) doświadczeniowa - profil” (Bartmiński/Niebrzegowska 1998). Za­ sadnicza różnica stanowiska Bartmińskiego polega na tym, że profile stanowią sposoby „organizacji treści semantycznej w e w n ą t r z z n a c z e ń ” (ibidem, 220; podkr. - A. K.), podczas gdy w naszej koncepcji wariant semantyczny ma przyrodę „zewnętrzną” - inferencyjną, jest uwarunkowany kulturowo nacechowa­ nym kontekstem motywacyjnym. Podobne stanowisko zajmował L. S. Vygotskij (1982, 347): stosunki między słowem a sensem są o wiele bardziej luźne i nieza­ leżne niż stosunki między słowem a znaczeniem. Jeżeli, zgodnie z sugestią Bart­ mińskiego, przyjmiemy, że profile „są tworzone na zasadzie derywacji wychodzą­ cej od bazowego zespołu cech semantycznych w obrębie znaczenia” (ibidem), to wyróżnione przez tegoż autora cztery profile historyczno-kulturowe Niemca (Bart- miński 1998, 226 n.) należałoby potraktować jako cztery różne znaczenia rze­ czownika Niemiec (czy też jako składniki czterech różnych znaczeń). Takie roz­ wiązanie byłoby jednak sprzeczne z realnością językową. Np. wyrażenie

(7) Niemiec jadł jabłko

jako fakt „zerowego stopnia pisania” zinterpretujemy niezależnie od jakiegokol­ wiek kontekstu motywacyjnego, przypisując rzeczownikowi Niemiec interpreta­ cję semantyczną: ‘osoba narodowości niemieckiej’ lub ‘obywatel Niemiec’. Ta­ kie cechy konotacyjne jak „obcy”, „pludrak”, „zaborca i wróg” czy „pracowity i bogaty Europejczyk” w tym przypadku są nieistotne - występują one jako uzupełnienie znaczenia jedynie w specjalnych kontekstach motywacyjnych.

Zjawisko inferencji zależy t e ż o d r e f e r e n c y j n e g o / g e n e r y c z n e - g o użycia znaków językowych (P. F. Strawson traktuje referencję jako katego­ rię pragmatyczną). W wypowiedzeniach

(8) Kobieta wstała

(9) Włosy ja k u kobiety

wyraz kobieta jest nosicielem tego samego, inwariantnego pojęcia, ale referen­ cyjny lub generyczny sposób użycia wyrazu zasadniczo modyfikuje jego inter­ pretację semantyczną: w użyciu generycznym rzeczownik jest, z kognitywne­ go punktu widzenia, bogatszy. W wypowiedzeniu (9) dominanta semantyczna

w ł o s y określa interpretacją generycznego rzeczownika kobieta w oparciu o od­

powiednią, aktualizowaną w pamięci kategorią kognitywną, a mianowicie jej fasetą: w y g l ą d z e w n ę t r z n y (‘zwykle kobiety mają długie, miękkie włosy’).

W użyciu referencyjnym treść rzeczownika ogólnego jest o wiele uboższa - aktualizowane są tylko neutralne cechy semantyczne, niezbędne w celu identyfi­ kacji referenta (‘człowiek dorosły płci żeńskiej’). „Kobieta generyczna” jest prototypowym posiadaczem długich, miękkich włosów, podczas gdy „kobieta referencyjna” w zasadzie może być łysa.

Referencja okazuje się też ważnym czynnikiem funkcjonowania metafory (kwestię współzależności metafory i referencji porusza J. J. A. Mooij - 1978, 94n.): prawdopodobnie istnieją ograniczenia co do użycia generycznego metafor predykatywnych typu Morze śpi, a także, odwrotnie, ograniczenia co do użycia referencyjnego metafor imiennych typu Jagoda była czymś w rodzaju ciastka za

szkłem (E. Białołęcka).

Rozważając problem kategorii podstawowych, E. Tabakowska słusznie pisze o komunikacyjnym nacechowaniu kategorii kognitywnych różnego stopnia abs­ trakcji: kategorie bazowe (np. rzeczownik pies) funkcjonują w komunikacji po­ tocznej, natomiast kategorie subbazowe (np. pudel średni) oraz superbazowe (np. zwierzę) - w dyskursach specjalistycznych (np. w zoologii, weterynarii czy hodowli psów) (1995, 46). Zwróćmy jednak uwagę na to, że poza semantyką pojęciową (konceptualną) w zależności od kontekstu komunikacyjnego w treści znaku językowego realizuje się szereg innych cech semantycznych, które często decydują o występowaniu znaku w dyskursie neutralnym lub specjalnym. Np. rze­ czownik człowiek należałoby potraktować jako jednostką poziomu nadbazowego - zakres użycia tego wyrazu w komunikacji potocznej jest ograniczony, por.:

(10) Jan rozmawia z sąsiadem zamiast: ? Jan rozmawia z człowiekiem

(11) Dziewczyna trzymała na rękach płaczące dziecko zamiast: ? Dziewczyna trzy­ mała na rękach płaczącego człowieka

( 12) Kasiu! Pomóż mamie zamiast: ? Kasiu! Pomóż człowiekowi

A jednak użycie rzeczownika człowiek możliwe jest nie tylko w dyskursach naukowych. W komunikacji potocznej rzeczownik ten realizuje szereg funkcji semantycznych, por.:

(13) Na ławce siedzi człowiek = ‘Widzę, że na ławce siedzi nieznany mi człowiek’ Cechy semantyczne: a) referencja, b) nieokreśloność kognitywna + komuni­ kacyjna, c) określoność sytuacyjna (perceptywna)

(14) Człowiek zaczął się ubierać = ‘Konkretny człowiek, którego widzę i o którym już mówiłem, ale którego nie znam, zaczyna się ubierać’ Cechy semantyczne:

a) referencja, b) nieokreśloność kognitywna, c) określoność komunikacyjna + perceptywna

(15) Dajcie człowiekowi coś powiedzieć! = ‘Prośba o udzielenie głosu konkretnej osobie - mówiącemu lub trzeciej osobie’ Cechy semantyczne: a) referencja, b) określoność kognitywna, komunikacyjna, perceptywna; c) solidarność (empatia wobec referenta rzeczownika ogólnego)

(16) Człowiek zdolny jest do tworzenia kultury = ‘Jeśli ktoś należy do klasy ludzi, właściwa mu jest zdolność do tworzenia kultury’ Cechy semantyczne: a) brak referencji (generyczność)

2

Szeroko rozpowszechniona we współczesnych badaniach lingwistycznych, zapoczątkowana przez G. Lakoffa/M. Johnsona (1980), kognitywna teoria repre­ zentacji językowej, z jednej strony, ma charakter antyobiektywistyczny - skie­ rowana przeciwko semantyce opartej na logikach modálnych i intensjonalnych (tj. na neopozytywistycznej filozofii języka), z drugiej zaś strony, charakter an- typragmalingwistyczny, nie uwzględnia bowiem tego, co J. Firth nazwał kontek­ stem sytuacji. Jakkolwiek w poprzednich modelach teoretycznych metafory (in- terakcjonistycznym, pragmatycznym, intensjonalnym) obiekt opisu stanowiły metafory żywe, a przedmiot - relacje oraz procesy w obrębie ich treści aktualnej (kompozycjonalnej, syntagmatycznej), to Lakoff/Johnson skupili uwagę na me­ taforach konwencjonalnych, czyli katachrezach, badając wirtualny (systemowy, paradygmatyczny) plan ich treści. Por. trafne określenie B. S. Anutha:

Die Konzepte sind nach Auffassung der kognitiven Linguistik nicht primärsprach­ liche, sondern kognitive, d . h . ü b e r - s p r a c h l i c h e oder v o r - s p r a - c h 1 i c h e begriffliche Größen (1998; podkr. - A. K.).

Taki charakter ma np. metafora konceptualna a r g u m e n t i s w a r, której nie d a się wyeksplikować w treści asercyjnej wyrażeń językowych typu:

(17) Your claims are indefensible

Propozycji a r g u m e n t is w a r nie można potraktować jako zakodowanego

w treści wypowiedzenia standardu semantycznego, czyli jako jego składnika presupozy cyj nego :

( 18) ? As I know, that the argument is war, I say that your claims are indefensible

Jakkolwiek semantyka modalna i intensjonalna opisuje aktualne znaczenie wyrażeń językowych, „teraźniejszość” znaku, to kognitywiści zwracają uwagę na jego semantyczną „przeszłość”, tzn. na konceptualizację obiektów i stanów rzeczy, która leży u podstaw nominacji i która najczęściej ma charakter histo­ ryczny, archaiczny. Wobec tego całkiem zasadne jest kwalifikowanie kognityw­ nej teorii metafory jako s e m a n t y k i d i a c h r o n i c z n e j :

Когнитивная семантика берется отвечать на до сих пор запретный вопрос отом, почему или каким образом возникает то или иное значение [...] лин­ гвистика вновь обращается к своим историко-филологическим, «дострук- туралистским» традициям (Rachilina 1998, 296).

Zgodnie z p o s t u l a t e m u n i w e r s a l n o ś c i (ubiquity hypothesis) metafora nie jest specyficznym zjawiskiem działalności artystycznej bądź reto­ rycznej - j e s t ona szeroko reprezentowana w potocznej komunikacji językowej, a także w innych dyskursach specjalistycznych, co daje podstawę opisu metafo­ ry jako istotnej właściwości kompetencji językowej człowieka (Jäkel 1997; 1998; 2002). Mimo że za uniwersalnym charakterem metafor - jako typu nomi­ nacji i jako typu działalności poznawczej człowieka - przemawiają różnorodne fakty komunikacji międzyludzkiej, postulatu uniwersalności metafory nie można jednak przyjąć bez istotnych zastrzeżeń.

Zarówno samo założenie uniwersalizmu, jak i praktyka wyeksplikowania konkretnych metafor konceptualnych (typu a r g u m e n t i s w a r) jest sprzeczna z in­ nym założeniem kognitywizmu - p o s t u l a t e m k r e a t y w n o ś c i : w róż­ nego rodzaju sytuacjach komunikacyjnych wyrażenia metaforyczne przyporząd­ kow ane są określonym schem atom zachow ania, m ają stałą funkcję pragmatyczną.

Nacechowanie komunikacyjne wyrażeń metaforycznych wynika z ich właści­ wości semantycznej, którą R. Dirven (2001) określa jako „minimal specification view”. Ponieważ wyrażenia metaforyczne z natury są n i e d o o k r e ś l o n e (wskazują tylko na podobieństwo obiektów), więc skuteczne funkcjonowanie me­ tafory możliwe jest jedynie przy uwzględnieniu kontekstu - sytuacyjnego, kulturo­ wego, tekstowego i in. Metafora stanowi nie tyle odzwierciedlenie (na zasadach dyrektywności) systemu konceptualnego człowieka, co uwarunkowane kontek­ stem komunikacyjnym przekazywanie znaczeń jako przeformowanych, a miano­ wicie - skompresowanych modelów kognitywnych. Właśnie kontekst określa in­ terpretacje wyrażeń metaforycznych, o których A. Bogusławski pisze, że

logicznie nie są niezbędne z punktu widzenia pojęcia „język naturalny” [...] p o ­ w s t a j ą na podstawie innych interpretacji przy uwzględnieniu konkretnych oko­ liczności wypowiedzi (1994, 138; podkr. - A. K.).

I. Nowakowska-Kempna tłumaczy ekspansję wyrażeń metaforycznych w sferze manifestacji uczuć tym, że

myśli i uczucia mogą być rozmaicie komunikowane w związku z sytuowaniem ich w różnych systemach mózgowych. Zwerbalizowane pojęcia są komunikowane dzięki dygitalnemu kanałowi języka [...] natomiast uczucia korzystają z systemów analogo­ wych [...] (2000, 28).

Autorka nie uwzględnia jednak różnych typów przekazywanej w aktach mowy informacji - na poziomie treści faktualnej i na poziomie stosunków spo­ łecznych. Wyrażanie emocji jako działalność reflektywna, symptomatyczna su­ biekta (w pewnym aspekcie - illokucyjna) rzeczywiście opiera się na znakach analogowych - kinetycznych, proksemicznych, prozodycznych, a także na nie­

których zjawiskach językowych, np. inwersji. Ale w wyrażeniach ideacyjnych, tzn. opisujących stany psychiczne „innych” osób, używa się znaków werbalnych - nie analogowych i wcale niekoniecznie - metaforycznych, por. :

(19) Jan szedł ze spuszczoną głową

(20) Jan szedł zasmucony

W zależności od typu kontekstu rozróżniamy kilka czynników realizacji wyrażeń metaforycznych. C z y n n i k s t y l i s t y c z n y (dyskursywny) pole­ ga na ogólnym kontekście sytuacji komunikacyjnej - typie (stylu, gatunku) inte­ rakcji za pośrednictwem języka. Z analizy materiału wynika idiosynkratyczny charakter metafory, jej nacechowanie stylistyczne. Tak więc Ju. S. Stepanov (1997, 304), polemizując z A. B. Pen’kovskim, twierdzi, że zakres funkcjonowa­ nia wyrażeń metaforycznych, zawierających nazwy uczuć (np. rosyjskiego rze­ czownika радость w konstrukcjach z czasownikami рождается, растет,

живет, просыпается, затихает itp.), jest ograniczony: w mowie potocznej

rzeczownikowe nazwy uczuć z reguły nie występują w konstrukcjach metafo­ rycznych w pozycji podmiotu. Por. także:

(21 ) Rodzice się ucieszyli

(22) Rodziców opanowała radość

Wyrażeniu (21) niewątpliwie damy pierwszeństwo w porównaniu z wyraże­ niem (22) posiadającym cechy stylu książkowego.

R. I. Rozina (2003, 68 n.) wykryła różnice nominacji metaforycznej agensa i pacjensa przy czasownikach kauzatywnych w rosyjskim języku literackim oraz w slangu: po pierwsze, nominacje tego typu w slangu są bardziej rozpowszechnio­ ne - stanowią około połowy zasobu wszystkich nominacji leksykalnych; po dru­ gie, bazują one głównie na modelu metaforycznym c z ł o w i e k - zarówno w projek­ cjach wewnątrzfrejmowych, jak i projekcjach międzyfrejmowych, podczas gdy metaforyczne projekcje w języku literackim są ambiwalentne - występują w dia­ metralnie odmiennych wersjach: p r z e d m i o t t o c z ł o w i e k - c z ł o w i e k t o p r z e d m i o t.

Podobne nacechowanie stylistyczne przysługuje w języku rosyjskim rze­ czownikowi звезда ‘gwiazda’ (oraz odpowiedniemu modelowi metaforyczne­ mu): interpretacja metaforyczna k o b i e t a t o g w i a z d a występuje w kontekście

erotycznym, np. w poezji A. Puszkina (Dobrodomov/Piľščikov 2003, 67 n.). W odniesieniu do mężczyzny model metaforyczny gwiazdy stosowany jest poza dyskursem stosunków erotycznych, por.:

(23) Шарль Азнавур - звезда эстрады

W języku niemieckim zakres metaforycznego funkcjonowania rzeczownika

ponieważ rzeczownik ten wyraża znaczenie gramatyczne rodzaju męskiego, więc motyw Du bist mein Stern występuje głównie we współczesnych tekstach poetyckich, napisanych przez kobiety i adresowanych do mężczyzn, z tym, że w poezji XIX-wiecznej obraz der Stern kojarzył się także z kobietą.

W języku polskim, odwrotnie, zakres funkcjonowania rzeczownika gwiazda jest mniejszy: zarówno w kontekstach erotycznych, jak i w kontekstach innego typu wskazuje on na kobietę (por. znaczenie sekundárne w opisie słownikowym: ‘człowiek wyróżniający się w danej dziedzinie (szczególnie aktorka)’, np. gwia­

zda filmowa, wschodząca gwiazda literatury), podczas gdy dla nominacji męż­

czyzny zarezerwowany jest rzeczownik gwiazdor.

Wiele metafor książkowych i oficjalno-urzędowych ma charakter zapoży­ czony (Biržakova i in. 1972, 247 n.), co poddaje w wątpliwość ich status podsta­ wowych, uniwersalnych schematów działalności poznawczej.

Każda społeczność językowa wypracowuje własny system konceptualizacji świata, w szczególności system konceptów precedensowych oraz prototypów semantycznych, toteż u podstaw modeli metaforycznych leży s u b s t r a t k u l t u r o w o - k o g n i t y w n y . Podstawę nominacji metaforycznej stanowią nie tylko dane doświadczalne, empiryczne (np. schematy obrazowe typu „góra - dół”), którym Lakoff/Johnson poświęcają dużo uwagi, ale także stereotypy kul­ turowe, które mają charakter konwencjonalny (Beardsley 1990, 203).

Czynnik kulturowy w szerokim znaczeniu przejawia się w zależności meta­ fory od stylu myślenia - panującego w konkretnym okresie historycznym para­ dygmatu. W paradygmacie romantycznym, np. w filozofii F. Nietzschego (1997, 33), metaforę rozpatrywano jako uniwersalną funkcję znakową, jako przejaw antropomorficznej natury języka (Müller-Richter 1997, 40 n.). W paradygmacie racjonalistycznym metaforę traktowano diametralnie odmiennie - jako zjawisko marginalne i nawet negatywne: T. Hobbes uważał metafory za „ognie błędne”, posługiwanie się metaforami porównywał z błąkaniem się wśród nieskończo­ nych niedorzeczności. Podobnie J. Locke twierdził, że język obrazowy wpro­ wadza umysł w błąd.

W językoznawstwie strukturalistycznym metafora nie znalazła zasługującej na uwagę interpretacji ani w teorii pola semantycznego, ani w teorii składników semantycznych, ani w semantyce eksplikacyjnej, mimo że badacze (por.: Świą­ tek 1998, 37) uważają, że interakcjonistyczna teoria metafory I. A. Richardsa wywodzi się ze štrukturalizmu F. de Saussure’a. Charakterystycznym przykła­ dem racjonalistycznego traktowania metafory są poglądy R. Jakobsona - wybit­ nego przedstawiciela lingwistyki strukturalnej. Powołując się na twierdzenie V. Veresaeva, iż „obraz to tylko surogat prawdziwej poezji”, w klasycznej pracy o językowej strukturze tekstu (1961, 404 n.) Jakobson dawał pierwszeństwo „poezji bezobrazowej”, czyli poezji bez metafor. Za wzór takiej poezji uważał m.in. wiersz A. Puszkina «Я вас любил...» (polskie tłumaczenie J. Tuwima:

„Kochałem Panią...”), w którym semantyczny efekt oddziaływania tekstu opiera się na syntagmatycznych związkach zaimków osobowych.

Jednym z kontekstów szerokiego stosowania reprezentacji metaforycznej są sytuacje komunikacyjne, w których nie istnieje potrzeba precyzyjnej, pełnej wie­ dzy o obiektach, np. w komunikacji potocznej. W tekstach naukowych upro­ szczoną formą konceptualizacji obiektów stanowi m o d e l o w a n i e , którego wartość polega na tym, że modele zastępują obiekty w operacjach porównywa­ nia i klasyfikacji. Modele obrazowe, np. przedstawienie struktury atomu w po­ staci przekładańca lub w postaci kół radialnych, pełnią w dyskursach naukowych f u n k c j ę h e u r y s t y c z n ą .

Jeżeli tezaurusy nadawcy i odbiorcy istotnie się różnią, dekodowanie infor­ macji propozycjonalnej staje się niemożliwe. Wykorzystując w podobnych sytu­ acjach metaforę, subiekt zmienia system reprezentacji - aktualizuje wyobraźnię partnera komunikacyjnego. Na tym polega (według określenia D. Ohlhoffa) f u n k c j a i l u s t r a c y j n a metafory. Jej rodzajem jest f u n k c j a d y ­ d a k t y c z n a .

Twórcy kognitywnej teorii metafor pozostawili bez uwagi komunikacyjny aspekt danego zjawiska, a przecież właśnie ten aspekt - przy uwzględnieniu słabej funkcji reprezentacyjnej wyrażeń metaforycznych - pozwala na wyjaśnie­ nie zagadki popularności metafor. Traktowanie metafor jako braku reprezentacji referencyjnej, jako rodzaju fałszu zaproponował D. Davidson (1987): różnica między porównaniem a metaforą polega na tym, że porównanie jest prawdziwe, a metafora - fałszywa:

(24) Tołstoj był podobny do dziecka

(25) Tołstoj jest dzieckiem

Zwróćmy jednak uwagę na to, że w przypadku metafory występuje szcze­ gólny rodzaj fałszu. Jakkolwiek wypowiedzenie

(26) Tołstoj jest autorem „ Zbrodni i kary ”

należałoby zinterpretować, według określenia A. Levin-Steinmann (2001, 226), jako „oderwanie się od rzeczywistości”, to wypowiedzenie (25) oparte jest na specyficznym kontekście komunikacyjnym, w którym uważa się za możliwe usunięcie z tekstu nieistotnych z punktu widzenia subiektu szczegółów informa­ cyjnych. Podobna strukturalizací a jednostek komunikacji, powodująca w szcze­ gólności efekt hiperboli, charakterystyczna jest przede wszystkim dla tekstów potocznych, prasowych oraz artystycznych (Kiklewicz 1991; 1998; 2002, 22 n.).

O tej stronie metafory piszą też autorzy Retoryki ogólnej (Dubois i in. 1986, 196). Metafora jest traktowana w tej pracy jako e k s t r a p o l a c j a , która oparta jest na realnym podobieństwie obiektów. Mimo że podobieństwo polega

na częściowym nakładaniu się znaczeń, to jednak subiekt stwierdza ich absolutną kongruencję. Zgodnie z terminologią logiki zbiorów zamienności zakresów kategorii pojęciowych A i В metafora przypisuje cechę krzyżowania się tych zakresów:

Ogólną psychiczną podstawą tego zjawiska jest a n a k s j o m a t y z a c j a - lekceważenie różnic. Mechanizmy anaksjomatyzacji drogą eksperymentów wyeksplikował i opisał I. M. Rozet (1977, 120 nn.).

3.

Problem współdziałania różnych typów wiedzy, różnych modelów kogni­ tywnych oraz różnych czynników oddziaływania komunikacyjnego do dziś ma znaczenie marginesowe nie tylko we współczesnej lingwistyce, ale także w teo­ rii intelektu sztucznego oraz w kognitywno-psychologicznych badaniach nad tekstem (por.: Makarov 2003, 157). Wyjątki są bardzo nieliczne. Tak więc w teo­ rii proceduralnej W. Kintscha/T. A. van Dejka (1978) uwzględnia się zarówno werbalne, jak i niewerbalne czynniki przepracowywania informacji tekstowej. Rozróżniając cztery zasady rozumienia tekstu: a) zasadę segmentacji, b) zasadę kategoryzacji, c) zasadę kombinacji oraz d) zasadę interpretacji - autorzy traktu­ ją rozumienie tekstu jako stopniowe odtwarzanie przez odbiorcę koherencji -

semantycznej spójności prostych oraz złożonych propozycji. Przepracowywanie informacji opiera się nie tylko na analizie propozycji zakodowanych w wyraże­ niach językowych, ale także - w sytuacji deficytu niezbędnej informacji zwerba­ lizowanej - na zjawisku inferencji - aktualizacji nastawień motywacyjnych, standardów semantycznych itp.

W t e o r i i r e l e w a n c j i k o m u n i k a c y j n e j D. Sperbera//D. Wilson (1995) uwzględnia się dwa modele komunikacji: a) ostensywno-inferencyjny - manifestowanie zamiaru współdziałania komunikacyjnego, stymulowanie akty­ wizacji perceptywnej partnera oraz b) kodowy - przekazywanie treści asercyj- nej. Porozumienie partnerów w komunikacji językowej jest procesem synergicz- nym, opartym na współdziałaniu dwóch wspomnianych modelów, tzn. na określonej konfiguracji kodu językowego i środowiska.

Na uwagę zasługują także znajdujące się na pograniczu kognitologii i lin­ gwistyki tekstu badania E. Tabakowskiej (2001). W ujęciu Tabakowskiej

percy-powanie tekstu polega na rekonstruowaniu zakodowanej w jego treści sceny kognitywnej. Operacja owa jest skuteczna pod warunkiem „połączenia sił” róż­ nych czynników. Jak pisze Tabakowska: „właśnie to »połączenie sił«, ów »so­ jusz«, potraktowany jako całość, powinien się stać ostatecznym celem analizy tekstu” (ibidem, 105). Przedmiotem opisu jest a s p e k t r e a l i z a c y j n y ka­ tegorii pojęciowych, a mianowicie zastosowanie do semantycznej analizy tekstu różnych „wymiarów obrazowania” - takich jak punkt widzenia, skala, układ figura - tło i in. Nie mniej cenne jest konfrontacyjne ujęcie funkcjonowania struktur kognitywnych w tekście, pozwalające na wyeksplikowanie odmiennych typów tekstowej realizacji inwariantnych modeli kognitywnych.

Rosyjski badacz M. Makarov (2003, 157 n.) wyodrębnia w semantycznej strukturze tekstu dwa moduły kognitywne: a) deklaracyjny oraz b) proceduralny. M o d u ł d e k l a r a c y j n y ufundowany jest na kognitywnym o b r a z i e s y t u a c j i p r z e d m i o t o w o - r e f e r e n c y j n e j - na wiedzy o przed­ miocie powiadomienia, a także o związanych z nim doświadczeniach i możli­ wych skutkach. Obraz ten można przedstawić w postaci propozycji. M o d u ł p r o c e d u r a l n y ufundowany jest na kognitywnym o b r a z i e s y t u a c j i w s p ó ł d z i a ł a n i a s u b i e k t ó w . Zawiera on informację o typach sto­ sunków społecznych, o regułach interakcji partnerów, rytuałach działalności ko­ munikacyjnej, rolach partnerów, czyli o tym wszystkim, co L. Wittgenstein kwa­ lifikował jako „gry językowe” i co w etnografii mówienia określane jest jako „praktyki komunikacyjne” (“communicative practicies”). Obraz współdziałania występuje w postaci modelu sytuacyjnego, czyli scenariusza. Te dwa moduły kognitywnej kompetencji subiekta mają różne predyspozycje do eksplikacji wer­ balnej: jakkolwiek informacja deklaracyjna najczęściej staje się tematem powia­ domienia (asercyjną treścią komunikatu), to informacja proceduralna bardzo często nie jest werbalizowana.

Za inny zwiastun integracjonistycznych tendencji we współczesnej teorii znaczenia uznać należy artykuł E. Jędrzejko (2000). Praca ta stanowi, jak na razie, jednostkową, wyjątkową, a jednak ze wszech miar zasługującą na uwagę próbę połączenia strukturalistycznych oraz kognitywistycznych modelów opisu. Uznając „komplementaryzm metodologiczny” za cechę charakterystyczną współczesnej nauki o języku, w opisie semantyki nazw uczuć autorka uwzględ­ nia kilka koncepcji znaczenia, preferowanych przez różne szkoły i formacje semantyki lingwistycznej. E. Jędrzejko zdaje sobie sprawę z tego, że jedynie dokonuje „przeglądu możliwości, jakie daje badaczowi dzisiejsze językoznaw­ stwo”, pokazuje, ,jaki rodzaj informacji o wybranej grupie leksyki przynosi zastosowanie odmiennych koncepcji lingwistyki i różnych metod opisu” (ibidem, 59 n.). Mimo że nie jest jasne, na jakich zasadach w treści wyrazu kookurują, a także kooperują cechy semantyczne, należące do różnych diachronicznych sta­ nów języka, mimo że rezultatem tego ujęcia wieloaspektowego nie jest spójny

model lingwistyczny, ale na razie swego rodzaju „mozaika”, to jednak zapropono­ wany przez Jędrzejko kierunek badań uznać należy za bardzo perspektywiczny.

W latach 60. K. Pisarkowa pisała: „Osiągnięciem nowoczesnego języko­ znawstwa jest konsekwencja, z jaką stara się ono odróżnić i oddzielić zjawiska gramatyczne od stylistycznych” (1964, 236). W końcu XX w. i na początku XXI w. sytuacja diametralnie się zmieniła: za priorytetowe uważa się badania, których celem jest integracyjne, syntetyczne badanie zjawisk gramatycznych i stylistycznych. Tylko model znaczenia, uwzględniający aspekty kognitywne i komunikacyjne języka, pozwoli na opis semantyki w kontekście działalności człowieka. Właśnie taki opis będzie osiągnięciem językoznawstwa antropolo­ gicznego XXI w.

Literatura

A nuth B. S. (1998): B eobachtungen zu r M etapher. Ein p h ra se o lo g isc h e r Versuch. [W:] www.hausarbeit.de/faecher/hausarbeit/lin/11144.html.

Awdiejew A. (1999): Standardy semantyczne w gramatyce komunikacyjnej (teoria i zastosowa­

nie). [W:] Awdiejew A. (red.): Gramatyka komunikacyjna. Kraków, s. 7-8.

Bartmiński J. (1999): Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata. [W:] Bartmiński J. (red.): Językowy obraz świata. Lublin, s. 103-120.

Bartmiński J. (1998): Zmiany stereotypu Niemca w Polsce. Profile i ich historyczno-kulturowe

uwarunkowania. [W:] Bartmiński J./Tokarski R. (red.): Profilowanie w języku i w tekście.

Lublin, s. 225-236.

Bartmiński J./Niebrzegowska S. (1998): Profile a podmiotowa interpretacja świata. [W:] Bart­ miński J./Tokarski R. (red.): Profilowanie w języku i w tekście. Lublin, s. 211-224.

Beardsley M. C. (1962): The Metaphorical Twist. [W:] Philosophy and Phenomenological Rese­

arch. 22/3, p. 293-307. Cyt. za: Бирдсли M. (1990): М етафорическое сплетение.

[W:] Арутюнова H. Д./Журинская М. А. (ред.): Теория метафоры. Москва, с. 201-218. Bechterev V. М. (1994): Гипноз. Внушение. Телепатия. Москва.

Biržakova Е. Ë./Vojnova L. A./Kutina L. L. (1972): Очерки по исторической лексикологии

русского языка XVIII века. Языковые контакты и заимствования. Ленинград.

Boguševič D. G. (1985): Единица. Функция. Уровень. К проблеме классификации единиц

языка. Минск.

Bogusławski А. (1994): Sprawy slowa. Word Matters. Warszawa.

Davidson D. (1987): What Metaphors Mean. [W:] Critical Inquiry. № 5, p. 31-47. Cyt. za: Дэвидсон Д. (1990): Что означают метафоры. [W:] Арутюнова Н. Д./Журинская M. А. (ред.): Теория метафоры. Москва, с. 173-193.

Demjankov V. Z. (1994): Когнитивная лингвистика как разновидность интерпрети­

рующего подхода. [W:] Вопросы языкознания. № 4, с. 17-33.

Dirven R. (2001): The Metaphoric in Recent Cognitive Approaches to English Phrasal Verbs. W : www. metaphorik. de. 1.

Dobrodomov I. G./Piľščikov I. A. (2003): Из заметок о лексике и фразеологии «Евгения

Онегина» («У ночи много звезд прелестных... ”). [W:] Известия АН: Серия литературы и языка. Т. 62. № 1, с. 67-70.

Dubois J./Edeline F./Klinkenberg J. M. i in. (1986): Общая риторика. Москва. Harris R. (1981): The Language Myth. London.

Jäkel O. (1997): Metaphern in abstrakten Diskurs-Domänen: Eine kognitiv-linguistische Un­

tersuchung anhand der Bereiche Geistestätigkeit, Wirtschaft und Wissenschaft. Frankfurt

a.M./Berlin/Bern/New York/ParisAVien.

Jäkel O. (1998): Diachronie und Wörtlichkeit: Problembereiche der kognitiven Metaphern­

theorie. [W:] Ungerer, F. (Hrsg.): Kognitive Lexikologie und Syntax. Rostock, s. 99-118.

Jäkel O. (2002), Hypotheses Revisited: The Cognitive Theory o f Metaphor (Applied to Religious

Texts). [W:] http:llwww.metaphorik.de.

Jakobson R. (1961): Поэзия грамматики и грамматика поэзии. [W:] Daivi, D./Fonagy, I./ Jakobson, R. et al. (eds.). Poetics. Poetyka. Поэтика. Warszawa, s. 397-417.

Jçdrzejko E. (2000): O językowych wykładnikach pojęcia „wstyd" w różnych koncepcjach opisu. [W:] Język a Kultura. 14, s. 59-75.

Kardela H. (1999): Ogdena i Richardsa trójkąt uzupełniony, czyli co bada gramatyka kognityw­

na. [W:] Bartmiński, J. (red.): Językowy obraz świata. Lublin, s. 15-38.

K iklew icz A. K. (1991): Семант ическая деривация как следст вие динамического взаимодействия гипонимии и антонимии. [W:] Мурзин, Л. Н. (ред.): Проблемы деривации: семантика и поэтика. Пермь, с. 13-23. Kiklewicz А. К. (1998): „Цвет платья напоминал..." (Есть ли у языка своя логика?). [W:] Русская речь. 1998. № 5, с. 48-57. Kiklewicz А. К. (1999а): Лекции по функциональной лингвистике. Минск. Kiklewicz А. К. (1999b): Персональность и другие семантические категории. [W:] Jachnów et al. (Hrsg.): Personalität und Person. Wiesbaden, s. 173-202.

Kiklewicz A. (2001): Стереотипы телекоммуникации и художественная символика теле­

фона. [W:] Wiener Slawistischer Almanach. Bd. 48, s. 167-196.

Kiklewicz A. (2002): Reprezentatywność a relewancja: dwie strony użycia komunikacyjnego

polskich wyrażeń ilościowych. [W:] Kiklewicz, A./Chruściński, K. (red.): Szkice Języ­ koznawcze i Literaturoznawcze. Słupsk, s. 19-35.

Kintsch W./van Dejk, T. A. (1978): Toward a model o f text comprehension and production. [W:] Psychological Review. 85, p. 363-394.

Kuryłowicz J. (1962): Очерки no лингвистике. Москва.

Lakoff G./Johnson M. (1980): Metaphors, We Live By. Chicago/London.

Levin-Steinmann A. (2001): Размышления о выбранных когнитивных аспектах фразе-

ологимов. [W:] Die Welt der Slaven. XLVI, s. 225-232.

Lurija A. R. (1968): Маленькая книжка о большой памяти (Ум мнемониста). Москва. Makarov М. (2003): Основы теории дискурса. Москва.

Mooij J. J. А. (1978): Ładunek, nośnik a referencja. [W:] Przegląd Humanistyczny. Nr. 6, s. 89-102. M üller-R ichter К. (1997): N ietzsches erkenntnisskritische Vitalisierung der M etapher.

[W:] Müller-Richter K./Larcati A. (eds.): Der Streit um die Metapher. Darmstadt, s. 40^12. Nietzsche F. (1997): Über Wahrheit und Lüge im aussermoralischen Sinne. [W:] Müller-Richter

K Æ arcati A. (eds.): Der Streit um die Metapher. Darmstadt, s. 31-39.

Nowakowska-Kempna I. (2000): Język ciała czy ciało w umyśle, czyli o metaforyce uczuć. [W:] Język a Kultura. 14, s. 25-58.

Ohlhoff D. (2002): Das freundliche Selbst und der angreifende Feind. Politische Metaphern und

Körperkonzepte in der Wissensvermittlung der Biologie. [W:] www.metaphorik.de.

Pisarkowa K. (1964): Składniowa funkcja imiesłowów z czasownikiem „mieć". [W:] Język Pol­

ski. XLIV. Nr 4, s. 231-237. Potebnja A. A. (1888): Из записок по русской грамматике. Харьков. Т. 1-2. Rachilina E. V. (1998), Когнитивная семантика: история, персоналии, идеи, результаты. [W:] Семиотика и информатика. 36, s. 274-324. Rozet I. E. (1977): Психология фантазии. Экспериментально-теоретическое исследование внутренних закономерностей продуктивной умственной деятельности. Минск.

R ozina R. I. (2003): Г лагольная м ет аф ора в лит ерат урном я зы к е и в слэнге:

таксономические замены в позиции объекта. [W:] Русский язык в научном освещении.

№ 1, s. 68-84.

Saussure F. de (1961): Kurs językoznawstwa ogólnego. Warszawa. Saussure F. de (1990): Заметки по общей лингвистике. Москва.

Serebrennikov В. A. (red.) (1988): Роль человеческого фактора в языке: язык и мышление. Москва.

Sperber D./Wilson D. (1995): Relevance: Communication and Cognition. Cambridge/Massachu- setts.

Stepanov Ju. S. (1997): Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. Москва.

Świątek, J. (1998): W świecie powszechnej metafory. Metafora językowa. Kraków. Šaljutin S. M. (1985): Искусственный интеллект. Гносеологический аспект. Москва. Tabakowska E. (1995): Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kogni­

tywnego. Kraków.

Tabakowska E. (2000): Językoznawstwo kognitywne - nowe czy dawne horyzonty badać nad

językiem? [W:] Szpila G. (red.): Język a komunikacja l. Język trzeciego tysiąclecia. Kraków,

s. 56-68.

Tabakowska E. (2001): Językoznawstwo kognitywne a poetyka przekładu. Kraków.

Vygotskij L. S. (1982): Собрание сочинений. T. 2. Проблемы общей психологии. Москва.

Summary

The article discusses different versions o f contemporary linguistic theory o f meaning. On the one hand, the author criticizes mentalistic expansion as the basic assumption o f cognitive seman­ tics; on the other, the theory of meaning he embraces is based on the assumptions o f cognitive psychology and the theory o f artificial intelligence. According to him, the most adequate methodo­ logical viewpoint in modeling the so-called „linguistic reflection of the world” is one in which linguistic semantics is based on conceptualization o f the world, realized with minimal influence of contextual factors. Description o f realization of conceptual categories in discourse (linguistic text) is based on such concepts as inference, semantic dominant, semantic variant/invariant. Dependen­ ce of linguistic conceptualization of objects on referential/generic use o f signs is taken into account. Consecutive chapters o f the article are devoted to analysis o f controversial aspects of Lakoff and Johnson’s cognitive theory o f metaphor, and to overview o f contemporary semantic theories, based on the idea o f scientific integration (procedure model by W. Kintsch, T.A. van Dijk; theory of communicative relevance by D. Sperber, D. Wilson; theory of two modules by M. Makarov; and others).