101
Tożsamość judaistyczna stanowi najwyższą wartość dla każdego Żyda. Dla społeczności wyznania mojżeszowego jest integralnym i oczywistym ele- mentem życia. Jest silnie wpajana już od urodzenia i od początku istnieje w świadomości każdego Żyda, stając się z czasem nadrzędnym aspektem życia. Zdeterminowana jest, bez wątpienia, przez religię i stanowi jej nieroze- rwalną część. Świadomość wewnętrznej tożsamości w największym stopniu staje się przyczynkiem do zrozumienia społeczności judaistycznej, dla której odrębność kulturowa ma niezwykle ważne znaczenie.
Tożsamość judaistyczna to przede wszystkim skarbnica mądrości, folk- loru oraz fundament specyfiki kultury Żydów, odpowiadająca zarazem za przyszłość, jak również za teraźniejszość. Za jej wykładniki można uznać materialne obiekty związane z religią: przede wszystkim synagogę – główny ośrodek życia religijnego Żydów, ale również żydowską nekropolię. Synagoga nie jest traktowana przez wyznawców religii mojżeszowej jako świątynia, gdyż jedynym takowym obiektem jest Świątynia Jerozolimska. Ludność ju- daistyczna pojmuje ją jako miejsce spotkań czy też dom modlitwy, o czym też przypomina jej hebrajska nazwa be(j)t ha-kneset, która oznacza dosłow- nie „dom zgromadzenia”1. Dodatkowo, rola synagog miała również wymiar społeczny: były one siedzibą żydowskiej gminy, sądu, skarbca, archiwum,
1 Polski słownik judaistyczny. Dzieje. Kultura. Religia. Ludzie, t. 2, oprac.
Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003, s. 596–600.
Judaistyczne nagrobki jako egzemplifikacja tożsamości żydowskiej - kulturowej i osobowościowej
Sabina Rotowska-Śpiewak
Narodowy Instytut Dziedzictwa
mogły być więzieniem lub zajazdem dla podróżnych. Żydowski cmentarz2 stanowi natomiast, zgodnie z gradacją religii żydowskiej, dla judaików miej- sce najwyższego sacrum3. To tu zmarli oczekują przyjścia Mesjasza. Nad jego nieograniczoną trwałością i nienaruszalnością czuwają precyzyjne oraz rygo- rystyczne przepisy. Są one związane zarówno z szacunkiem do zmarłych, jak również wiążą się z przekonaniem o rytualnej nieczystości nekropolii. Przede wszystkim kirkut nie może zostać zlikwidowany4 lub wykorzystany do innych celów. Do podstawowych przepisów należy zakaz odmawiania modlitwy na cmentarzu w innych intencjach niż za zmarłych, zakaz spożywania posiłków na obszarze nekropolii. Nie należy również skracać sobie drogi przejściem przez obszar cmentarza. Jednak najistotniejszy zakaz dotyczy znajdujących się na kirkucie grobów, które są nienaruszalne. Nie można ich niszczyć, li- kwidować – nawet jeśli wykazują one znaczne zaniedbanie – i nie istnieje możliwość dokonania pochówku w tym samym miejscu, gdzie został on już wcześniej dokonany5. Zaniedbanie grobowca wynikać może zaś z faktu, iż wedle tradycji żydowskiej nie ma obowiązku częstego odwiedzania grobów zmarłych – należy to zrobić przede wszystkim w każdą rocznicę śmierci.
2 Już same nazwy cmentarza żydowskiego w tłumaczeniu z języka hebrajskiego dosyć dobrze oddają stosunek Żydów do tego obszaru. Miano be(j)t moed lechol chaj oznacza dosłownie dom uroczystego zgromadzenia wszystkich żyjących, be(j)t chajim tłumaczy się jako dom życia [wiecznego], be(j)t kwarot to dom grobów, natomiast be(j)t olam to dom świata [wiecznego]. W Polsce natomiast najczęściej używa się określenia:
kirkut, które stanowi nawiązanie do niemieckiego słowa kirchof, którym nazywano dziedziniec kościelny, w którym chowano zmarłych. Por. tamże, s. 297–298.
3 E. Bergman, J. Jagielski, Ślady przeszłości. Synagogi i cmentarze, w: Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska, Lublin 2011, s. 472–473.
4 Od tej zasady nienaruszalności istnieją jednak ściśle sprecyzowane wyjątki, któ- re dookreślają w jakich sytuacjach może zostać dokonana np. ekshumacja – m.in.
w przypadku przeniesienia szczątków zmarłego do grobu w Ziemi Świętej lub do grobu rodzinnego. Możliwe jest to również w przypadku, gdy teren cmentarza zagrożony jest podmyciem przez wodę. Podobnie zasady dotyczące dokonania pochówku w miej- scu, gdzie już spoczywa zmarły. Por. J.P. Woronczak, Specyfika kulturowa cmentarzy żydowskich, Katowice 1993, s. 6.
5 Sytuacja, w której odbywa się pochówek w miejscu, gdzie został on już dokonany może mieć jedynie miejsce wówczas, gdy obszar cmentarza jest całkowicie zapełniony i nie istnieje możliwość pozyskania terenu na ten cel. Por. tamże.
103
Niezwykle interesującym zagadnieniem jest to, w jaki sposób tradycja żydowska odnosi się do samej śmierci. Śmierć w judaizmie jest traktowana na równi z narodzinami – stanowi nieodłączną część dzieła Stworzenia. Jest naturalną konsekwencją życia; oddzieleniem się ciała od duszy i przekro- czeniem bramy między życiem doczesnym a wiecznym. Wedle tradycji ży- dowskiej istnieją 903 rodzaje śmierci, z czego do najlżejszych form zalicza się śmierć przez pocałunek Szechiny6, która porównywana jest do „wyciągnięcia włosa z mleka”. Pocałunek Szechiny jest najłagodniejszą formą śmierci, która następować ma podczas snu7. Mimo tego oswojenia się ze śmiercią i zrozu- mienia jej istoty, istniała wśród Żydów obawa przed jej nadejściem. Starano się odwlekać ten moment poprzez dokonywanie różnorodnych czynności – m.in. w chwili zgonu zmieniano zmarłemu imię bądź udzielano rozwodu8. W tradycji judaistycznej wykształcił się szereg powinności, które spełniano po śmierci człowieka. Wskazane było na przykład, aby sam pogrzeb odbył się jak najszybciej, najlepiej w dniu samej śmierci.
Stwierdzić można, że już sama przestrzeń cmentarza jest wyrazicielem różnorodnych założeń judaizmu. Podobnie jak synagoga ukształtowana jest wedle ścisłych zasad – tradycyjnych (ortodoksyjnych) lub nowoczesnych (reformowanych), tak również nekropolie żydowskie reprezentują te same idee. Na ortodoksyjnych nekropoliach znajdziemy charakterystyczny podział na oddzielne strefy przeznaczone dla kobiet i mężczyzn, natomiast na cmen- tarzach nieortodoksyjnych układ ten nie będzie szczególnie przestrzegany.
Cmentarz żydowski tworzy przestrzeń o niezwykłym charakterze, gdzie osobliwym i szczególnym elementem są żydowskie nagrobki. Są one częścią w największym stopniu definiującą tożsamość żydowską. Wedle tradycji, nagrobki powinny być wzniesione przez rodzinę zmarłego do jego pierwszej rocznicy śmierci, jednak zdarzają się przypadki odwlekania tego terminu,
6 Istnieją różnorodne teorie wyjaśniające określenie Szechina. Jedne z nich definiują ją jako Bożą Opatrzność. Inne sugerują, że jest to synonim samego Boga. Wśród in- nych Szechina rozumiana jest jako istota świetlna lub byt, z którym istnieje możliwość nawiązania kontaktu. Por. A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, Warszawa 2003, s. 267–268.
7 M. Łagiewski, Macewy mówią, Wrocław 1991, s. 26–28.
8 Polski słownik judaistyczny…, t. 2, s. 673–674.
Judaistyczne nagrobki jako egzemplifikacja tożsamości żydowskiej...
opierające się na przekonaniu, że zmarły nie zostanie zapomniany, skoro każdego dnia jest opłakiwany. Zgodnie z założeniami judaizmu, cmentarz i znajdujące się na nim groby, są rytualnie nieczyste. Stąd też pierwotnie gro- by służyły przede wszystkim jako oznakowanie dla kapłanów, którzy musieli pozostawać w rytualnej czystości. Od czasów średniowiecza jednak funkcja nagrobków się zmieniła. Nie ograniczała się już jedynie do zabezpiecze- nia spoczynku zwłok i oznakowania grobu. Stała się wyrazem szacunku do zmarłego oraz troski o jego życie wieczne. To ślad pamięci dla potomnych i historyczne świadectwo. Obecnie można ją również określić jako „ikonę”
kultury i tradycji żydowskiej.
Najpopularniejszą, tradycyjną formą żydowskiego nagrobka jest prosta, ascetyczna tablica zakończona półkoliście. W Polsce postać nagrobka tego typu przyjęła nazwę „macewa”, choć samo określenie w języku hebrajskim mac(c)ewe oznacza po prostu nagrobek lub stelę9. Na późniejsze wykształ- cenie się rozmaitych form nagrobków miały przede wszystkim wpływ nowe nurty judaizmu, dążące głównie do asymilacji Żydów w nowoczesnym społe- czeństwie. Dlatego też, w opracowaniach dotyczących obiektów nagrobnych często stosuje się podział na formy tradycyjne i nowoczesne. Z tego również względu, szczególnie w drugiej połowie XIX wieku, zaczęto wzorować się m.in. na chrześcijańskich obiektach nagrobnych. Możemy zatem wyróż- nić kilka nowych form żydowskich nagrobków m.in.: nagrobki tumbowe, sarkofagi, kaplice, ohele10 czy też nagrobki o formach zdobionej kolumny.
Ozdobne pomniki nagrobne wznoszone były zwykle dla ważnych osobisto- ści. Ciekawą tradycją było wykonywanie miniatur nagrobków, które przecho- wywano w domu. Wedle zwyczaju w każdą rocznicę śmierci zapalano przy nich świece i odmawiano modlitwę za zmarłego.
Spośród przedstawionych form judaistycznych nagrobków należałoby wyróżnić macewę. Jest ona bowiem szczególnym nośnikiem tożsamości
9 Tamże, s. 77–78.
10 Ohel, z języka hebrajskiego oznaczający namiot, jest to wzniesiony nad grobem zasłużonego rabina, cadyka bądź jego potomków budynek murowany lub drewniany.
Por. tamże, s. 256.
105
judaistycznej: zarówno kulturowej, jak również osobowościowej. Przez toż- samość kulturową rozumieć należy całe bogactwo idei, tradycji, przepisów, które zawiera judaizm i które są najważniejszymi wskaźnikami dla społe- czeństwa wyznania mojżeszowego. Tożsamość osobowościowa jest nato- miast tożsamością indywidualną każdej jednostki – zarówno w kontekście podstawowych informacji o człowieku takich jak imię, pochodzenie czy wy- konywany przez niego zawód oraz jego cech charakteru.
Tożsamość osobowościową macewy predestynuje jej znamienna este- tyka, gdzie oprócz inskrypcji wpleciony jest szereg motywów, których cel jest dobrze określony. Już sam kształt macewy, przypominający bramę, ma stać się symbolem przejścia do życia w innym świecie. Pojawiająca się na nagrobkach inskrypcja wykazuje pewną dualność: jest łącznikiem między światem żywych i zmarłych. Przedstawia podstawowe informacje o zmar- łym: jego imię oraz imię ojca, datę śmierci, czasem również datę pogrzebu.
Prezentuje także teksty mówiące nam o jego cnotach, tytułach, pełnionych przez zmarłego urzędach, podkreślając tym samym sens jego ziemskiej egzystencji. Dodatkowo inskrypcje przedstawiają także lamentacje oraz cytaty biblijne, choć częstokroć największy wpływ na treść inskrypcji mają wpływy lokalne. Stosowane inskrypcje również stanowią element, który będzie wskaźnikiem judaistycznych założeń. Do XIX w. wykonywano zapisy w języku hebrajskim. Później zaczęły pojawiać się inskrypcje w alfabecie łacińskim. Jednakże Żydzi ortodoksyjni, tak niechętnie odnoszący się do novum w tradycjach judaizmu, jeśli decydowali się na napis w alfabecie łacińskim, umieszczali go z tyłu macewy11. Najczęściej występującą in- skrypcją jest następujące zdanie: „Niech dusza jego (jej) będzie związana w węzeł życia wiecznego”.
Na szczególną uwagę zasługują jednak motywy symboliczne, które poja- wiają się na nagrobkach już od czasów starożytności. Wówczas jednak sto- sowano proste motywy manifestujące żydowskie pochodzenie, które miały także na celu odróżnienie grobów judaików od grobów pogańskich. Wśród
11 Polski słownik judaistyczny…, t. 1, s. 631–632.
Judaistyczne nagrobki jako egzemplifikacja tożsamości żydowskiej...
stosowanych symboli na nagrobkach pojawiała się menora12, szofar13 lub etrog14. Od XVI w. symboliczny program zaczął się rozrastać i coraz częściej stosowano go na nagrobkach. W XVII w. całkowicie zapełniał pole mace- wy, stając się jej znaczącym i charakterystycznym elementem15. Uznaje się, że w XVIII w. wytworzył się już zamknięty kanon motywów wykorzystywa- nych przy zdobnictwie nagrobków i przestały pojawiać się nowe elementy symboliczne16.
Największy wpływ na formowanie się poszczególnych motywów symbo- licznych miały założenia judaizmu. Zgodnie z tradycją żydowską, zabronione jest przedstawianie postaci ludzkiej, co wiązało się z biblijnymi słowami:
„Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest wysoko na niebie, ani co jest na ziemi nisko, ani tego co jest w wodach pod ziemią”17. W efekcie tego zakazu wykształcił się szereg motywów symbolicznych nie tyl- ko ściśle związanych z religią, ale będących przekazem treści bezpośrednich i jednoznacznych: o zmarłym i jego życiu doczesnym. Pojawiają się przede wszystkim motywy, które są niebagatelnym źródłem informacji odnoszą- cym się do cech charakterologicznych zmarłego, jak również do jego sta- tusu społecznego. Geneza owej symboliki jest silnie zakorzeniona zarówno
12 Menora to święty siedmioramienny świecznik. Symbolika menory jest różnorako interpretowana. Jest ona m.in. symbolem boskiej mądrości, Tory, ducha ludzkiego lub zobrazowaniem układu planetarnego. Por. Polski słownik judaistyczny…, t. 2, s. 135–136.
13 Szofar jest instrumentem muzycznym wykonanym z rogu zwierzęcego, używanym podczas ogłaszania ważnych wydarzeń lub niektórych świąt. Oznajmiał m.in. alarm wojenny czy też nadejście Nowego Roku. Por. A. Unterman, Encyklopedia…, s. 272.
14 Etrog nazywany jest także „rajskim jabłkiem”. Jest owocem cytrusowym, którym potrząsa się podczas święta Sukot. Por. tamże, s. 89–90.
15 Polski słownik judaistyczny…, t. 2, s. 593.
16 D. Muszyńska, Przegląd form nagrobnych na cmentarzu żydowskim w Łodzi, w: Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce. Tom 2: Cmentarze żydowskie, red.
J. Woronczak, Wrocław 1995, s. 48.
17 Wj 20,4, w: Pismo Święte. Stary Testament, red. ks. M. Peter, Poznań 2007 (pozo- stałe cytaty pochodzą z tego wydania). Warto jednak nadmienić, że próbowano omijać ten zakaz obrazując postaci o twarzach ptaków lub też próbując ją ukryć, zasłaniając dłońmi. Obecnie odnaleźć możemy także przykłady żydowskich nagrobków, na któ- rych widnieje nawet fotografia zmarłego.
107
Macewa z kirkutu w Mysłowicach.
w judaizmie, jak również w tradycji i historii Izraelitów. Trudność w jej od- czytaniu dookreśla hermetyczność oraz enigmatyczność kultury żydowskiej:
jej zamknięcie i inność wobec obcych kultur i środowisk.
Najpopularniejszym motywem stosowanym na żydowskich pomnikach nagrobnych, który podkreśla tożsamość judaistyczną, jest Gwiazda Dawida nazywana także Tarczą Dawida. Choć nie należy ona do motywów o naj- starszej proweniencji, dosyć szybko nabrała popularności i stanowi element niezwykle często stosowany. Gwiazda Dawida – według symboliki kabali- stycznej – oznacza przenikanie się światów widzialnego i niewidzialnego, pierwiastka ziemskiego oraz niebiańskiego. Według innej interpretacji, sześć wierzchołków gwiazdy symbolizuje sześć dni powszednich w tygodniu, a śro- dek gwiazdy – Szabat18.
Wśród równie często pojawiających się elementów symbolicznych na- grobków wyróżnić można te, które bezpośrednio odnoszą się do śmierci.
Zwykle obrazowania dotyczyły śmierci tragicznej i nagłej, o czym informo- wać nas mają motywy złamanego drzewa, świec, kwiatów. Umieszczano także symboliczne aluzje do przemijalności czasu, jak np. klepsydra (często przedstawiona z parą skrzydeł) oraz te, które miały przypominać o życiu wiecznym, m.in. wąż trzymający ogon w paszczy czy też drzewo życia, któ- rego strzegły zwierzęta19. Często na nagrobkach występowało przedstawienie palmy jako symbolu odkupienia20.
Znacznie bardziej interesującymi motywami symbolicznymi są jednak te, które dotyczą bezpośrednio zmarłego jako jednostki, człowieka, który, mimo że przynależy do sfery kultury żydowskiej, jest też przecież konkretną osobą.
Przykładowo, pojawiają się elementy, które stanowią informacje o jego po- chodzeniu. Charakterystyczne jest przedstawienie dłoni, których palce są znamiennie rozsunięte i złączone. Tworząc gest błogosławieństwa, odnoszą się do osób, które są potomkami rodu kapłańskiego Aarona. Często występu- ją one także na nagrobkach dzieci ze względu na fakt dziedziczenia praw ka- płańskich. Przedstawienie dzbanka lub misy z ręką, które ją unoszą informuje
18 A. Unterman, Encyklopedia…, s. 166.
19 J.P. Woronczak, Specyfika kulturowa…, s. 15.
20 M. Łagiewski, Macewy mówią…, s. 19.
109
Macewy z kirkutu w Cieszynie.
nas natomiast, że zmarły pochodził z rodu lewickiego. Lewici pełnili funkcję pomocników i obmywali ręce kapłanom przed błogosławieństwem21.
Również identyfikacja płci zmarłego jest możliwa dzięki motywom sym- bolicznym. Dla nagrobków kobiet charakterystyczna stanie się symbolika świec: najczęściej złamanych czy też zgaszonych. Pojawienie się tego typu elementu na macewach zmarłych kobiet wiążę się ze zwyczajem, zgodnie z którym to właśnie one zapalały świece szabatowe w piątek wieczorem przed zachodem słońca22. Należy tutaj nadmienić, że dla kultury judaistycznej nie- bagatelną rolę odgrywało światło. Zgodnie z założeniami tradycji żydowskiej, światło, płomień oraz sama świeca symbolizują człowieka i jego duszę23. Wiązać to należy ze słowami, które pojawiają się w Księdze Przysłów: „Jahwe czuwa nad duchem człowieka, przenika On całą głębię jego istoty”24. Światło było symbolem mądrości, wiedzy i prawdy. Miejscem realizacji tego medium, prócz synagogi, była również przestrzeń cmentarza i jej główne elementy – nagrobki. Orientowano je w kierunku wschodnim – ku Jerozolimie, a jedno- cześnie w stronę światła, opierając się na wierze, że dusza jest światłem Boga.
Na pomnikach nagrobnych bardzo często wykorzystywano elementy zdobnicze, będące przekaźnikami podstawowych treści dotyczących m.in.
imienia zmarłego, które wyrażane było przykładowo za pomocą przedsta- wień zwierzęcych: lew odnosił się do imienia Juda, jeleń to symbol imion:
Cwi, Hirsz lub Naftali, natomiast niedźwiedź – Dow i Ber, gołąb stanowiący zobrazowanie imienia Jona, wilk – Wolfa, Zeewa, Beniamina, ptak to meta- foryczne przedstawienie imion Cipora oraz Fejga25. Pojawiały się także inne motywy, np. na grobie kobiety o imieniu Miriam odnajdziemy instrumenty muzyczne, co stanowi pamiątkę biblijnej prorokini Miriam na brzegu Morza Czerwonego, która grała Bogu z radości hymn pochwalny, natomiast na gro- bie kobiety o imieniu Rachela odnajdziemy wyrytą studnię, która nawiązuje do spotkania biblijnej Racheli z Jakubem26.
21 Polski słownik judaistyczny…, t. 2, s. 37.
22 Tamże, s. 593–595.
23 Tamże, s. 674.
24 Prz 20, 27.
25 Polski słownik judaistyczny…, t. 2, s. 593–595.
26 Tamże, s. 393.
111
Nie tylko inskrypcje zawierały treści explicite podkreślające zasługi zmarłego, także i w tej kwestii tradycja żydowska ukształtowała swoistą symbolikę ilustrującą osiągnięcia i cechy zmarłego. Przedstawienie na macewie winnego grona świadczyło o obfitości posiadanych przez niego cnót. Elementem o podobnej wymowie była ręka wrzucająca do skarbonki pieniądz, oznaczająca dobroczynność. Przedstawienie na macewie ksiąg także jest elementem charakterystycznym. Nagrobki mężczyzn zdobić będą biblioteczki, natomiast na nagrobkach kobiet odnajdziemy pojedyncze modlitewniki lub Psałterze. Mogły one symbolizować zawód księgarza, ale przede wszystkim odnosiły do spełniania religijnego nakazu, wedle którego niezwykle istotną kwestią było studiowanie Tory i Talmudu. Przedstawienie korony było aluzją do obyczaju zwieńczania rodału ozdobą ukształtowaną na formę korony. Stosowanie tego motywu na nagrobkach miało odnosić się do pobożności zmarłego i podkreślić, że swoim postępowaniem w życiu doczesnym zasłużył on na „koronę dobrego imienia”. W przypadku, gdy przedstawiona korona była przekrzywiona, oznaczało to, że zmarły stano- wił głowę rodziny lub gminy27.
Na kirkutach łatwo znaleźć nagrobek, na którym widnieje przedstawienie ptaka wyrywającego dziobem pióra z piersi. To z jednej strony znak goto- wości do poświęcenia, z drugiej zaś napomnienie do życia w żałobie. Może pojawić się na grobie bogobojnej wdowy. Pelikan natomiast przypomina o niespotykanej opiekuńczości, gloryfikuje gotową do największych poświę- ceń matczyną miłość zmarłej. Pelikan karmiący młode, pelikan rwący sobie pióra, pelikan raniący własną pierś, by krwią nakarmić wygłodniałe pisklęta – to symbol osieroconych dzieci.
Przedstawione motywy symboliczne szczególnie popularne były na ma- cewach w XVIII i XIX wieku. Z czasem stosowane wyobrażenia nie były już tak ściśle związane z religią i stały się w większym stopniu przekazem o ży- ciu doczesnym osoby pochowanej. Najczęściej były to informacje dotyczące wykonywanego zawodu zmarłego. Tym samym na nagrobku inżyniera od- naleźć można prosty motyw w postaci ekierki i cyrkla, symbolem aptekarza będzie moździerz z gałką, a na macewie lekarza będzie widniał wąż Eskulapa.
27 Tamże, s. 593–595.
Judaistyczne nagrobki jako egzemplifikacja tożsamości żydowskiej...
Przedstawienie gęsiego pióra odnieść należałoby z kolei do sofera, czyli oso- by, która zajmowała się przepisywaniem Tory.
Obecnie przestrzeń nekropolii żydowskich z umieszczonymi na nich ka- miennymi macewami stanowi obraz surowy, a nawet wręcz przygnębiają- cy. Warto jednak nadmienić, że pierwotnie kształtował się na nim zupełnie inny krajobraz. Wynikało to z faktu, że znajdujące się na cmentarzu nagrobki były polichromowane. Miało to miejsce zwłaszcza na kirkutach założonych w mniejszych miejscowościach. Malowanie nagrobków nie tylko wiązało się z tradycją pogrzebową czy też znaczeniem estetycznym bądź reprezen- tacyjnym – stosowana kolorystyka miała także autonomiczną symbolikę.
W zdobnictwie macew wykorzystywano najczęściej cztery kolory: czerwień, błękit, złoto oraz srebro. Nie bez znaczenia były wpływy epok, w których polichromowano nagrobki, jak również tradycji środowisk, w których się pojawiały. Trudno jednakże zinterpretować symbolikę stosowanych kolo- rów, ponieważ nie ma na ten temat jednoznacznych przekazów28. Na prze- łomie XIX i XX wieku polichromowano całe nagrobki na czarno, co miało na celu imitowanie granitu. Napisy malowano wówczas na złoto lub srebrno.
Poszczególnym motywom zdobniczym starano się nadać kolor rzeczywisty.
Kolor tła macewy również nie był sprecyzowany. Często stosowano biel lub czerń, ale nie stanowiło to reguły. Biel miała symbolizować duchową czy- stość, światło. Była też kolorem kapłanów.
Szerokie spektrum symbolicznych elementów zastosowanych na ma- cewach wydaje się kompletnym „zdemaskowaniem” tożsamości osobo- wościowej zmarłego. Zastosowanie tak bogatego wachlarza motywów symbolicznych – niepozwalających na bezpośrednią czytelność, która w rzeczywistości wymaga odpowiedniego wsparcia intelektualnego – dodatkowo wzmacnia hermetyczność i niekonwencjonalność kultury
28 Polichromiami żydowskich nagrobków zajął się Andrzej Trzciński, który w swoim artykule opracowuje cmentarze w południowo-wschodniej Polsce. Jego rozważania dotyczą przede wszystkim zakresu obszaru podanego w tytule, ale poruszył on także zagadnienia, które odnosić się mogą do polichromii stosowanych w każdym rejonie.
Por. A. Trzciński, Polichromia nagrobków na cmentarzach żydowskich w Polsce połu- dniowo-wschodniej, „Polska Sztuka Ludowa” 1989, t. 43, nr 1/2, s. 63–64.
113
judaistycznej oraz swoistą izolację wobec innych środowisk. Dzięki bogatej symbolice żydowskiej zastosowanej na nagrobkach, nie przypominają one po prostu słownika biograficznego. Cmentarz jest konsekwentną przestrze- nią symboliczną, a sama macewa wyrazicielem wszystkich idei judaizmu, stając się tym samym wykładnikiem metafizycznych treści tożsamości ży- dowskiej. Zaszyfrowane informacje są związane z dbałością społeczności judaistycznej o swoje najwyższe wartości. Są również manifestacją jej od- rębności i inności.
Cmentarz żydowski oraz macewa zawierają elementy kulturotwórcze, które dają możliwość manifestowania tożsamości zmarłego. Zgodnie z tym, co zostało przedstawione, można zaryzykować tezę, że w przypadku tradycji judaistycznej, tożsamość kulturowa implikuje tożsamość osobowościową, która mówi nam, kim był konkretny człowiek jako jednostka. Żydowski na- grobek ukazuje się nam nie tylko jako zwyczajna tablica informacyjna, cha- rakterystyczny element religii mojżeszowej czy źródło historyczne. To przede wszystkim swoisty symbol i zarazem źródło niekończącej się interpretacji, na którym większość elementów pojawiała się świadomie i konsekwentnie. Jest on zintensyfikowanym wykładnikiem tożsamości żydowskiej: kulturowej, osobowościowej, a także żydowskiej tożsamości miejsca, w którym zlokali- zowano kirkut. We wszystkim przypadkach priorytetową rolę odgrywa reli- gia. Żydowskie nagrobki stanowią także przykład zachowanego konsensusu między funkcjami: kultową, estetyczną oraz kulturową i jako takie posiadają wartość zarówno historyczną, jak i artystyczną.
Bibliografia
Łagiewski M., Macewy mówią, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. F. Tych, M. Adamczyk- -Garbowska, Lublin 2011.
Pismo Święte. Stary Testament, red. ks. M. Peter, Poznań 2007.
Polski słownik judaistyczny. Dzieje. Kultura. Religia. Ludzie, t. 1 i 2.
opr. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003.
Judaistyczne nagrobki jako egzemplifikacja tożsamości żydowskiej...
Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce. Tom 2: Cmentarze żydowskie.
red. J. Woronczak, Wrocław 1995
Trzciński A., Polichromia nagrobków na cmentarzach żydowskich w Polsce południowo-wschodniej, „Polska Sztuka Ludowa” 1989, t. 43, nr 1/2.
Tyloch W., Judaizm, Warszawa 1987.
Unterman A., Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, Warszawa 2003.
Woronczak J.P., Specyfika kulturowa cmentarzy żydowskich, Katowice 1993.
