"Moskowskoje studienczestwo w obszczestwiennopoliticzeskoj żizni Rossii wtoroj polowiny XIX wieka", P. S. Tkaczenko, Moskwa 1958 : [recenzja]

1863 r. trudno wyobrazić sobie inne rozwiązanie. W nioski końcowe, zarówno o sto­ sunku liczby Rosjan do B iałorusinów i Ukraińców, jak innych narodowości, byłyby bat dziej przejrzyste i udokum entowane, gdyby oparto się na podsum owaniu liczbo­ w ych (chociażby niepełnych danych). Przykładowo można wskazać, że obliczenie przez autorów procentu Rosjan w śród straconych jest przedsięw zięciem w pełni udanym.

W sum ie należy stwierdzić, że książka ta była potrzebna. Można naturalnie dyskutować nad jej „zakresem (zupełne pom inięcie spisku kazańskiego itp.). Z akt śledczych i innych źródeł autorzy w ydobyli obszerny materiał, który w tej form ie służyć będzie i innym badaczom. A le w pracy tej m im o w szystko w ięcej przema­ w iają do czytelnika sam e zestaw ione przez autorów spisy nazwisk, niż w yciągane z nich w nioski. W ielu zaś w yliczonych w yżej niedociągnięć można było z pewnością uniknąć.

K rzy szto f G roniow ski

P. S. T k a c z e n к o, M oskow skoje stu dien czestw o w obszczestw ien -

n opoliticzeskoj żizn i R ossii w to ro j poło w in y X I X w ieka, Izdatielstwo

M oskowskogo U niwiersitieta, Moskwa 1958, s. 335.

Udział m łodzieży studenckiej w rosyjskim ruchu rew olucyjnym stanow i bardzo ważną i zarazem piękną kartę historii Rcsji. Losy rosyjskich studentów frapowały w ielu historyków jeszcze w okresie p rzedrew olucyjnym 1. Historycy ci, ludzie o li­ beralnych poglądach, pisali o ruchu studenckim z żyw ą sympatią, podkreślali jego w kład do w alki z sam ow ładztw em carskim. Słabą stroną tych prac było traktowanie ruchu studenckiego jako izolow anej od reszty społeczeństw a korporacji, nierozróż- nianie w aktywnej politycznie m asie studenckiej elem entów rewolucyjnych i lib e­ ralnych, ignorow anie faktu, że skład socjalny studentów jest odzwierciedleniem składu klasowego społeczeństwa, jego nastrojów i dążeń politycznych.

Historycy radzieccy okazyw ali w latach dwudziestych i trzydziestych w ielkie zainteresow anie tym i sprawami. O dzw ierciedleniem tego jest imponująca ilość arty­ kułów i publikacji pam iętników, zam ieszczanych przeważnie w periodyku „Katorga i ssyłka”. Szczególnie bogaty w kład w badanie tego zagadnienia w niósł niedaw no zm arły historyk — Borys K o ź m i n .

Po ostatniej w ojn ie całokształt problem atyki badawczej raznoczyńskiego etapu rosyjskiego ruchu rew olucyjnego został sprowadzony niem al w yłącznie do studio­ w ania spuścizny literackiej i publicystycznej rosyjskich demokratów rew olucyj­ nych — Hercena, C zem yszew skiego i Dobrolubowa. Było to następstw em jedno­ stronnego traktowania zagadnienia narodnictwa — tylko pod kątem jego słabości

1 S. A s z e w s k i j . R usskoje stu dien czestw o w epochu szestidiesiatych godow, „Sowriem iennyj Mir” 1907, r 6—11; L. B o r o z d i n , U n iw ie rsitiety w Rossii w e p o ­

chu 60-tych godow , Istorija R ossii w X I X го. t. IV; R. W y d r i n, O sn ow n yje m o- m ie n ty studienczeskogo d w iżen ija w Rossii, Moskwa 1908; A. K o r n i ł o w ,

O bszczestw ien n oje d w iże n ije p ri A leksan drie II, Petersburg 1908; S. M i e l g u n o w , S tu dien czeskije organizacii 80—90-tych gg. w M oskow skom U n iw ersitietie, Moskwa

1908; W. F r i e z e , W ysszaja szkoła w konce w ieka, Istorija Rossii w X IX w. t. I X i in.

213

Do nich można zaliczyć rów nież om awianą pracę T k a c z e n k i . Autor w ykorzy­ stał literaturę drukowaną, lecz głów ny nacisk położył na przepracowanie archiwaliów Państw ow ego Archiwum Obwodu M oskiewskiego, Państw . Archiw um Historycz­ nego w Leningradzie, Archiw um Instytutu Literatury Rosyjskiej oraz działu ręko­ pisów Biblioteki im. Lenina w M oskwie, B iblioteki im. Sałtykowa-Szczedrina w L e­ ningradzie, B iblioteki U niw ersytetu M oskiewskiego.

Praca składa się z pięciu rozdziałów: 1) Studenci U niwersytetu M oskiewskiego a organizacje rew olucyjne lat sześćdziesiątych; 2) M oskiewscy studenci a ruch na- rodnicki; 3) Rozruchy studenckie na U niw ersytecie M oskiewskim w siódm ym —: dziewiątym dziesięcioleciu X IX w .; 4) Rozruchy studenckie w latach dziew ięćdzie­ siątych i działalność „Związku Ziom kostw ”; 5) Pow stanie kółek m arksistowskich i rozpow szechnienie literatury m arksistowskiej wśród studentów moskiewskich. W aneksie zamieszczono kilka odezw studenckich.

Praca charakteryzuje m oskiew skie środowisko studenckie drugiej połow y X IX stulecia, zwracając uw agę na bardzo poważny w nim odsetek elem entów demokra­ tycznych, pochodzących ze środowiska drobnom ieszczańskiego i chłopskiego, które mimo przeszkód w postaci przepisów m inisterialnych i rektorskich rw ały się do nauki, nie zrażając się ciężką sytuacją m aterialną (chroniczne głodowanie, brak funduszów na zaspokojenie elem entarnych potrzeb życiowych).

Związek z masami ludow ym i był głów nym czynnikiem skłaniającym demokra­ tyczne m asy studenckie do w alki o polepszenie położenia zarówno osobistego jak i sw ego środowiska. To skłaniało ich do w stępow ania na drogę ruchu rew olucyj­ nego. W ielki w p ływ na ideologię studentów w yw ierali rew olucyjni demokraci — Hercen, Czernyszewski, Dobrolubow, Pisariew , ideolodzy narodnictwa — Ławrow, M ichajłowski, Tkaczow, w reszcie poczynając od lat siedem dziesiątych coraz siln iej­ sze staje się oddziaływ anie ideologii m arksistowskiej.

Pow ażne m iejsce w pracy znalazło odtworzenie dziejów studenckich kółek i orga­ nizacji rew olucyjnych w Moskwie, tworzonych sam odzielnie przez m łodzież bądź organizowanych przez działaczy starszej generacji. Sum iennie i w n ik liw ie om ówiono liczne w ystąpienia studenckie, poczynając od słynnych rozruchów 1861 r., kończąc na rozruchach 1899 r., które przerosną w r. 1902 w ogólnorosyjski strajk studencki. Autor przedstawia w sw ej pracy przyczyny poszczególnych rozruchów, ich przebieg; represje rządu, oddziaływ anie tych wydarzeń na stanow isko i postaw ę profesorów i pozostałych członków ciała pedagogicznego.

Scharakteryzowana została działalność „zawodowych” organizacji studenckich, które zaczęły powstaw ać na uniw ersytetach rosyjskich w latach osiem dziesiątych

2 N iew ątpliw ie najcenniejszą pozycją jest obszerna praca K o ź m i n a , Russka­ ja siekcija P ierw ogo Internacionala, M oskwa 1957 — owoc w ieloletn iej i niestrudzo­ nej pz-acy naukowej.

w postaci organizacji ziomkowskich, grupujących studentów pochodzących z danej, dzielnicy kraju.

W żmudnych poszukiwaniach archiw alnych zostały zebrane studenckie odezwy i ulotki, którym poświęcono w pracy sporo m iejsca. Sw oje w nioski sform ułował Tkaczenko w sposób następujący: studenci m oskiew scy brali bardzo aktyw ny udział w życiu społeczno-politycznym Rosji, śm iało atakowali istniejące stosunki na w yż­ szych uczelniach, dążąc do w olności nauczania. To żądanie łączyło się organicznie z hasłem w alki o prawa jednostki, o interesy mas ludowych. Poprzez działalność w nielegalnych kółkach spiskowych prowadzili oni agitację wśród mas ludowych przeciwko sam owładztw u. Żadna akcja narodników n ie obeszła się bez udziału studentów. Na represje caratu w obec w yższych uczelni odpow iadali aktyw nym i w y­ stąpieniam i o charakterze politycznym. W w alce tej kształtowały się form y organi­ zacyjne i w ięź pomiędzy w yższym i uczelniam i Rosji (ziom kowstwa, zjazdy stu­ denckie).

Wraz ze wzrostem w pływ ów ideologii m arksistowskiej i organicznie z tym zw ią­ zanym rozwojem ruchu robotniczego następują istotne przeobrażenia w ruchu stu­ denckim. Rewolucyjni studenci — przedstaw iciele przodującej inteligencji, przechodzą pod sztandar marksizmu, w stępują do szeregów organizacji socjaldemokratycznych, natom iast liberalna część działaczy studenckich zasila burżuazyjne i kontrrewolucyj­ ne ugrupowania, opowiada się po stronie reakcji.

Jakie uwagi nasuwają się po przeczytaniu monografii Tkaczenki? Przede w szyst­ kim rzuca się w oczy nierównom ierny poziom opracowania zagadnień studenckich z lat osiem dziesiątych—dziewięćdziesiątych w porównaniu z okresem lat sześćdziesią­ tych. Tkaczenko czuje się znacznie swobodniej i pew niej w problem atyce następ­ nych dziesięcioleci i rozdziały dotyczące tego okresu zaw ierają w iele cennych szcze­ gółów, dotychczas zupełnie n iezn an ych 3. Szereg zastrzeżeń nasuwa natom iast roz­ dział pierwszy i początek trzeciego, om awiający ruch studencki lat sześćdziesią­ tych. Opisując rozruchy roku 1861 autor pominął szereg istotnych odezw („Rokowoj god doma Rom anow ych”, „M oskwiczi”, „Torżestwiennaja oda”, „Nasz w iek żelez- n yj”)> spośród których n ie w szystkie doczekały się dotychczas p u b lik acji4.

N ajw ięcej zastrzeń budzi jednak ujęcie sprawy polskiej w wypadkach 1861 r. Tkaczenko słusznie odrzucił absurdalne w yw ody S z e s t a k o w a , który przyczynę

3 Oto szczegóły m ogące zainteresow ać czytelnika polskiego: nazwiska polskia w studenckich kółkach narodnickich: np. Starynkiew icz — działający w „grupie robotniczej” skazany na 20 lat katorgi (s. 86); artykuł o „Wielkim Proletariacie" w czasopiśm ie „Studienczestwo” (s. 152); odezwa II Proletariatu do rosyjskich s tu ­ dentów, zamieszczona w czasopiśm ie „Studienczeskij W iestnik” w r. 1890 (s. 177), polskie organizacje ziom kow skie lat dziewięćdziesiątych i ich stosunek do studentów rosyjskich (brak nacjonalistycznego uprzedzenia) (s. 181, 188—9); działalność „Koła” polskiego — jednej z najbardziej radykalnych organizacji studenckich (Worowski, Szwarc) (s. 190— 1); kółka Korwin-Krukowskiego, Sopocki, Janiszew skiego (s. 197, 201. 223). Szczególnie w ażny jest fakt, że studenci Polacy odegrali w ielką rolę w pro­ pagowaniu ideologii m arksistowskiej w m oskiew skim ośrodku studenckim: Doliw o- Dobrowolski (s. 227), Worowski (s. 229), Jankowski (s. 293), Jaroszewicz — drukował „M anifest K om unistyczny” (s. 238), Ś w ietlicki — student U niwersytetu M oskiew ­ skiego i Janowicz — student Akadem ii Piotrowskiej — współpracujący z Plechano- wem i grupą „W yzwolenie Pracy” (s. 264—5); drukowanie dzieł klasyków mark­ sizmu przez polskich studentów w drukarni Jankowskiej w M oskwie (s. 265), w spół­ praca Stelleckiego w Rozanowem w kolportowaniu „Kapitału”, opracowywaniu pro­ klamacji politycznych, działalności wśród robotników (s. 273. 277, 284).

4 Centralne Archiw um Historyczne w Moskwie, III oddział, 1 ekspedycja, zespół 109. nr 464, 277 z r. 1861.

215

Tkaczenko ograniczył się w tej spraw ie do pobieżnego w yliczenia takich faktów; jak przem ówienie Zaiczniewskiego na m anifestacji żałobnej dla uczczenia ofiar w arszawskich, znajomość przez studentów proklamacji „Ziemi i W oli”, dotyczącej sp raw y polskiej, istnienia kółka polskiego na U niw ersytecie M oskiewskim, na któ^ rego czele stał Kołysko i M ajewski. Ciekawa sugestia, że grupa „W ielkorusa” miała już w r. 1861 kontakt z Sierakowskim i J. Dąbrowskim, nie została potwierdzona faktami. W spominając o spisku kazańskim Tkaczenko w yjaśnia, że organizowali

go P olacy i Rosjanie, którzy zostali za to ukarani zesłaniem . Czyżby n ie wiedział

o w yrokach śm ierci i egzekucjach? Takie zagadnienia, jak działalność polskich organizacji studenckich w M oskwie w latach 1861—3, m asowy udział Polaków w т а т nifestacji nad grobem Granowskiego, w rozruchach, m otyw y ich do tego skłania­

jące, współpraca polskich studentów w M oskwie z powstańcam i w r. 1863 zostały ευ pełnie pominięte.

Tkaczenko cytuje rosyjskie tłum aczenie pracy K o w a l s k i e g o , oparte na star rym w ydaniu polskim. Natomiast, co jest rzeczą niezrozumiałą, zupełnie zignorował nowszą pracę B i e l a w s k i e j , nie sięgnął w reszcie do archiw aliów III oddziału Tajnej K ancelarii Cesarskiej z lat 1861—63, w których sprawy polsko-studenckie znajdują się w. imponującej ilości. Zostały one jedynie w skromnym stopniu w ył korzystane przez Bielaw ską. Problem ten czeka w ięc jeszcze na w yczerpujące opra­ cowanie.

W pracy zupełnie nie poruszono sprawy działalności naukowo-w ydaw niczej stu-1 dentów, która ściśle w iązała się z ich działalnością polityczną. A rlykuł R u d a k o - w a 7 jest mocno przestarzały. W reszcie sprawa ostatnia. Bardzo cenne są przyto­ czone materiały, dotyczące działalności społecznej Sołow iow a (s. 125), które w no­ w ym i pozytywnym św ietle staw iają znakomitego historyka, często poddawanego krytyce bez uzasadnionych m otywów. Natom iast Tkaczenko przemilcza działalność innego znanego historyka — Karejewa, wskutek czego zacytow anie faktu usunięcia go przez m inistra z U niwersytetu M oskiewskiego w r. 1899 jest aktem zupełnie dlá czytelnika niezrozumiałym.

Mirosław Wierzchowski

Witold J a k ó b c z y k , Studia nad dziejam i Wielkopolski w X I X w.

(Dzieje pracy organicznej). Tom II, 1850—1890. Prace Kom isji H is to ­

rycznej PTPN, t. XVIII z. 3. Poznań 1959, s. 167.

D awno oczekiwany tom II studiów J a k ó b c z y k a o poznańskiej pracy orga­ nicznej objął niem al całą drugą połowę X IX wieku: czasy reakcji po W iośnie Lu-5 N. S z e s t a k o w , S iudienczeskije wołnienija w M oskw ie 1861 д., „Russkajá Starina” 1888, nr 11.

11 N. G 1 i n s k i j, Rewolu cionnyj pieriod russkoj istorii (1861—1881) t. I, P e­ tersburg 1913,

7 W. R u d а к o w, Studienczeskije naucznyje obszczestwa, „Istoriczeskij W iest-n ik ” 1899, iest-nr 12.