Krystyna Szlachetko
Analiza odontologiczna uzębienia
ludzkiego ze stanowiska Biniątki,
pow. Busko-Zdrój : (neolityczny grób
kultury amfor kulistych)
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 4, 65-71
1967
ANALIZA ODONTOLOGICZNA UZĘBIENIA LUDZKIEGO
ZE STA N O W ISK A BINIĄTKI, POW . BUSKO-ZDRÓJ
(NEOLITYCZNY GRÓB KULTURY AMFOR KULISTYCH)
Uzębienie składa się ze w zględnie dobrze zachow anych następujących zę bów stałych dolnych praw ych: przedtrzonow ca pierw szego i drugiego, trz o nowca pierw szego, drugiego, trzeciego oraz lewych: kła i drugiego p rzedtrzo nowca (rye. 1).
Rye. 1.
Duże w ym iary analizow anych zębów w ym agają porów nania z danym i, dotyczącym i uzębienia z tego okresu jak i późniejszych. D latego więc p rzy toczę dane kilk u autorów odnoszące się do w ym iarów tych sam ych zębów stałych.
P om iary w ykonano techniką klasyczną (M artin, Sailer) z dokładnością do 0,1 mm.
TABELA I. WYMIARY ZĘBÓW STAŁYCH ZE STANOWISKA BINIĄTKI Rodzaj zęba Szerokość
korony Grubość korony W ysokość korony Wysokość korzenia Ρ χ prawy 6,7 7,2 5.5 (?) * 14,6 (?) P 2 ” 7,3 8,5 — 16,4 (?) Mj „ 11,4 11,1 5,8 (?) 17,3 (?) M2 .. 11,2 10,1 8,2 (?) 14,2 (?) M3 „ 11,5 10,4 — 13,5 (?) С lew y — 7,0 8,2 (?) 16,5 (?) p 2 7,6 8,5 5,8 (?) 16,5 (?)
* Znak pytania oznacza pomiar przybliżony na skutek starcia zęba, uszkodzenia ko rony lub korzenia. W kilku rubrykach brak danych z powodu znacznego uszkodze nia zęba w danym wymiarze.
6 6 K r y s ty n a Sztachetko
TABELA II. WYMIARY SZEROKOŚCI KORON I WYSOKOŚCI KORZENI NIEKTÓRYCH ZĘBÓW STAŁYCH DOLNYCH WG ROŻNYCH AUTOROW
Autor i Ro dzaj zęba n X Min Max W yso kość k o rzenia Brabant
i Twiesselmann Homo sapiens C 1C9 6,63 5,6 7,8
Martin i Salier Species homo >> — — 5,0 9,0 — Brabant i inni N eolit (Francja) — 6,85 — — 14,58 Stęślicka Homo sapiens >> — 7,0 — — — Brabant
i Tw iesselm ann Homo sapiens P i
>>
108 6,42 5,4 7,5
Martin i Salier Species homo — — 4,5 8,7 — Brabant i inni N eolit (Francja) — 00 — — 14,32 Stęślicka Homo sapiens >* — 6,6 — — — Brabant
i Twiesselm ann Homo sapiens P 2 109 6,56 5,3 9,0 _ Martin i Salier Species homo »» — — 5,0 8,8 — Brabant i inni N eolit (Francja) — 8,38 — — 15,76 Stęślicka Homo sapiens ♦ > — 6,9 — — — Brabant
i Tw iesselm ann Homo sapiens Mi 107 10,72 9,3 12,1 _ Martin i Salier Species homo *» — — 8,0 12,8 — Brabant i inni N eolit (Francja) — 11,27 — — —
Stęślicka Homo sapiens — 10,4 — — —
Brabant
i Twiesselm ann Homo sapiens M2 109 9,96 8,1 11,6 _ Martin i Salier Species homo — — 7,0 12,5 — Brabant i inni N eolit (Francja) — 10,69 — — 13,49 Stęślicka Homo sapiens >> — 9,8 — — — Brabant
i Twiesselm ann Homo sapiens M 3 99 9,97 7,2 12,0 _ Martin i Salier Species homo », — — 4,0 15,0 — Brabant i inni N eolit (Francja) „ — — — — — Stęślicka Homo sapiens >> — 9,5 — — —
P orów nanie w ym iarów badanych zębów z wyżej podanym i pozw ala okre ślić je jako mieszczące się, praw ie we w szystkich w ym iarach, w granicach w ahań w artości sk rajnych, ale z w yraźną ten den cją do górnych w artości. Długość korzeni, k tóra w większości zębów przekracza średnie dla neolitu F rancji, może mieścić się w granicach w ah ań indyw idualnych.
Na k rótkie om ówienie zasługuje najw iększa szerokość a zwłaszcza g ru bość korony trzeciego trzonow ca. W praw dzie na dwóch pozostałych trzo no w cach widoczne jest starcie na pow ierzchniach stycznych (co uw zględniono w tabeli I przez dodanie znaku p ytan ia przy odnośnych pom iarach), jednak w tym przypadku stopień starcia niew iele w pływ a na zm ianę szerokości tych koron. S. M. G arn i inni (1963, 1964) na podstaw ie b adań różnicy wielkości pierw szych i drugich trzonow ców stałych u 201 białych (Ohio) i 91 Indian
TABELA III. WYMIARY GRUBOŚCI KORON NIEKTÓRYCH ZĘBÓW STAŁYCH DOLNYCH WG RÓŻNYCH AUTORÓW
Autor Rodzaj
zęba n X Min Max
Brabant
i Tw iesselm ann Homo sapiens C 109 7,77 6,5 9,1 Martin i Salier Species homo „ — — 5,8 10,0 Brabant i inni N eolit (Francja) „ — 7,89 — —
Stęślicka Homo sapiens „ — 7,9 — —
Brabant
i T w iesselm ann Homo sapiens P i 108 7,32 6,2 8,5 Martin i Salier Species homo — — 5,7 9,8 Brabant i inni N eolit (Francja) „ — 6,93 — —
Stęślicka Homo sapiens — 7,8 — —
Brabant
i T w iesselm ann Homo sapiens P 2 109 7,86 5,8 9,4 Martin i Salier Species homo — — 5,0 9,7 Brabant i inni N eolit (Francja) — 7,14 — —
S tęślicka Homo sapiens ,, — 7,4 — —
Brabant
i Tw iesselm ann Homo sapiens 107 10,28 9,3 11,5 Martin i Salier Species homo — — 8,3 12,2 Brabant i inni N eolit (Francja) ,, — 10,12 — —
S tęślicka Homo sapiens ,, — 10,3 — —
Brabant
i Tw iesselm ann Homo sapiens M2 109 9,72 8,4 10,7 Martin i Salier Species homo — — 8,0 12,0 Brabant i inni N eolit (Francja) — 9,89 — —
S tęślicka Homo sapiens ,, — 9,8 — —
Brabant
i T w iesselm ann Homo sapiens m3 99 9,46 8,1 11,2 M artin i Sailer Species homo — — 4,0 13,0 Brabant i inni Neolit (Francja) — — — —
S tęślicka Homo sapiens ” — 9,5 — —
Pim a podaje, że duża zmienność koron tych zębów nie może stanow ić pod staw y do oceny przynależności danego osobnika do form kopalnych czy w spół czesnych. P rzew aga wielkości drugiego trzonow ca nad pierw szym nie jest więc tak bezw zględną cechą taksonom iczną w obrębie Homo za jak ą uw ażali ją W eindenreich, von K oenigsw ald i Clark.
S tarcie pow ierzchni żujących w ystępuje w różnym nasileniu. Stosując k lasyfikację B rab a n ta i innych (1961) określono starcie drugich przedtrzonow - ców oraz pierw szego i drugiego trzonow ca na drugi stopień, a pozostałych zębów na pierw szy. Ocena w ieku danego osobnika na podstaw ie starcia koron zębów, jak i innych cech, była przedm iotem szeregu prac i wszyscy autorzy są zgodni, że w iek może być podany tylko z w iększym czy m niejszym przybliżeniem .
68 K r y s ty n a Sztachetko
O dkładanie w tórnej zębiny jako reak cja na ścieranie zębów jest znanym zjaw iskiem i wg P e rie r (cyt. B rabant) u ludzi współczesnych odm iany białej odkładanie to jest daleko m niejsze, niż u ludzi daw niej żyjących czy p ry m i tyw nych. N atom iast Tw iesselm ann i B rab an t stw ierdzili zarów no w bardzo starty ch zębach z okresu frankońskiego, jak i u współczesnych — znaczną w arstw ę zębiny w tórnej.
W edług Blacka u odm iany białej starcie zębów staje się obecnie bardzo w yraźne powyżej 40 lat życia, ale w paleolicie i neolicie w ystępow ało ono daleko wcześniej i było bardzo w yraźne u dorosłego (adultus). Miles (1963) podaje diagram starcia koron trzonow ców w odpowiednich klasach wieku, m ogący służyć do oceny w ieku badanego osobnika. Na podstaw ie tego d ia gram u, jak i innych cech, określono w iek osobnika, do którego przynależało analizow ane uzębienie, na około 30 lat.
Z w ariantów ukształtow ania trzonow ców należy w ym ienić przebieg szkli w a na granicy z korzeniem na pow ierzchni policzkowej, co jest dobrze w i doczne na trzecim trzonow cu, natom iast na dwóch pozostałych okolica ta jest uszkodzona. Brzeg szkliw a w opisyw anym zębie jest w ydłużony dość znacznie w kieru n k u korzenia. Podobne ukształtow anie granicy szkliw a na pow ierzchni policzkowej trzonow ców jest opisane przez P edersena (cyt. B rabant) u E ski m osów ze w schodniej G renlandii. P odany powyżej przebieg szkliw a często w ystęp uje łącznie z perłą szkliw ną i stanow i cechę ch arak tery styczną uzębie nia ras m ongolskich (B rabant 1958).
Pow ierzchnie korzeni w szystkich zębów, poza pow ierzchnią przyśrodkow ą drugiego przedtrzonow ca lewego, k tóra jest niezm ieniona, są b ru n a tn e , chro pow ate i prześw itujące przy p atrzen iu pod światło. W szystkie korzenie są jak b y ścieńczałe, niek tó re m ają okolicę w ierzchołkow ą jakb y zresorbow aną
(ryc. 2).
Tego rodzaju zm iany pośm iertne na korzeniach zębów opisał W erelds (1961), badając serię czaszek sprzed około 1000 lat, w ydobytych na teren ie piaszczystym w miejscowości Coxyde (Belgia). W następnej sw ojej pracy (1962) podał on zm iany pośm iertne w obrębie zębiny i cem entu, które obser w ow ał w zębach pochodzących z opactw a Vivegnis (Belgia). Te zęby z kolei przebyw ały około 300 la t w ziemi gliniastej i w ykazują zm iany o podobnym charakterze. A utor ten w ykonał szereg badań histologicznych, k tó re w ykazały, że duże obszary zębiny i cem entu korzeni posiadają w yżłobienia pod postacią niezliczonych charakterystyczny ch korytarzy, rozpoczynających się przy otwo rze wierzchołkowym . Tego rodzaju zm iany w zębach i kościach były już
sane przez W edla w 1864 r. i on przypisyw ał je działaniu grzybów, których nazwy jednak nie w ym ieniał. W erelds przypuszcza, że odpow iedzialnym i za w y żej opisane zm iany w cemencie i zębinie są grzyby — actinom ycetales. Nie stety analizow anych zębów nie poddano badaniom histologicznym , k tóre mo głyby w ykazać obecność zm ian m ikroskopow ych opisanych przez W ereldsa.
N atom iast na w ykonanych rentgenogram ach om aw ianych zębów widoczne jest rozrzedzenie stru k tu ry zębiny i cem entu w postaci m niej wysyconych cieni tych tkanek. Zwłaszcza drugi przedtrzonow iec i pierw szy trzonow iec w ykazują duże ub y tk i w ym ienionych tk an ek pod postacią rozrzedzeń na re n t- genogram ie, co z zew nątrz w ygląda jak n ietypow a resorpcja. Poza tym w szystkie zęby na rentgenogram ie w ykazują duże zwężenie przew odów ko rzeniow ych i zm niejszenie kom ory zęba przez w a rstw ę zębiny w tórnej. Tak duże odkładanie zębiny w tórnej można wiązać, jak już wspom niano, z dość dużym starciem pow ierzchni żującej, szczególnie w pierw szym trzonow cu stałym .
Nie stw ierdzono ubytków próchnicow ych w zachow anych zębach ani in nych anom alii czy odchyleń w budow ie koron i korzeni, poza w ym ienionym przebiegiem granicy szkliw a na trzecim trzonow cu.
B IB L IO G R A FIA
1. H. Brabant, L. Klees, R. J. Werelds Anomalies, mutilations et tumeurs des dents
humaines, vol. 1, Paris 1958.
2. H. Brabant, A. Sahly, M. Bouyssou Etude des dents préhistoriques de la station
archéologiques des Matelles, „Bull. Group. Int. Rech. Sc. Stom .”, 1961, t. 4,
s. 382—448.
3. M. Brichard Observations sur la déterm ination de l’âge par la denture, „Bull. Group. Int. Rech. Sc. Stom .”, 1963, t. 6, s. 367—392.
4. S. M. Garn, A. B. Lew is, R. S. K erew sky Molar Size Sequences and Fossil T a x o
nomy, „Science”, 1963, t. 142, s. 1060.
5. S. M. Garn, A. B. Lew is, R. S. K erew sky Rela tive Molar Size and Fossil T a x o
nomy, „Am. Antrop.”, 1964, t. 66, s. 587—592.
6. R. Martin, K. Salier Lehrbuch der Antropologie, Stuttgart 1959.
7. A. E. W. Miles Dentition in the assessment of individual age in skeletal material [w:] D. R. B rothw ell Dental Antropology, Philadelphia 1963.
8. W. Stęślicka Uzębienie naczelnych, „Ann. Univ. Mariae Curie - S k ło d o w sk a ”, Lub lin 1947, Sectio C, vol. 1, t. 8, s. 183—276.
9. F. Twiesselm ann, H. Brabant Recherches sur les dents et les maxillaires d ’une
population d ’âge franc de Coxyde, „Bull. Group. Int. Rech. Sc. Stom .”, 1960, t. 3,
s. 335—400.
10. R. W erelds Observations macroscopiques sur certaines altérations post m ortem
des dents, „Bull. Group. Int. Rech. Sc. Stom .”, 1961, t. 4, s. 7—60.
11. R. Werelds Nouvelles observations sur les dégradations post m o rtem du cément
et de la dentine des dents humaines, „Bull. Group. Int. Rech. Sc. Stom .”, 1962 t. 5.
ОДОНТОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ЧЕЛОВЕЧЕСКИХ ЗУБОВ СО СТОЯНКИ БИНЕНТКИ, ЛОВЯТ БУСКО-ЗДРУЙ (НЕОЛИТИЧЕСКОЕ ЗАХОРОНЕНИЕ КУЛЬТУРЫ ВОРОНКООБРАЗНЫХ СОСУДОВ) В подвергнутых исследованию ниж них постоянных зубах был обнаружен ряд признаков, заслуж иваю щ их внимания: большие размеры всех зубов, в осо бенности их корней, стертость жевательных поверхностей 1 и 2 степени по Брабану. Возраст исследуемого субъекта определяется 30 годами. Форма глазури у корней третьего коренного зуба на поверхности, обращенной к щеке, обнару ж ивает сходство с зубами, описанными Педерсеном. Заметное изменение струк туры корней всех зубов, в особенности второго малого коренного и первого большого коренного, напоминает изменения, описанные Верельдсом.
ODONTOLOGICAL ANALYSIS OF HUMAN TEETH FROM THE BINIĄTKI FIELD IN THE BUSKO-ZDRÓJ DISTRICT (NEOLITHIC GRAVE OF
GLOBULAR--AMPHORAE CULTURE)
In the perm anent low er teeth w hich have been subm itted to analysis the fol low in g rem arkable features have been stated:
great size of all the teeth, especially of their roots; abrasion of occlusal sur faces of the 1st and 2nd degrees according to Brabant. The exam ined individual is supposed to be about 30 years old.
Enam el border beside the roots of the third molar tooth on the buccal surface show s m utual resemblance to the teeth w hich have been described by Pedersen. The m acroscopic root structure of all the teeth, especially that of the second prem o lar, as w ell as that of the first molar, present the post mortem changes resem bling those w hich have been described by Werelds. No caries has been stated in the
