Problem rewolucji agrarnej w ideologii obozów burżuazyjno-demokratycznego w Polsce w latach 1850-1864

K R ZY SZTO F G R O N IO W SK I

Problem rewolucji agrarnej w ideologii obozów

burżuazyjno-demokratycznego i rewolucyjno-demokratycznego

w Polsce w latach 1850— 1864

Zagadnienie rew olucji agrarnej jest to centralny problem okresu rozkładu feudalizm u i n arastania układu kapitalistycznego. Zrozumie­ nie splotu w alki o wyzwolenie społeczne i narodowe kształtowało' się w polskiej m yśli politycznej pod w pływ em zaostrzającej się w alki k la­ sowej, zwłaSzcza na wsi. W alka mas chłopskich o burżuazyjną własność ziemi i o likw idację hegemonii folw arku na w s i1 decydowała o zasad­ niczych zm ianach ideologicznych. Znamionowało1 je nie tylko przeciw ­ staw ienie sobie obozów obszarniczego i demokratycznego, ale również rozbicie tego ostatniego na praw e i lewe skrzydło. Stosunek do rew olucji agrarnej, do roli, jaką m ają odegrać m asy ludowe, staw ał się k ry te ­ rium podziału w ew nątrz szeroko pojmowanego obozu demokratycznego. P ytanie zasadnicze przy ocenie różnych kierunków ideologicznych połowy XIX w ieku sprowadza się do ustalenia, czy dążą one do swoi­ ście rozumianej, ograniczonej rew olucji burżuazyjnej, czy też do rewo­ lucji burżuazyjno-dem okratycznej. Większość historyków, burżuazyjnych nie widziała lub nie chciała widzieć tych różnic. Podział na dw a jedno­

lite obozy polityczne białych i czerwonych ( L i m a n o w s k i , G r a ­

b i e c ) , konserw atystów i dem okratów ( K o s t o ł o w s k i ) , ułatw iał po­ minięcie ugrupowań, które w najpełniejszej formie w yrażały interesy i dążenia mas ludowych. H istoriografia burżuazyjna negowała samą koncepcję rew olucji agrarnej, ścisły związek w alki klasowej z walką o wyzwolenie narodowe, poprzez przeciw staw ianie sobie obu form tej walki. Większość opracowań ostatniego dziesięciolecia zdecydowanie przeciw stawiła się tym sądom. W yraźnie zarysował się problem rewo­

1 W. L e n i n, P r o g r a m a g r a r n y s o c j a l d e m o k r a c j i w p i e r w s z e j r e w o l u c j i r o s y j ­

s k i e j lat 1905— 1907, D z ie ł a t. X III, W arszaw a 1954 s. 233— 234; W. L e n i n , P rzed ­

m o w a do II w y d a n ia R o z w o j u k a p i t a l i z m u w R osji, D z ie ł a t. III, s. 21; W. L e n i n ,

R e f o r m a c h ło p s k a a p r o ł e t a r i a c k o - c h ł o p s k a r e w o łu c j a , M a t e r i a ł y do s t u d i o w a n i a h is to rii W K P ( b ) nr 18, W arszaw a 1951, s. 14.

REW OLUCJA AGRARNA W IDEOLOGII OBOZÓW DEMOKRATYCZNYCH ₁₇₁

lucji agrarnej, jedynej drogi wyzwolenia narodowego i korzystniejszej dla mas drogi likw idacji feudalizmu. Jed n ak w ydaje mi się, że dotych­ czasowe opracowania upraszczały kw estię dojrzew ania ideologii rew olu- cyjno-dem okratycznej. W skazując na ostateczne osiągnięcia niedosta­ tecznie badano drogi prowadzące do nich. Między innym i mechanicz­ nie szukano w źródłach w yraźnie sprecyzowanych żądań podziału folwarku.

Również w stosunku do obozu burżuazyjno-dem okratycznego stoso­

wano daleko idące1 uproszczenia. Niektórzy historycy skłonni byli

ograniczać jego rolę do świadomej czy nieświadomej agentury klas posiadających. Błędy te zostały już w zasadzie przezwyciężone przez naszą historiografię, któ ra coraz bardziej twórczo stosuje metodologię m arksistowską 2.

I. W ST ĘP

O b ó z b u r ż u a z y j n o - d e m o k r a t y c z n y był w dużej m ierze produktem rozkładu ustroju feudalno-pańszczyźnianego, zjawiskiem charakterystycznym dla zaawansowanego już rozwoju układu kapitali­ stycznego. Pow staje o:n z radykalizujących się elementów lewicy szla­ checkich rew olucjonistów praw ie bezpośrednio po upadku pow stania listopadowego. Nie rozw iązana kw estia wyzwolenia narodowego przy­ spiesza krystalizację obozu burżuazyjno-dem okratycznego. Bazą społecz­ ną tego obozu je st drobna i częściowo średnia szlachta oraz drobnomie­ szczaństwo wraz z tworzącą się inteligencją. Ich ideologia rozw ija się przede wszystkim na emigracji. Jej rozwój w kraju, ham owany przez represje władz zaborczych, odbywa się w podziemiu. Na większą skalę burżuazyjni dem okraci w ystępują w ruchach lat 1846, 1848— 1849 i 1861— 1864 r. Większość z nich, organizując ruch narodowowyzwoleńczy, widzi pow stanie jako ruch masowy. Ale choć burżuazyjni demokraci w ysuw ają hasło; przyznania chłopom, w pierw szym dniu powstania, praw a własności do upraw ianej przez nich ziemi, równocześnie w swych program ach i propagandzie odryw ają pow stanie od radykalnej likw i­ dacji feudalizmu, chcąc uniknąć rew olucji agrarnej.

Cechą charakterystyczną dla większości ugrupow ań burżuazyjno- dem okratycznych są złudzenia co do roli klas posiadających w ruchu narodowowyzwoleńczym. Polityczną reprezentacją tego obozu w la­ tach czterdziestych, a na em igracji do lat sześćdziesiątych jest Towa­

rzystwo D em okratyczne Polskie. Na przełom ie lat czterdziestych

i pięćdziesiątych jako osobna grupa obozu

burżuazyjnoi-demokratyczne-2 K ry ty k ę częściej sp o ty k a n y ch b łę d ó w d aje W. K u l a , R o k M i c k i e w i c z o w s k i , „ K w a rta ln ik H isto ry cz n y “ 1955, n r 2, s. 6— 7.

172 KRZYSZTOF GRON IO W SKI

go stopniowo w yodrębni się mierosławszczyzna. W k raju w latach sześćdziesiątych burżuazyjni dem okraci — to większość obozu czerwo­ nych.

Od M anifestu poitierskiego z 1836 r., który je st charakterystyczny dla pierwszego etapu kształtow ania się ideologii burżuazyjno-dem okra­ tycznej, linia rozwojowa praw ego skrzydła wiodła do negowania Ma­ nifestu krakowskiego z 1846 r. (zamiast niego powoływano się na przem ówienie M ierosławskiego z 1845 r.) oraz do dogmatycznego tra k ­ tow ania dekretów z 22 stycznia 1863 r. jako likw idujących wszelki wyzysk na wsi. Stąd w drugiej połowie lat sześćdziesiątych można

mówić o głębokim kryzysie ideologii burżuazyjno-dem okratycznej,

kryzysie, którego elem enty daw ały się zauważyć począwszy od r. 1848. Radykalne sform ułow ania zaczynają zatracać swą treść przy zetknięciu z oportunistyczną praktyką. Równocześnie jednak, o czym zapominać nie wolno, kryzys ideologii burżuazyjno-dem okratycznej stanowi punkt wyjściowy dla radykalizacji szeregu grup i stopniowej ewolucji tzw. lewicy burżuazyjno-dem okratycznej ku pozycjom rew olucyjnych demo­ kratów.

O b ó z r e w o l u c y j n y c h d e m o k r a t ó w był w sposób mniej lub bardziej konsekw entny wyrazicielem interesów mas chłopskich walczących o likwidację hegemonii folw arku na wsi. Wywodząc się zazwyczaj z w arstw pośrednich, głównie ze środowiska szlacheckiego, rew olucyjni demokraci potrafili zerwać więź ideologiczną z klasam i posiadającym i i stanąć do w alki po stronie mas chłopskich. Droga do rewolucyjnego dem okratyzm u była pełna przeszkód. Rewolucjoniści, ostro zwalczani przez zaborcę oraz przez klasy posiadające, krytykow ani przez burżuazyjnych demokratów, mimo pewnych w ahań i w ątpliw o­ ści 3 dochodzą do koncepcji rew olucji zwróconej przeciw obcym i ro­ dzimym wyzyskiwaczom. Ale są zbyt słabi, by wobec jednolitego fron­ tu zaborcy, obszarnictw a i burżuazji oraz przeciw działania burżuazyj­ nych dem okratów wcielić w życie swój program. Stanowiąc jedynie lewe skrzydło szerszych organizacji dem okratycznych są skrępowani w swym rozwoju przez ich założenia programowe. W latach pięćdzie­ siątych całkowicie w yodrębniła się jedynie Gromada Rewolucyjna Londyn, częściowo zaś grupa rew olucyjnych dem okratów na U niw er­ sytecie Kijowskim. W latach sześćdziesiątych możemy mówić o rewo- lucyjno-dem okratycznych pismach, k tó re zdołały się odgrodzić od ru ­ chu burżuazyjno-dem okratycznego („Mużycka P rau d a“, zaś po pow staniu

3 W. L e n i n zw ra ca ł n iejed n o k ro tn ie u w a g ę, ż e p rób y w y p a c z a n ia dorobku r e w o lu c y jn y c h d em o k ra tó w p o leg a ją n a p o d k reśla n iu sła b y ch stro n ic h teo rii, a p rze­ m ilczan iu m ocn ych . Zob. W. L e n i n , P a m i ę c i H ercena, D z ie ł a w y b r a n e t. I, W ar­ sza w a 1950, s. 667.

REW OLUCJA AGRARNA W IDEOLOGII OBOZÓW DEMOKRATYCZNYCH 173

styczniowym „G m ina“ i „Zmowa“). Nie wolno jednak zagadnienia związków między burżuazyjnym i a rew olucyjnym i dem okratam i oceniać z pozycji sekciarskich. Musimy pamiętać, że w obliczu szerokich zadań ruchu narodowowyzwoleńczego: i dom inujących wpływów burżuazyj- nych dem okratów całkowite odgrodzenie się od tego chwiejnego i cza­ sowego sojusznika było n a ty m etapie chyba niemożliwe.

Decydującą zmianę wnoszą dopiero lata 1863— 1864. Wówczas bu r- żuazyjni demokraci uznali dokonane przeobrażenia społeczne i reform y za ostateczne i całkowicie likw idujące różnice klasowe na wsi. Tak więc n u rt rew olucyjno-dem okratyczny nie zam arł od połowy la t czterdzie­ stych. Od plebejskich, również pod względem składu społecznego, Gro­ m ad Ludu Polskiego i Plebejuszy, od Ściegiennego i Dembowskiego poprzez grupy rewoilucyjno-demokratyczne połowy lat pięćdziesiątych w Kijowie i n a em igracji dochodzimy do krystalizującej się lewicy okresu pow stania styczniowego, a zwłaszcza em igracyjnej lewicy popowstanio­ wej. Rozwój, różny n a poszczególnych etapach, dotyczy zarówno zakresu oddziaływania, jak i dojrzewania ideologicznego w ścisłym tego słowa znaczeniu.

W rozważaniach niniejszych nie można omówić całokształtu proble­ mów związanych z rew olucyjnym dem okratyzm em. Nie możemy zwła­ szcza wyczerpać zagadnienia związku teorii z rew olucyjną praktyką. Rew olucyjny dem okratyzm to nie tylko uznanie samodzielnej roli ru ­ chów chłopskich i rozumienie ruchów narodowowyzwoleńczych jako rew olucji agrarnej. Istotne dla tego kierunku je st zbliżenie do mas, pró­ by, by objąć kierownictwo masowych ruchów chłopskich czy plebsu miejskiego, aktyw na pomoc dla wsi w jej walce z dworem. Dojrzewanie rew olucyjnych dem okratów w tym zakresie było chyba jeszcze tru d n iej­ sze, wymagało przezwyciężenia jeszcze większej ilości w ahań aniżeli dojście do analogicznych, choć bardziej ogólnikowych sformułowań w zakresie teorii.

Omawiając rozwój ideologii z pu n k tu widzenia kształtow ania się sto­ sunku do rew olucji agrarnej musim y raz jeszcze wspomnieć o wpływie, ja k i na poglądy ideologów w yw ierał narastający ruch chłopski, jak rów ­ nież w zrost roli mas ludowych w walkach narodowowyzwoleńczych. R ew olucyjno-dem okratyczne poglądy działaczy la t czterdziestych (zwła­ szcza Dembowskiego) krystalizow ały się wśród n arastania sytuacji rewo­ lucyjnej lat 1844— 1846 w Królestwie, na Śląsku, później też w Galicji. W połowie la t pięćdziesiątych, w okresie w ojny krym skiej, w zrost fali w alk chłopskich na ziemiach ukraińskich zadecyduje o poglądach poli­ tycznych tam tejszych działaczy. S ytuacja rew olucyjna w cesarstwie w latach 1859— 1861, a w K rólestw ie od r. І861 oraz w alka o serw ituty w Galicji w r.. 1861 umożliwiają zrozumienie toczących się wówczas

174 KRZYSZTOF GRONIOW SKI

polemik politycznych. Rewolucja 1846 r., pow stanie wielkopolskie 1848 r., m anifestacje 1861 r., pow stanie styczniowe i Komuna P aryska — to wy­ padki, w czasie których najw yraźniej problem rew olucji staw ał się również zagadnieniem praktyki. To z kolei w ywierało decydujący w pływ na sform ułow ania teoretyczne. Problem rew olucji agrarnej należy więc roz­

patryw ać dla różnych odcinków chronologicznych w sposób w pewniej m ie­ rze odmienny. Ale oprócz szeregu różnic m am y problem y zbieżne. Do­ m inują one, gdy badamy to szerokie zagadnienie, decydujące o podziale społeczeństwa na obozy polityczne.

Celem niniejszego artykułu nie jest szczegółowa analiza możliwości zwycięstwa rew olucji agrarnej ani też w yczerpujące przedstaw ienie h i­ storii obozów politycznych. N atom iast interesuje nas analiza poglądów dwóch obozów politycznych, odgryw ających decydującą rolę w walce na­ rodowowyzwoleńczej, na najważniejsze zagadnienie: rew olucji agrarnej. To przesądziło o analitycznym układzie artykułu, który początkowo omawia obóz burżuazyjno-dem okratyczny, a następnie rew olucyjno-de- mokratyczny, umieszczając w ew nątrz każdego z nich cezurę na po­ czątku 1861 r.

II. R O ZBIEŻN O ŚC I ID EO LO G ICZN E W OBO ZIE B U R Ż U A Z Y JN O -D E M O K R A - TYC ZN Y M W L A T A C H PIĘ Ć D Z IE SIĄ T Y C H

Rewolucja 1846 r., ruch chłopski w Galicji i pow stanie krakow skie w yw arły decydujący w pływ na ideologię obozu burżuazyjno-dem okra- tycznego. Dawniejsza historiografia upraszczała to zagadnienie przed­ staw iając je jako uwstecznienie całego TDP. Tymczasem rok 1846, ujaw niając błędność dotychczasowej taktyki, doprowadził do> zróżnico­ w ania w tym obozie. Było ono ułatw ione przez napływ do TDP nowych elem entów zarówno liberalnych, jak również bliskich rew olucyjnem u dem okraty zmówi.

Liberalizujące skrzydło TDP wyciągnęło z r. 1846 wniosek, że wciąg­ nięcie chłopów do w alki może odbywać się jedynie pod obszamiczą komendą. Ostro, potępiano ruch chłopski, a na M anifest krakow ski powoływano się jedynie formalnie. Rzecz charakterystyczna, że w gło­ sach zwróconych bezpośrednio do w si naw et ortodoksyjni działacze burżuazyjno-dem okratyczni w ypowiadają się za przyznaniem klasom posiadającym większej roli w ruchu narodowowyzwoleńczym. „Oby­ w atelstwo polskie jest potęgą umysłową, początkującą, dyrygującą“, podczas gdy chłopi to „siła bez m yśli“ 4. „Masa [...] bez przewodników

REW OLUCJA AGRARNA W IDEOLOGII OBOZOW DEMOKRATYCZNYCH 175

iść nie może, a przewodnicy odpowiadają za n ią“ 5 i do nich „naw et przykład należy“ °.

Rozważając zagadnienie tzw. inicjatyw y w rew olucji praw ica wyszła z założenia, że w ruchu konieczna je st jedność szlachty i chłopów, i wyciągnęła wniosek, że „szlachta je st inteligencją, przy niej więc inicjatyw a“ 7. Obszarnictwo, m ające najwięcej kontaktów z chłopem, ma stać się inicjatorem ruchu spiskow ego8, żeby zapobiec przejęciu inicjatyw y w rew olucji przez samych chłopów. Toteż „D em okrata Polski“ w przerażających barw ach widzi ew entualną rew olucję agrarną i powołując się na „interes samejże szlachty“ zwraca się do niej: „A nie myśl, żeby cię ten świat nowy odepchnął, żeby ci tw ojej miłości i b ra­ terstw a wzajemnością nie spłacił“9. Solidarystyczne wnioski w yciąg­ nięte są również z pow stania chłopskiego1 1855 r., którego uczestnicy rzekomo usiłowali postawić szlachtę n a czele ruchu 10. Później z aproba­ tą TDP spotka się naw et akcja Tow arzystw a Rolniczego, jako prow a­ dząca do łagodzenia antagonizmów klasowych. D em okrata uważa „zgodę wsi ze dworem za kotwicę zbaw ienia Ojczyzny, dziedzica i księdza jako najnaturalniejszych pośredników między Polską a ludem w iejskim “11. Dążenie do zapobieżenia chłopskiej inicjatyw ie w rew olucji łączyło się z oceną ruchów chłopskich jako intrygi i świadomej akcji zaborcy. Atakowano „rzeź galicyjską przez M etternicha zarządzoną, a spowodo­ waną przez Szelę“ 12. Pisano, że „lud ciemny dobywa noża i zabija po najm ie b rata P olaka“, w skutek czego „tysięczne legły ofiary najlep­ szych patryjotów “13 w w yniku m ordów i pożogi. Ruch chłopski m iał przeszkodzić realizacji postulatów M anifestu krakowskiego, toteż jedy­ nym wyjściem je st kierunek, który „łagodzi nienawiść ludu ku szlach­ cie“ i „uprzedza tym sposobem okropności domowej w ojny“ 14.

5 W. H e 1 1 m a n, R a d a n a r o d o w a c e n tr a ln a i in n e r a d y , „D zien n ik S ta n isła w o w ­ s k i“ nr 6 z 20 IX 1848.

0 W. H e l t m a n i L. Z i e n k o w i c z , B o ż e s ł o w a do lu d u p o ls k ie g o , P aryż 1847, s. 89.

7 C h a r a k t e r p o w s t a n i a p o łs k ie g o , „D em okrata P o lsk i“ nr 35 z 31 V III 1851. 8 „D em okrata P o lsk i“ nr 10 z 16 III 1851 i nr 19 z 11 V 1851.

“ O d e z w a C e n tr a l iz a c ji T D P do n a r o d u p o ls k ie g o , 29 IX 1852, „D em ok rata P o l­ s k i“ z 13 X 1852.

10 „D em okrata P o lsk i“ z 28 II 1858.

11 T o w a r z y s t w o R oln icze K r ó l e s t w a P o lsk ie g o i r e s k r y p t M u c h a n o w a , „D em o­ k rata P o lsk i“, z 24 V I 1860.

12 M e m o r a n d u m w s p r a w i e p o l s k i e j zł o ż o n e P r e z y d e n t o w i S t a n ó w Z j e d n o c z o ­

n y c h , „D em okrata P o ls k i“ z 15 V I 1854.

13 S ł o w a p r a w d y d la lu d u p o ls k ie g o , P aryż 1848, s. 26; F. S z n a y d e , op. cit. 14 T o w a r z y s t w o D e m o k r a t y c z n e i je g o p r z e c i w n i c y , „D em okrata P o ls k i“ z 28 V 1846.

176 KRZYSZTOF G RONIOW SKI

Dem okratyczne elem enty TDP nie odcięły się zdecydowanie od. tych poglądów i, choć różnice były dość w yraźne, nie w ystąpiły do otw artej walki. Przeciwnie, w alka ta toczyła się dokoła tem atyki dość odległej; w program ow ych broszurach dowody opierano w dużej mierze na analizie przem ian we Francji. W tym duchu u jęta była broszura z r. 1850 „Re­ w olucja i Polska“ oraz o rok wcześniejsza „Co je st rew olucja i jakie jej stanow isko“. Stwierdzono, że w rew olucji należy „starać się przede wszystkim o zaspokojenie mas, a nie o zaspokojenie możnych“. Rozu­ miejąc, iż żadna rew olucja nie zadowoli wszystkich, podkreślano, że „idzie więc jedynie o to, czyje zadowolić potrzeby, ludu czy bogatych [...] kto ponieść ma ofiary: zamożni czy lu d “. Rozwijając teorię rewolucji broszura na pytanie: „jakież są zawady, które każdy naród ma do zwalczenia“, odpowiadała, że „w łasny swój rząd i reakcję“ 15. W drugiej z omawianych broszur rew olucja definiowana je st jako obalenie „w szyst­ kiego, cokolwiek porządek św iata stanow i“, przy czym składa się ona z „nieodzownego niszczenia i twórczego budow ania“ w zakresie władzy jak i własności. TDP nie m a żadnych złudzeń, że „w iara nowa n ie da się nigdzie ustalić bez obalenia bałwanów i ołtarzy starych“. Obecne rządy są wyrazicielem interesów posiadaczy dla uciemiężenia ludu. Postęp rew olucji polega w łaśnie na tym, że „lud poznał się na rew olu­ cyjnych jezuitach i precz ich odepchnął“, a rew olucyjni jezuici to ci, „którzy rew olucję z porządkiem trw ającym chcą zładzić“ 16. I choć broszura w ym ienia tylko półśrodkowe partie francuskie, nie ulega w ąt­ pliwości, że autor m a na m yśli ugrupow ania polskie (tytuł broszury z r. 1850 „Rewolucja i Polska“ jest tu przekonyw ającym dowodem).

O słuszności wysuniętego wyżej wniosku przekonuje nas zbieżność

sądów w broszurach z 1849 i 1850 r. z definicją rew olucji zaw artą w artykule „TDP i kw estie socjalne“ (1852) i artykule „Co gubi re­ w olucje“ (1853). Również tu k ry ły się zalążki ewolucji do rew olucyj­ nego demokraityzmu. Równocześnie należy podkreślić pozytyw ny sto­

sunek autora broszury do pow stania czerwcowego we Francji,

opowiedzenie jsię bez w ahań po jego stronie, pół roku po upadku powstania.

Ugodowość klas posiadających lewica wiąże z ich obawą przed rew olucją wskazując, że „u nas konserw atyzm i reakcja musi koniecz­ nie nawrócić ku zaborowi [...] to jedno i to samo co zdrada ojczyzny“17. I choć TDP nie potrafiło wyciągnąć ostatecznych wniosków z 1846 r. i pow tarzało sądy o uwiedzionych chłopach, spotykam y też wzmianki

13 R e w o l u c j a i P o ls k a (w y d a n ie TDP), P aryż 1850, s. 19 i 25.

18 Co j e s t r e w o l u c j a i j a k i e j e j s t a n o w i s k o , P aryż 1849, s. 7, 10, 20 (p rzyp isyw an a

P od oleck iem u ).

REW OLUCJA AGRARNA W IDEOLOGII OBOZÖW DEMOKRATYCZNYCH 177

świadczące o zrozumieniu, że m asy „jutro zażądają uwłaszczenia i do­ póty zaspokojeni nie będą, dopóki nie uzyskają praw im należnych“ 18. Toteż choć akcenty solidarystyczne przew ażają w wypowiedziach członków TDP, przew idyw ali oni jednak teoretyczną możliwość, by „wszystkie żądania włościan polskich od razu, w jednej chwili rew olu­ cyjnego uniesienia, zaspokoić“, a w sporadycznym w ypadku rozprawę chłopów z okrutnym obszarnikiem nazwano „wym ierzeniem spraw ie­ dliwości“ 19. W ideologii TDP toczyła się ostra w alka m iędzy tenden­ cjami liberalnym i a dem okratycznym i, i to zarówno w sensie burżua­

zyjnego dem okratyzm u, jak i rewolucyjnego dem okratyzm u (choć

w zalążkowej formie).

Do tego zagadnienia wrócimy jeszcze w dalszych rozważaniach.

O ile dla Centralizacji TDP rok 1846 był przełomową datą w kształ­

towaniu się poglądów na rew olucję agrarną, a rew olucja lat 1848— 1849 doprowadziła wśród lewicy do próby rew izji tych poglądów, to na uwstecznienie prawego, mierosławszczykowskiego skrzydła obozu b u r­ żuazyjno-demokratycznego decydujący wpływ, obok ruchu chłopskiego w Galicji, miało również pow stanie wielkopolskie 1848 r.

W latach 1846— 1848 na terenie Wielkopolski w ytw orzyła się sytu­ acja rew olucyjna, Wobec w zrostu antagonizmów klasowych na wsi obóz burżuazyjno-dem okratyczny nie mógł zająć właściwej postawy, gdyż nie chciał zrozumieć znaczenia ruchu chłopskiego dla w alki na­ rodowowyzwoleńczej. Nie tylko w okresie powstania, ale również po jego upadku, w wypowiedziach praw icy burżuazyjnych dem okratów widoczna je st obawa przed ruchem chłopskim. Moraczewski, jeden z czołowych działaczy pow stania wielkopolskiego, swe wysiłki w kie­ ru n k u kontynuow ania pow stania tłum aczy chęcią zapobieżenia rewo­ lucji społecznej. Rewolucja społeczna m iałaby — w m niem aniu praw icy burżuazyjnych dem okratów — ujem ny w pływ na ruch narodowo­

wyzwoleńczy. „Rzeź w Wielkopolsce po rzezi galicyjskiej byłaby

dowodem, że naród nie m a już siły żywotnej i oczywiście na wyginię­ cie skazany, skoro sam się w ytępia; może byłaby zagładą Polski“20. Podobnie przedstawiano skutki rew olucji dla samej wsi. „Zabijali księży i panów, a tym sposobem osłabili swój naród [...] przez to [...] tylko> to wypłynęło, że chłopi wiele k rw i nalali, a jeszcze większymi byli nie­ w olnikam i“ 21. Te sądy odzwierciedlały złudzenia praw icy burżuazyjno- dem okratycznej wobec klas posiadających, stanow iły teoretyczne uza­

18 W. D a r a s z, Za g a jen ie. 2 9 - t y listo p a d a , „D em okrata P o lsk i“ z 5 X II 1846. 19 „D em okrata P o lsk i“ z 31 V 1858 i 31 V II 1858.

20 J. M o r a c z e w s k i , W y p a d k i p o z n a ń s k ie , P ozn ań 1850, s. 107.

21 J. M o r a c z e w s k i , G o s p o d a r z a J ę d r z e j a o p o w ia d a n i e , P ozn ań 1850, s. 49 i 123.

178 KRZYSZTOF GRONIOW SKI

sadnienie udziału przedstawicieli tego- obozu w pracach Ligi Polskiej. W w ystąpieniu M ierosławskiego w drugim etapie dyskusji nad po­ w staniem poznańskim widzimy, obok ostrych chwytów polemicznych, zbieżność w w ielu zasadniczych punktach z krajow ym i burżuazyjnym i dem okratam i. Była to polemika w ew nątrz praw icy obozu burżuazyjno- demokratycznego. Mierosławski, który już w r. 1848 niepokoił się sy­ tuacją na wsi wielkopolskiej22, w cztery la ta później otwarcie przypisyw ał sobie zasługę zażegnania groźby rewolucji. „Bóg jeden zapam ięta Mie­ rosławskiemu w czyśćcu, co w tych chwilach w ytężył woli, poświęcił popularności, wypotrzebował życia i władzy, ażeby ustrzec szlachtę poznańską od rozwieszonej nad nią galicyjady“. Toteż widząc kapi- tulanckie nastroje wśród szlachty, „która pod pozorem, że ją chcą palić i wyrzynać, jęła się [...] tłumaczyć układ jarosławiecki w duchu najskorszego z P rusakam i pojednania“, Mierosławski rozstrzygał jedno­ cześnie negatyw nie problem roli chłopa, który „jeszcze w głębinach kopalni nie rozczyniony do jej [rewolucji] potrzeby“. Stąd Mierosław­ ski czerpał uzasadnienie dla swej koncepcji oparcia ruchu na w arstw ach pośrednich, zastrzegając się równocześnie przeciw nadaw aniu m u antyobszarniczego charakteru. Ten „żywioł now y“ miał wejść do ruchu „bez galicyjady“ i stanąć „obok szlachetczyzmu nie chcącego mu m iej­ sca ustąpić“ 23. N adzieja na udział w m chu narodowowyzwoleńczym przeciwnych m u klas posiadających była w yrazem błędnego koła, tworzonego przez liberalne elem enty w ram ach ideologii burżuazyjno- dem okratycznej .

W ojna krym ska przyczyniła się do dalszej krystalizacji praw icy burżuazyjno-dem okratycznej, do jej organizacyjnego w yodrębnienia się w tzw. kółko paryskie, z orientacją na burżuazyjne rządy Zachodu, zwłaszcza na Napoleona III. Bonapartyzm tej grupy prowadził do je ­ szcze silniejszego negowania roli mas w1 historii i do jawnego, i zdecy­ dowanego — w brew oskarżeniom Hotelu L am bert — przeciwstawienia się koncepcji rew olucji agrarnej. Mierosławski, wzywając szlachtę do udziału w ruchu narodowowyzwoleńczym, mobilizuje ją pod hasłem, „ażeby więcej dla hyjen (koliszczyzny) i sępów (galicyjady) m iejsca ani żeru na. ziemi polskiej nie było“ 24. Udział obszarnictwa miał do­ prowadzić do stępienia radykalnego ostrza akcji powstańczej. Mimo to M ierosławski nie chce wypuszczać z rąk kierow nictw a przyszłego

22 W i e lk o p o l s k a w prz eszło ści, P ozn ań 1926, s. 190, L. M iero sła w sk i do W. M a­ zu rk iew icza, 9 II 1848.

23 L. M i e r o s ł a w s k i , P o w s t a n i e p o z n a ń s k ie w r o k u 1848, P aryż 1852, s. 59— 61, 78, 82, 154— 155.

2i L. M i e r o s ł a w s k i , P r z e m o w a na X X V I I I ro c z n ic ę p o w s t a n i a l i s t o p a d o w e ­

REW OLUCJA AGRARNA W IDEOLOGII OBOZOW DEMOKRATYCZNYCH ₁₇₉

ruchu i przekazywać go klasom posiadającym. Ruchem nie mogą kie­ rować „hrabiowie, co myślą wylosować na loterii kongresów [...] K re­ dytowe Towarzystwo· ani Komiteita Rolnicze“ pragnące przy pomocy obszarniczej reformy, przeprowadzonej przez „rządnych Epsztejnów i liberalnych ordynatów, i w zmowie z carem reform atorem “ zagw aran­ tować sobie spokój n a jedno pokolenie „odczepną jałm użną chlewa i sadu kartoflanego· [...] bez naruszenia pańskich in tra t“ 2S. Kierownikiem ru ­ chu może być jedynie1 obóz demokratyczny, czyli, w rozumieniu autora, grupa Mierosławskiego. Zagadnienie jej oblicza zajmowało wiele m iej­ sca w publicystyce. Mierosławskiego oburza posądzenie „o zachcianki jakobińskie czy o zachcianki szelaskie“. „Na zupełnej równi kładąc [...] co rew olucyjny poród zabija i co tem u porodowi przeszkadza do jedne­ go kosza [TDP — w rozumieniu autora mierosławszczyzna — K. G.] wrzuciło kontrrew olucję i ekstrarew olucję, śmierć i monstrualność, Marię A ntoinettę i Heberta, Hotel L am bert i Gminę Humań, hrabiów austryjackich i szelizm. Z tych dopiero sym etrycznych w ystrzyżyn w y­ pogodził się i wyzdrowiał polski rew olucjonizm “ — pisał M ierosław­ ski w r. 18 6 0 26. M ierosławski odżegnywując się od ruchów chłopskich

„herostratyzm u“, pod którym rozum iał rew olucyjną demokrację,

podtrzym yw ał perfidną, obszarniczą teorię o ruchach chłopskich jako obiektyw nym pomocniku zaborcy. „Jakoż koliszczyzny i galicyjady nasze są nie ultrarew olucyją, ale ultrab arb ary ją, zaprzepaszczeniem wszelkiego rewolucyjonizm u i zabezpieczeniem się przeciw niemu m ro­ kiem caratu [...] ze żniw bratnich wymłócają plon dla obcej szarańczy“27. Natomiast spisek Ściegiennego otrzym ał u Mierosławskiego solidary- styczną interpretację. Ruch chłopski na U krainie w r. 1855 obóz ten aprobuje tylko połowicznie, góruje obawa „rozpadnięcia się na dwa nieprzyjazne obozy społeczeństwa polskiego i strasznego za dawny ucisk odw etu“. K rytykując obszarnictwo, uciekające pod opiekę zabor­ cy i obawiające się ruchu chłopskiego, chciano mobilizować chłopów przeciw zaborcy przez sojusznika tychże zaborców. „D em okracyja tylkoi w szlachcie i przez szlachtę na korzyść ludu pracow ała“ 2S. Równocze­ śnie wobec w zrostu fali w ystąpień chłopskich głosi się teorie o niedoj­ rzałości rew olucyjnego ruchu rosyjskiego, z którym sojusz może być jedynie „politycznym fałszem “.

Takie stanowisko' wobec ruchu chłopskiego i sojuszników w walce narodowowyzwoleńczej, które wyrażało ograniczoność ideologii m

ie-25 Tam że, s. 29—30 i 47. 26 L. M i e r o s ł a w s k i , P o w s t a n i e p o z n a ń s k ie w r. 1848, w y d . II, P aryż 1860, s. 50—51 i 130. 27 L. M i e r o s ł a w s k i , P r z e m o w a na X X V I I I rocznicę..., s. 58. 28 „P rzegląd R zeczy P o lsk ic h “ z 3 I 1858, s. 35 i z 1 V 1858, s. 14. 12*

180 KRZYSZTOF GRONIOW SKI

rosławczykowskiej, oddziałało ham ująco na dojrzew anie n u rtu de­

mokratycznego w Królestwie. N iedojrzali działacze lewicy w Królestwie, szukając w mierosławszczyźnie argum entacji przeciw obszarnictwu, do­ piero w r. 1861, w dniach sytuacji rew olucyjnej, będą mogli podjąć rewizję m ier osław czykowskich założeń teoretycznych.

G rupy burżuazyjno-dem okratyczne w Kijowie i P etersburgu prze­ chodziły odmienne przem iany. W obliczu ostrych konfliktów klasowych i jawnej ugody klas: posiadających, o wiele ostrzejsza niż na innych terenach była kryty ka kierow ana pod adresem obszarnictwa. Specyfiką ruchu burżuazyjno-dem okratycznego na ty m terenie było jego znaczne zbliżenie do rewolucyjnego dem okratyzm u, co powoduje, że w różnych okresach tych samych działaczy widzimy w obu obozach, że przez cały czas prowadzą oni w alkę z ideologią klas posiadających. Znajdzie to

w yraz w w ystępującym najczęściej w publicystyce podziale na „po­

stępowych i wsteczników“ 29.

Z potępieniem ogółu dem okratów spotyka się postawa obszarnic­ twa. Apollo Korzeniowski oburza się, że „gospodarstwem“ nazywa się „wyciskanie potu z cudzej krw aw ej p racy “, zaś przem ysłem — „ko­ rzystanie z sm utnych okoliczności“. Korzeniowski kry ty k u je podsta­ wowe zasady solidaryzmu. „Miłość wszej ludzkości tak od niejakiego czasu włóczy się pod rękę ze w szystkim i przemysłowcami naszego wieku, że dość podejrzaną stała się dla ludzi prostych duchem “ 30. Bo­ haterem utw orów burżuazyjno-dem okratycznych staje się „żywioł przechodowy“, człowiek „z duszą, ale bez dusz“, drobny szlachcic lub in te lig e n t3ł. Publicyści burżuazyjno-dem okratyczni próbują jednak utrzym ać polemikę „w obrębie wielkiej fam ilii i szlacheckiej“ 32. Obrona ideologii dem okratycznej nie prow adzi do rew olucyjnych wniosków. Mimo stwierdzeń, że obszarnictwo „boi się ubogiego jak ognia“, de­ mokraci zaprzeczali, jakoby „cudze dobro możnych w ydarte na korzyść biednych było czymś zaradczym na zły stosunek tow arzyski“ 33.

W okresie . n arastania sytuacji rew olucyjnej sprzeczności te staną się jeszcze wyraźniejsze. Leonard Sowiński, tłum acz „H ajdam aków “ Szewczenki, odchodzący wówczas z pozycji rew olucyjno-dem okratycz- nych, mimo uznania Szewczenki za wyraziciela mas chłopskich, potępia ruchy chłopskie na Ukrainie w końcu XVIII wieku, głosi pochwałę

SB L i s t L. S o w iń s k i e g o do r e d a k t o r a K u r ie r a , „K urier W ileń sk i“, 1860, s. 839. 30 A. K o r z e n i o w s k i , C z a t t e r t o n (przekład), K ijó w 1857, s. VI, X II, X V — X V I, X X I.

81 J. P. G r o m a d z k i , P i s m a u r y w k o w e w i e r s z e m i p r o z ą , K ijó w 1858; A. K o ­ r z e n i o w s k i , op. cit., s. X III.

32 K o r e s p o n d e n c j a z K i j o w a z 22 II, „K urier W ileń sk i“, 1860, s. 208. 33 J. P. G r o m a d z k i , op. cit.; A. K o r z e n i o w s k i , op. cit., s. XX.

REW OLUCJA AGRARNA W IDEOLOGII OBOZÓW DEMOKRATYCZNYCH ₁₈₁

literatury, która w inna wznieść się „nad błędy i uniesienia ciżby“. Ne­ gatywnie odnosząc się do współczesnego ruchu chłopskiego Sowiński równocześnie domaga się, by zwrócić uwagę na żądania chłopskie przy rozważaniu projektów uw łaszczenia34.

W podobny sposób rozw ijała się analogiczna grupa dem okratyczna na gruncie Petersburga. Jej publicyści charakteryzow ali obszarnictwo jako społeczny anachronizm, klasę, „która by żyła nie wiedzieć dla cze­ go“. Człowiek, który nie pracuje, je st „zbrodniarzem, zaprzepaszczeniem życia, zgnilizną rozkładającą żywy organizm społeczny, największym jego nieprzyjacielem, tyranem ludzi pracy i zasługi“ 35. TDP omawiając stosunki polskie dokonuje analizy na m ateriale francuskim . Demokraci petersburscy widzą bliższą analogię, gdzie dostrzegają splot kw estii narodowej i społecznej — Irlandię. Zw racają uwagę, że w Irlandii najważniejsze jest „prawo ziemskie i system dzierżaw y“. W petersb ur­ skim „Słowie“ zwracano uwagę, że podstawowy jest konflikt między chłopem a obszarnikiem. Jako zgubne traktow ano w tym że artykule przyznanie obszarnikowi wyłącznego praw a do ziem i3G. W planach w alki narodowowyzwoleńczej grupa dem okratów petersburskich po­ w ołuje się na doświadczenia ruchu chłopskiego n a Ukrainie. W przy­ szłym pow staniu przyznaje znaczną rolę masom ludowym 37. A ktualnego znaczenia nabierała też obrona ideologii dem okratycznej. Żeligowski podejm uje ostrą polemikę z oskarżeniami kierow anym i przez obszar­ nictwo pod adresem obozu demokratycznego. Ironicznie trak tu je on wypowiedziane przez obszarniczkę sądy o rewolucjonistach, „o których niedokładne, lecz okropne m iała przekonanie, że jakoby nie tylko wszystko z sobą, lecz i żony m ają wspólne i dążą do tego, ażeby się nie żenić“. Nawiązując do nagonki rozpętanej w pismach warszawskich przeciwko A. Korzeniowskiemu, Żeligowski w ykpiw a sądy o głodnym pisarzu, który w inien być nakarm iony, gdyż inaczej „zaraz ma myśli komunistyczne, praw i o komunach i komuniach, o wspólności dóbr ziem­ skich i niebieskich [...] śpiewa m ordy i pożogi“ 38. K w estii chłopskiej nie rozwiążą drobne zmiany, zależne od dobrej woli obszarnictwa. Mimo to główny bohater „Dziś i w czoraj“ Żeligowskiego, Bolesław, m a

34 L, S o w i ń s k i , T a ra s S z e w c z e n k o , W arszaw a 1861, s. X V , L IV —LV; K o r e s ­

p o n d e n c j a L. S o w iń s k i e g o z K i j o w a z 30 III, „K urier W ileń sk i“, 1861, s. 229.

35 [E. Ż e l i g o w s k i ] . D z iś i w c z o r a j . R y s y b i o g r a f i c z n o - o b y c z a j o w e i b a j k i

p r z e z O n e g d a jsk ie g o , w yd. A. S o w a , P e te r sb u r g , 1858, s. 53 i 153 (pisane w I p o ło ­

w ie 1857 r.).

30 K o r e s p o n d e n c j a z L o n d y n u z 3 I 1858, „ S ło w o “ 1859, nr 3.

37 W. K a lin o w sk i w g zezn ań W araw sk iego. Cyt. S. D r a n i c y n, P o lsk o j e w o s -

s t a n ij e 1863 д. i jego k l a s s o w a j a sus zczn o st, L en in grad 1937, s. 208.

182 KRZYSZTOF GRONJOW SKI

być wzorem dobrego· pana, stanowiąc kontynuację postaci Żorskiego; zakończenie książki je st również solidarystyczne39.

W planach w alki narodowowyzwoleńczej grupa ta liczy na sojusz z rew olucją rosyjską. W „Dziś i w czoraj“ w ystępuje w1 roli jednego z pozytywnych bohaterów postać Putniew a, stanowiąc literacki symbol współpracy rewolucjonistów obu krajów . „Znam osobiście i bardzo blisko ich przedstawicieli, znam bardzo blisko M ichajłowa (który zesła­ ny do robót), Czernyszewskiego [...] etc.“ — pisał kilka la t później Ż eligow ski40. W spółpraca ta u późniejszego przywódcy lewicy, Siera­ kowskiego, sięga roku 1856. Już wówczas zaczyna się, odtworzona na kartach „Prologu“ Czernyszewskiego, ewolucja, która doprowadzi Sie­ rakowskiego do: wyzbycia się szeregu iluzji charakterystycznych dla burżu azyj nego dem okratyzm u41.

III. OBÓZ B U R Ż U A Z Y JN O -D E M O K R A T Y C Z N Y W OBEC Z A G A D N IE N IA R EW O ­ L UC JI A G R A R N E J W O K R ESIE SY T U A C JI R EW O LU C Y JN EJ L A T 1861— 1864

Poglądy grupy Gillera, choć nie były jedynym kierunkiem w obozie czerwonych, w yw arły znaczny w pływ na ujęcie problem u rew olucji agrarnej, zwłaszcza po zamachu na CKN w połowie 1862 r. W ideologii czerwonych, podobnie jak u ich ideowego prekursora, jakim było TDP, toczyła się w alka w ew nętrzna między liberalnym i a dem okratycznym i elementami. „Głos z W arszaw y“ 42, pochodzący z okresu, gdy kierownic­ tw o znajdowało się w rękach grupy Jarosław a Dąbrowskiego, rzuca sporo św iatła na tę w ew nętrzną walkę. „Głos z W arszawy“ nie wyzbył się całkowicie nadziei na udział klas posiadaj ącyeh w ruchu narodowo­ wyzwoleńczym, liczy, że „myślą [onij nad organizowaniem sił dla pożytku k ra ju “. Podejm ując k rytykę klas posiadających „Głos z W arszaw y“ zastrzega, że czerwoni nie żądają niczyjej własności, że „bynajm niej wrogami niczyimi nie jesteśm y“. Wzywa się więc klasy posiadające, by dążyły do „zbratania z całą polską rodziną“. Ale równocześnie ostro po­ tępiona jest teoria o niedojrzałości ludu. Jeden z najistotniejszych dla ideo­ logii tego· okresu problem ów — interp retacja pojęcia jedności narodowej —· rozstrzygnięty je st z pozycji rewolucyjnych. „Nie chcemy tej barw y oblicza naszego [czerwonej] zmienić na bladą, która by wobec sądu potom nych zarum ienić się nieraz m usiała ze w stydu [...] jedności tej

39 Tam że, s. 99 ł 159.

40 E. Ż elig o w sk i do B. Z alesk iego, 14 III 1862, Muz. N ar. K raków , rkps E w . 1756. 41 M. C z e r n y s z e w s k i , Pro lo g, W arszaw a 1952, s. 163, 175, 240, 260, 266, M. C zern yszew sk i do N iek ra so w a , 5 X I 1856, cyt. J. K o w a l s k i , R e w o l u c y j n a d e ­

m o k r a c j a r o s y j s k a a p o w s t a n i e s t y c z n i o w e , W arszaw a 1955, s. 152— 153.

REW OLUCJA AGRARNA W ID ÍO L O G II OBOZÓW DEMOKRATYCZNYCH ₁₈₃

nie chcemy, nie możemy, nie mamy praw a okupić najm niejszym na krok cofnięciem się wstecz od naszych zasad“. Ostrej krytyce poddano również teorię o czerwonych — obiektyw nych pomocnikach caratu. „Głos z W ar­ szawy“ czyni aluzje do „karzącej wypadków ręk i“, która może dosię­ gnąć klasy posiadające. Mimo odżegnywania się od „socjalnych w i­ doków“ „Głos z W arszaw y“ stoi na gruncie programu, „który wszelkie półśrodki niszczą i zabijają“.

Program czerwonych w drugiej połowie 1862 r. charakteryzuje coraz w yraźniejsze przesuw anie się punktu ciężkości od elementów dem okra­ tycznych (przeważających w „Głosie z W arszaw y“) ku liberalnym . Stosunek do rew olucji kształtuje się poprzez silny nacisk grupy Giller a, której ideowym, poprzednikiem byli mililenerzy. Gillerowszezyzma, rep re­ zentująca ciążące ku burżuazji drobnom ieszczaństw o43, doprowadza do w yelim inow ania z kompromisowego program u tendencji lewicowych. W obozie czerwonych od ustępstw taktycznych na rzecz białych prosta dro­ ga prowadziła do rew izji teorii. Program ówczesnego CKN, który „bał się w ogóle spraw y włościańskiej jak ognia“, rozumiejąc przez nią przede w szystkim stosunek do rewolucji, obracał się w błędnym kole. Dążąc do w alki zbrojnej odrzucano jedyną możliwą i skuteczną drogę — rewolucję agrarną. Program, nosił na sobie w yraźne piętno reformizmu.

Mimo że zachodziła znaczna różnica między poglądami praw icy czerwonych a obszarniczym program em białych, omówione tu sform uło­ w ania obiektywnie były opowiedzeniem się przeciwko masom chłop­ skim. Rewolucji przeciwstawiano „braterstw o między klasam i społe­ czeństwa narodowego [...] przew rót społeczny cichy, spokojny, poważny, w którym weźmie udział cały naród“. W odezwach i prasie czerwonych odpierano zarzuty, jakoby czerwoni popierali w alkę chłopów przeciwko obszarnikom i jakoby dążyli do anarchii i zrujnow ania „towarzyskiego porządku“ 44. Na stosunek czerwonych do dwóch klas antagonistycznych decydujący w pływ w yw ierają złudzenia o możliwości skupienia tak jed­ nych, jak i drugich we wspólnym froncie w alki wyzwoleńczej. Właściwe postępowanie szlachty wobec chłopów miało ich zjednywać dla powsta­ nia; obszarnik w planach praw icy czerwonych grał rolę transm isji do mas. Dochodzimy do· sytuacji wręcz paradoksalnej. A gitacja rew olucyj­ n a na wsi, która była jedyną drogą dla rewolucjonistów, uważana jest za akcję zaborców, którzy chcą „lud zdemoralizować i od ojczyzny odwrócić“. N atom iast ugodowy obszarnik, w ujęciu praw icy czerwonych,

43 E. P r z y b y s z e w s k i , O l i t e r a c k i m m a n e w r z e p i ł s u d c z y k ó w i m o i c h b ł ę ­

dach, „N ow y P rzeg lą d “ 1931, nr 4— 5, s. 94.

44 „R uch“ nr 4 z 10 V III 1862 i nr 9 z 3 X II 1862; C K N do w ł a d z o rg a n i z a c y jn y c h , „R uch“ n r 10 z 18 X II 1862; Egoiści (odezw a C K N z k ońca 1862 r.), Muz. Nar., rkps E w . 3032.

184 KRZYSZTOF GRONIOW SKI

„gorąco kraj m iłujący“, m iał na wezwanie organizacji przeciwdziałać akcji rew olucyjnej, a agitując na rzecz spisków — napraw iać błędy przodków 45. „Ten z obyw ateli je st najlepszym patriotą, który najrychlej i najbezpieczniej sprawę z chłopami załatw i [...] na waszej to leży odpo­ wiedzialności, odwagi tylko i poświęcenia“ 46 — pisał organ czerwonych. Chłopi przedstawieni są w publicystyce czerwonych jako siła bierna, która w obliczu obietnic w yczekuje „z czyich rąk to otrzym a i w kim w iarę swoją m a położyć“. Toteż w głosach zwróconych do wsi apel: „godźcie się prędzej z panam i“ uzupełniony jest przez sugestie, że chłop „z dworu od dobrego pana bierze rad ę“. CKN niepokojąc się antyobszar- niczymi akcentam i w postawie wsi, wzywa chłopów, by „ufali i w ie­ rzyli kapłanom głoszącym o zbawieniu Ojczyzny od Moskali, o zgodzie, jedności, braterstw ie, wolności“ 47. Na przykładzie ruchu chłopskiego w G alicji w r. 1846 publicystyka czerwonych potępia samodzielne wy­ stąpienia chłopskie. Przyczyny w ystąpień szuka się poza wsią; doszu­ kuje się ich w inicjatyw ie caratu. Rewolucja społeczna m a być drogą do utrzym ania panow ania caratu. Oskarża się Muchanowa, że jego agenci szerzą wśród ludu zasady komunistyczne, że w r. 1861 przygotowywali „koliszczyznę“. „Ty, ludu kmiecy, słuchasz podszeptów złych ludzi, co nie m ają ani Boga, ani poczciwości w sercu, a służą za pieniądze Moskalom i w twej głowie sieją nienawiść do dziedziców i księży“. W dniach ruchu chłopskiego, przeciw stawiając się walce rew olucyjnej, nawoływano, by wierzyć, „że panowie zajm ują się dziś bardzo szczę­ ściem w aszym “, a nie słuchać „z. piekła posłanników [...] wrogów miło­ ści“48. N aw et sprowadzane przez obszarnictwo ekipy pacyfikacyjne w prasie czerwonych uchodzą za narzędzie caratu w jego dążeniu do dzielenia klas; podobnie traktow ani są wskazani imiennie dygnitarze-bu- rzyciele, wśród nich Wielopolski49. O wiele rzadsze w oficjalnej prasie czy odezwach czerwonych są głosy, wychodzące z innych pozycji. Widząc anty carską postawę chłopów i n arastający sojusz obszarnictwa z caratem czerwoni nie mogą zrozumieć tych faktów. Postawę obs,zar- nictw a um ieją oni scharakteryzow ać najwyżej jako głupotę. Wyzysku­ jący chłopa obszarnik „w ytkniętym dla powszechnej pogardy być

45 „H uch“ nr 4 z 10 V III i nr 9 z 3 X II 1862.

46 „ P ra w d ziw y P a trio ta “ n r 1 z 27 III 1862; „R uch“ nr 9 z 3 X II 1862.

47 „ M ęczen n icy“ n r 2 z 24 V 1862; „K o sy n ier“ nr 4—5 z 26 IX 1862, s. 19; odezw a C K N D oszło do n a s z e j w ia d o m o ś c i, 12 V III 1862, B ib l. Jag., sygn . 224768, IV, cz. 4, nr 2; „R uch“ nr 9 z 3 X II 1862.

48 „P ob u d k a“ n r 2 z 1 II 1862, „ S trażn ica“ nr 4 z 25 V III 1861 i nr 18 z 15 IX 1862; „M ęczen n icy“ n r 1 z 1 V 1862; M o w a ks. B u r z y ń s k i e g o w M a c ie jo w ic a c h , 13 III 1861, Czart., rkps 3685, s. 281 (W A P K ra k ó w W aw el).

REW OLUCJA AGRARNA W IDEOLOGII OBOZÔW DEMOKRATYCZNYCH 185

pow inien“, ale na tym kończą się zalecenia represyjne, choć wyzysk chłopa potraktow any je st również jako· antypatriotyczna p o staw a50. Walka z białym i w terenie prow adzi jednak do ostrzejszych głosów krytycznych pod adresem klas posiadających. „Powstaniec to wróg ich najzaciętszy“, pisała kielecka „P raw da“, dem askując postępowanie ob­ szarników i odrzucając m it o ich patriotyzm ie. W chwili, gdy gillerezycy forsują bardziej ugodowy kurs wobec klas posiadających, zakończony w staw ieniem do oficjalnego program u obietnicy odszkodowania, wśród czerwonych pojaw iają się sporadyczne głosy protestu przeciw pozosta­ wianiu klasom posiadającym przeprow adzenia reform y na wsi. Skiero­ wane w prost do w si „Odezwanie się W arszawiaków do braci chłopów“ nie nosi co praw da przypisyw anego m u rewolucyjnego charakteru, przeciwnie, wzywa chłopów do zgody, ale równocześnie zwraca się bez­ pośrednio do' wsi, mówiąc: „A z tym i panami, co się opierają, drożą, co wam piaski dają, nie wdawajcie się naw et, bo oni udają tylko Po­ laków, bo to zdrajcy ojczyzny, bo oni by i do Cyganów przystali, aby im dobrze było, oni nic dla was dobrego jak i Moskale nie zrobią“ 51. Jednak w przeddzień powstania, którego powodzenie zależało od nadania m u formy rew olucji agrarnej, takie głosy będą nieliczne w publicystyce CKN. N atom iast dom inują schematyczne wypowiedzi o ruchu chłop­ skim — dziele prowokatorów, caracie dążącym do przew rotu społecz­ nego, obszarnikach-patriotach i rew olucjonistach pragnących zbratania. W okresie pow stania 1863 r. nie ustaje w alka ideologiczna w obozie czerwonych. Działacze praw ego skrzydła kładą nacisk na wyłącznie niepodległościowe cele pow stania uważając, że m anifest 22 stycznia

rozwiązał już problem y społeczne. Solidarystycznie interpretow ano

ch arakter powstania, w którym społeczeństwo jest zjednoczone w jeden organizm, którego kierownicy zrozumieli, że w alka toczy się nie o nowy porządek społeczny, nie o „dem okrację lub republikę, o socjalizm lub konserw atyzm “, że „rew olucja jest przede wszystkim polityczna“. Ist­ nieje więc podstawowa różnica m iędzy rew olucją a powstaniem, w któ­ rym „dopóki trw a walka, ani kw estyja form y rządu, ani kw estyje społeczne nie pow inny być rozbierane“ 52. Toteż z aprobatą spotyka się polityka białego Rządu Narodowego, który „uniknął rew olucji społecz­ nej w ew nątrz“, gdyż naród potrzebuje „nie rew olucji socjalnej, lecz niepodległości politycznej“. Publicyści prawego skrzydła czerwonych uważali, że można zmieniać społeczeństwo „bez ru in i łez, bez krw i

50 „R uch“ nr 3 z 29 V II 1862.

51 „P ra w d a “ n r 2, K ie lc e IX 1862; O d e z w a n i e się w a r s z a w i a k ó w do b ra ci c h ło ­

p ó w , cyt. J. G r a b i e c , R o k 1863, W arszaw a 1929, s. 214.

52 „G azeta N aro d o w a “ n r 45 z 7 IV 1863 i nr 61 z 25 IV 1863; „W olność“ nr 1 z 18 V III 1863.

186 KRZYSZTOF GRONIOW SKI

i toporów “, że zadaniem dem okratów jest godzić lud z klasam i posia­ dającymi, ale w żadnym w ypadku nie m a mowy o podburzaniu chłopów do rew olucyjnych wystąpień. P rasa czerwonych powołuje się na anty- chłopskie represje Langiewicza. Likwidacja klas posiadających nie doprowadziłaby — w jej m niem aniu — do niepodległości. Poglądy lewicy traktow ane są jako1 „zachcianki [...] o rów nym podziale gruntów lub w ydarciu m ajętniejszym ich zbiorów“ 53. Uważając, że powstanie je st ruchem wyłącznie politycznym, że poza uwłaszczenie „nie posunie się już u nas najczerwieńszy socjalizm“, działacze prawego skrzydła czerwonych przyznaw ali nawet, że są „dem okratam i, socjalistam i nie ty le z profesji, ile z potrzeby patriotycznej“ 54. Jako pew nik przyjm o­ wano dobre chęci szlachty, sugerowano, że obszarnicy pragną zbratać się z chłopami. Odróżniając szlachtę od panów nie potępiano naw et tych ostatnich zbyt ostro, przyznając im znaczną rolę w uregulow aniu stosunków na wsi. W tym duchu krytykow ał klasy posiadające Sokolski, twierdząc, że gdyby biali poszli razem z czerwonymi, sfinansowali propagandę na wsi i uwłaszczali chłopów, szlachta przyczyniłaby się do sukcesów w powstaniu, a równocześnie „wprowadziła ład ogólny“ 55. Praw ica czerwonych chce uniknąć rew olucji agrarnej. Niebezpieczeń­ stwo widzi ona przede wszystkim w akcjach lewicowej opozycji i prze­ ciw niej kieruje całą argum entację za jednością. Doszukiwano się genezy opozycji w akcji agentów carskich, dążących do wywołania rokoszu przeciwko Rządowi Narodowemu. Zaprzeczano, jakoby toczyła się w alka między białymi i czerwonymi. Przestępstw am i nazywano próby obalenia białego Rządu Narodowego; wynikiem tych prób miał być upadek p o w stan ia56. A taki n a lewicę, które przybrały na sile po­ cząwszy od wrześniowej w alki o władzę, starano się wiązać z oskarża­ niem caratu o organizowanie ruchów społecznych jako narzędzia w w al­ ce z powstaniem. Teza ta była szeroko lansowana, zwłaszcza w związku z w ypadkam i w Inflantach. Doszukiwano się rzekomych tradycji takiej polityki, powołując się n a ruchy chłopskie na U krainie w XVIII wieku, rok 1846 w Galicji i K rólestwie (ukaz) oraz na okólnik Muchanowa. W prasie czerwonych zniekształcano również obraz w alki chłopskiej o ziemię doszukując się jej genezy w obietnicach zaborczego rządu.

53 „G azeta N a ro d o w a “ nr 25 z 12 III i nr 48 z 10 IV 1863; „P raw d a“ nr 2 z 29 IV 1863; „ P o lsk a “ nr 10 z 22 IX 1863.

54 L i s t o t w a r t y do ks. H i e r o n i m a K a j s i e w i c z a , „G łos K a p ła n a “ nr 7 z 28 II 1863; „G łos W oln y“ nr 9 z 10 IV 1863.

55 „ P a rty za n t“ n r 1 z 21 I 1863; J. S o k o l s k i , Co n a m w t e j c h w il i g łó w n i e

c z y n i ć n a le ż y , W arszaw a 1863, s. 36.

60 „W olność“ n r 5 z 17 X 1863; „G azeta N aro d o w a “ n r 168 z 1 IX , n r 184 z 20 IX , nr 199 z 9 X , nr 258 z 17 X II 1863.

REW OLUCJA AGRARNA W IDEOLOGII OBOZÓW DEMOKRATYCZNYCH ₁₈₇

W ruchach chłopskich chciano widzieć obiektywnego pomocnika zabor­ cy, przeszkodę w dążeniu do jedności w walce narodowowyzwoleń­ czej 57. Jednak ta polityka, według przepow iedni prasy czerwonych, stanie się źródłem upadku caratu, który zginie w rozpętanej przez siebie re­ wolucji społecznej. Powstanie może doprowadzić do wyzwolenia ludu rosyjskiego, o ile do ruchu rosyjskiego, będącego potencjalnym sojusz­ nikiem powstania, zarzewie będzie wniesione z zewnątrz. Ten pogląd związany był z niedocenianiem samodzielnego znaczenia rosyjskiego ruchu rew olucyjnego58. W publicystyce czerwonych często występowała teoria, jakoby toczyła się w alka o m asy chłopskie, w której sama wieś nie p rzyjm uje udziału, bo „lud prosty z n atu ry swojej jest zawsze b iern y “. Żaden ruch nie rozpocznie się bez podniety z zewnątrz; kon­ serw atyw ni chłopi boją się zmian, są zawsze podporą istniejącej władzy. Toteż chłopów może najłatw iej w ykorzystać rząd carski, a o ile· wciągnie się ich do pow stania trzeba, zawsze pamiętać, że nie może to być „roz- nam iętnione pospólstwo łaknące chleba i łupów, upojone podmuchem brudnych am bicyj“59.

W r. 1864 polemika z teorią rew olucji agrarnej przybiera zazwyczaj form ę oskarżania carskich dekretów uwłaszczeniowych o tendencje re­ wolucyjne. W prasie em igracyjnej kry ty kę charakteru przeprowadzanej reform y i chłopski opór przeciw niej przedstawiano jako w ynik podbu­ rzania chłopów przez, carskich agentów. Carskim dekretom przypisyw ano tendencje zrujnow ania klas posiadających, w ystępujące wraz z uzbroje­ niem chłopów „w szeloskie noże“ i obietnicami likw idacji folw arku na rzecz chłopa. N aw et akcję pacyfikacyjną traktow ano jako dążenie władz, by „nienawiść do dawnych panów w yrobić“. Rewizja tych poglądów do­ tyczy już okresu, gdy pow stanie definityw nie upadło60. Dopiero w tedy zjaw iają się sporadyczne głosy, że ruch chłopski mógłby przejść w ogól­ nonarodowe powstanie przeciw zaborcy61.

Omawiając głosy publicystyki czerwonych i dominujący w niej n u rt w alki z wszelkimi tendencjam i zmierzającym i, choćby w zalążkowej for­ mie, do1 zmiany oblicza powstania, głosy, które wypaczały istotną treść

57 W ydział zarząd zający p ro w in cja m i L itw y , 13(25) m a ja 1863, w g „R uchu“ n r 17 z 14 V II 1863; „D zien n ik N a ro d o w y “ n r 4 z 10 V I 1863; „W olność“ n r 3 z 10 IX 1863; „G łos K a p ła n a “ n r 10 z 1 V II 1863; „P rzyjdź K ró lestw o T w o je “ 1863, nr 2; „O jczyzna“ n r 1 z 1 V 1864.

58 „ P olsk a“ nr 1 z 1 III 1863; „ P raw d a“ n r 2 z 29 IV 1863; „ S tra żn ica “ nr 5 z 22 V 1863; „G łos W oln y“ nr 6 z 1 III i n r 9 z 10 IV 1863.

59 „P a rty za n t“ n r 1 z 22 I 1863; „G azeta N a ro d o w a “ n r 65 z 30 IV i n r 95 z 2 VI 1863; „W olność“ nr 3 z 10 IX 1863.

Ii0 „O jczyzna“ nr 23 z 29 V i nr 26 z 2 V I 1864; „G łos W oln y“ nr 45 z 10 V II 1864. 61 „W y trw a ło ść“ n r 1 z 30 X 1864. Z alążk i teg o sta n o w isk a w id o czn e są w „O j­ c z y ź n ie “ nr 27 z 3 V I 1864.

188 KRZYSZTOF G RONIOW SKI

w alki narodowowyzwoleńczej, nie możemy pominąć milczeniem innych wypowiedzi tego ugrupow ania. W obliczu wrogiej postaw y klas posia­ dających wobec rozpoczynającego się ruchu czy zdrady w toku trw an ia pow stania odzywały się, często naw et z tych samych kół, głosy krytyki. Cytowany wyżej Sokolski słusznie widział genezę nadziei dyplom atycz­ nych w interesach ludzi, którzy nie życzyliby sobie zostać sam na sam z ludem, w chwili wyzwolenia, ludzi obawiających się „jako morowej za­ razy, jak ognia, który by płom ieniem swoim ogarnął wszystko- próchno[...] ludu swobodnego, gwarzącego o: swej doli, w arunkującego swoją egzy­ stencję w edle w łasnych pojęć i potrzeb“. Ja n Nepomucen Janow ski w skazywał na wrogość białych do powstania, próby sparaliżowania jego rozwoju, a następnie na przyczyny, dla których tak skwapliwie pochwycili ster powstania. Inni ostro krytykow ali dążenie białych do hegemonii. „Albo· ustąpcie, albo- naprzód z. narodem “ — zw racała się do nich lwow­ ska „P raw da“62. A rystokraci „boją się niezmiernie barykad“, toteż „zapuszczają oni swoje korzenie we wszystkie sfery urzędowe i nieurzę- dowe [...] by się rew olucja nie zagalopowała“. W publicystyce czerwo­ nych zjaw iają się jeszcze ostrzejsze akcenty, stwierdzenie, że powstanie, w chwili zdrady arystokracji, może zmienić się w praw dziw ą w ojnę re­ wolucji, że „kto nie walczy [...] ten jest [...] przeszkodą, którą trzeba usunąć“. Przypom ina się praw odaw ców starożytnych, którzy nie tole­ row ali „stojących z założonymi rękam i [...] te m ateriały na przyszłych zdrajców “03. Mimo to w oficjalnej publicystyce czerwonych w okresie pow stania kontynuowano- daw ną linię z r. 1862, któ ra w yw arła negatyw ­ ny w pływ już w pierwszej fazie ruchu. Wtedy, gdy powodzenie pow­ stania zależało od praktycznej realizacji drogi rew olucyjnej, gdy dopiero realizacja dekretów 22 stycznia mogła przesądzać o ich charakterze, wówczas teorie solidaryzmu, fałszyw ie pojętej jedności, odrywanie w alki społecznej od narodowej m usiały działać hamująco.

W poglądach em igracyjnych burżuazyjnych dem okratów początku la t sześćdziesiątych widoczne jest dalsze pogłębianie się w ew nętrznych sprzeczności, charakterystycznych dla ideologii TDP lat pięćdziesiątych. Elem enty liberalne w ideologii w ystępują coraz w yraźniej; z drugiej strony w przeddzień pow stania widzimy próby dem okratycznego oświe­

tlenia niektórych zagadnień, zwłaszcza stosunków z rew olucyjnym ru ­ chem rosyjskim. Epigoni TDP i grupy do nich zbliżone, straciwszy w zasadzie kontakt z krajem po r. 1848, patrzą na w alkę klasową w k raju

62 J. S o k o l s k i , op. cit, s. 26, J. N. J a n o w s k i , M o j a k o r e s p o n d e n c ja z k s i ę ­

cie m W ł a d y s ł a w e m C z a r t o r y s k i m , P aryż 1864, s. 9 i 23; „P raw d a“ nr 6, L w ó w 15

V III 1863.

u3 „P raw d a“ nr 9 z 19 V I 1863; „ P o lsk a “ nr 6 z 10 V I 1863; „ D zien n ik N a ro d o w y “ nr 7 z 21 V II 1863; R ada N a czeln a G a licy jsk a 1863, P A N , sygn. 34754, 25—12, n r 1.

REW OLUCJA AGRARNA W IDEOLOGII OBOZÓW DEMOKRATYCZNYCH 189

pod kątem widzenia przyszłego pow stania i nadal liczą na możliwość łączenia we wspólnym froncie klas antagonistycznych64. Mimo to część sformułowań będzie m iała w tych w arunkach trochę inny charakter niż podobne stw ierdzenia w publicystyce krajow ej. W spomnienia 1846 r. i solidarystyczne złudzenia kształtują negatyw ny stosunek do ruchów chłopskich, ale postawa ta nie wiąże się z dążeniem do zapobieżenia wybuchowi. Program em staje się p rojek t uwłaszczenia, przeprow adzo­ nego „pod hasłem wspólnej ofiary, zgody, miłości jednych stanów do drugich“65. Zachęcano doi udziału w pow staniu klasy posiadające tw ier­ dząc, że obóz dem okratyczny „nie w ystaw ia naprzód zaciśniętej pięści“, spodziewano się dobrowolnych ustępstw klas posiadających jako cało­ ści66. Nadal w ocenie ruchów chłopskich dom inuje teoria o rządzie-pod- żegaczu, który w r. 1848 obrabował galicyjską szlachtę, opłacał w r. 1846 chłopów od głowy szlachcica i nasyłał prow okatorów w szeregi walczą­ cych chłopów. „Przegląd Rzeczy Polskich“ rozpowszechnia pogłoski 0' portrecie Szeli wiszącym w gabinecie M etternicha67. Równocześnie jednak przyznawał, że w pływ y Szeli w ynikały również z jego procesów z obszarnikiem i tendencji do likw idacji poddaństwa. I chociaż prograift Szeli starano się zdyskredytować, przypisując analogiczne projekty urzędnikom austriackim , to przyznawano, że „napraw dę w ierzył on w swoją władzę i przyrzekł gminom, które do końca przy nim w ytrw ają, rozdanie im pańskich gruntów n a własność“. Stwierdzano, że w r. 1855 chłopi ukraińscy „chcieli być tak samo wolnymi właścicielami ziemi, jak włościanie w sąsiedniej G alicji“ i w brew poglądom Miłkowskiego jako p u n k t wyjścia w ruchu chłopskim uw ażano odrzucenie carskich inw enta­ rzy. Podkreślano fakt, że ruch chłopski stał się przyczyną reform, ag rar­ nych w Rosji68. Na łamach „D em okraty Polskiego“ pojaw iają się wspo­ m nienia o przyjaźni Worcella z dem okratam i rosyjskimi. Możliwości zwy­ cięstwa rew olucji rosyjskiej „D em okrata Polski“ omawia na płaszczyźnie realnej. Demokraci zapewniają, że nie pójdą bronić caratu. „Sprzym ie­ rzeńcem Polski a głównym jej zbawicielem jest rozkład, jaki ze wszech stron toczy dogorywające ciało cara tu “ — pisał Bulewski, poddający

01 „D em ok rata P o lsk i“ z 21 X II 1861; O d e z w a K o m i t e t u · T y m c z a s o w e g o E m i g r a ­

cji P o lsk ie j, 12 I 1862, „D em okrata P o lsk i“ z 13 I 1862.

05 L. B u l e w s k i , P o w s ta n i e i u w ła s z c z e n ie , „D em okrata P o lsk i“ z 20 I 1863. 60 O d e z w a K o m i t e t u T y m c z a s o w e g o , op. cit., S e k c j a p r z e d s t a w i a j ą c a T D P do c z ł o n k ó w T o w a r z y s t w a , 18 VIII 1861, „D em ok rata P o lsk i“ z 28 IX 1861.

07 W. D z w o n, к o w s к i, U w a g i w k w e s t i i w ło ś c i a ń s k i e j, r u s k i e j i ż y d o w s k i e j . P aryż 1862, s. 34 i 60; „P rzegląd R zeczy P o lsk ic h “ z 10 X 1861, s. 25, 39 i 41. D zw o n ­ ko w sk i u w a ża n y je s t za o ficja ln eg o rzeczn ik a K o m itetu E m igracji P o lsk iej.

68 „P rzegląd R zeczy P o lsk ic h “ z 10 X 1861, s. 39—40; A d r e s e m i g r a c j i p o l s k i e j

do n a r o d u angie lsk ieg o , 29 X I 1862, ■ o d c z y t a n y p r z e z A. Ż a b ic k ie g o , „D em okrata

P o lsk i“ z 20 X II 1862.

190 KRZYSZTOF GRONIOW SKI

równocześnie ostrej krytyce K om itet Em igracji Polskiej, który „zaprze­ dał się szlachcie“ i „stąd. stracił wszelkie zaufanie w k raju i na em igra­ cji“. Bulewski, w drukarni rosyjskiej w ydaje ostatni num er „D em okraty Polskiego“, tam też próbuje wydawać nowe pismo z. ram ienia Rządu Naro­ dowego:. Czyński licząc na w ybuch rew olucji rosyjskiej w yraźnie prze­ ciwstaw iał caratow i rewolucjonistów, o których mówił, że są to „nasi współpracownicy, nasi bracia, nasi s-przymierzeńce“. Podobnie nie zwią­ zany z TDP Żeligowski, pozostający w bliskich stosunkach z rewolucjo­ nistam i rosyjskim i i. znający ich dorobek teoretyczny, mimo pewnych zastrzeżeń co- do ich poglądów, ostro przeciw staw iał się prowadzonemu przez czartoryszczyznę zwalczaniu rew olucjonistów rosyjskich61*. Ta ewo­ lucja i zróżnicowanie1 w obozie burżuazyjno-dem okratycznym stanow i p u n k t w yjścia dla przedstawicieli lewicy (Żabicki, Bulewski) do prze­ chodzenia na pozycje rewolucyjnego- dem okratyzm u. Wśród starej emi­ gracji proces ten będzie szczególnie tru dn y i długi, będzie wiązał się z oceną samego^ pow stania i z polemikam i w obozie dem okratycznym po r. 1864.

Nieco inacze-j kształtow ały się poglądy znajdujących się poza TDP grup praw icy em igracyjnej obozu burżuazyjno-dem okratycznego. G rupa M ierosławskiego już w czasie w ojny krym skiej stanęła na płaszczyźnie współpracy z rządem Napoleona III. Frazeologia używ ana jeszcze w koń­ cu la t pięćdziesiątych znika w obliczu samodzielnych w ystąpień chłop­ skich. Wiosną 1861 r. M ierosławski w yraźnie obawia się w ystąpień wsi, zaleca działanie w porozum ieniu że- szlachtą i prowadząc agitację na gruncie reform izm u przyznaje szlachcie- poważną rolę w powstaniu. W swych wypowiedziach M ierosławski kładzie nacisk na zażegnanie ruchu chłopskiego: „zgubne H erostratesow e i naw et hajdam ackie żywio­ ły “ muszą spotkać się z przeciwdziałaniem; przew iduje się „uspokojenie tych żywiołów“. Ruchy chłopskie w Polsce m ają być „uważane za zdradę ojczyzny i karane śm iercią“70, podczas gdy ruch chłopski w Rosji może być w edług Mierosławskiego, najwyżej potraktow any jako dyw ersja antycarska. W odpowiedzi na rozpętaną przeciw niem u obszarniczą na­ gonkę M ierosławski wykpiw a „fantastyczne- powieści o godzeniu Miero­ sławskiego na szyje i m ajątki Polski surdutow ej“, w ykpiw a również sądy, w myśl których jego działalność charakteryzow ano jako „knowania

68 „D em okrata P o lsk i“ z 15 III 1862 i 3 V 1862; G łos ob. C z y ń s k i e g o Ja na,

O b c h ó d p a r y s k i 29 X I , „D em okrata P o lsk i“ z 28 X II 1862; Ł. B u l e w s k i , op. cit.;

A. Z abicki d o J. N. Janow skiego-, 28 X I 1862, B ibl. Jag., rkps 3685, t. V II, s. 360 i 375; E. Ż e lig o w sk i do B. Z a lesk iego, 14 III, 8 IV, 9 V I, 24 X I i 29 X II 1862, Muz. N ar. rkps E w . 1756.

70 O dezw a z 1 III 1861, cyt. S. K i e n i e w i c z , S p r a w a w ł o ś c i a ń s k a w p o w s t a n i u