Tomasz Kraszewski
Środowisko naukowe Torunia w
opisach podróżniczych w XVII-XIX
wieku
Rocznik Toruński 35, 7-25
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 35 R O K 2008
Środowisko naukowe Torunia
w opisach podróżniczych w XVII-XIX wieku
T o m a s z K r u s z e w s k i I n s t y t u t I n f o r m a c j i N a u k o w e j i B i b l i o l o g i i U M K T o r u ń
W artykule przedstaw iono wybrane itineraria i inne relacje podróż nicze lub charakterystyki geograficzne, skupiając się na wątku charak teryzowanego w nich potencjału naukow ego Torunia. A utor pragnął ukazać jeg o najbardziej charakterystyczne i często w ystępujące ele menty, a także porów nać popularność lokalnych osobliw ości w róż nych okresach między początkiem XVII a 2. połow ą XIX w. S ą to daty graniczne dla gatunku piśm ienniczego, jakim były podróże, oczyw i ście w odniesieniu do opisów naszego miasta.
N ajstarszą interesującą nas charakterystyką je st Europica varietas M artona C som bora', który w 1616 r. zapragnąw szy podjąć naukę w gdańskim gim nazjum w yruszył na północ z w ęgierskiego Szepsi. Co ciekawe, to itinerarium w ydane w Cassan u Festusa Ianosaltala najw y raźniej było pierwszym zawierającym inform acje o najw ybitniejszym torunianinie M ikołaju Koperniku - tutaj przedstaw ionym jak o astro log. Jego epitafium autor dostrzegł w kościele św. Jana. G łówny frag m ent opisu Torunia dotyczył jednak edukacji i religii. Jeśli chodzi
‘ W y k a z sk ró tó w z a sto so w a n y c h w p rz y p isa c h zn a jd u je s ię n a k o ń cu arty k u łu . 1 Z o b . C . M a rto n n a k , E u r o p ic a v a r ie ta s [...] L en g ye l, M a zu r, P ru z. D a n ia , F risia,
H o lla n d ia , Z ela n d ia , A n g lia , G a llia [...], C assan 1620, [za:] M a rto n a C so m b o ra p o d r ó ż p o P o lsc e, tłu m . J. Ś ląsk i, W a rs z a w a 1961. K siążk a n ie je s t d o s tę p n a w p o ls k ic h b i
o sprawy nauki Csom bor z podziw em wyrażał się na tem at poziom u kształcenia w m iejscowym gim nazjum, wspom inając przy tym jego nieżyjącego ju ż profesora Jana Regiusa. Zainteresow anie przybysza uczonym było znaczne: przypom inał on np. kłopoty Regiusa w styryj skiej szkole zw iązane z jeg o protestanckim wyznaniem, podał też jako m iejsce pochów ku przedm iejski cmentarz. D rugim wspom nianym profesorem , żyjącym jeszcze podczas wizyty W ęgra, był językoznaw ca A dam Freytag Starszy. W opisie podróży nadm ieniono też o kato lickim kolegium jezuickim , przy którym istniała zasobna biblioteka zaw ierająca m.in. globusy i dzieła ojców K ościoła2. Oglądany księgo zbiór znajdował się tu jeszcze przed pierwszym unicestwieniem w okre sie szw edzkiego „potopu” . Po raz drugi spotkało go to ze strony człon ków Komisji Edukacji Narodowej. Dzisiaj choćby częściowe odtworze nie składu kolekcji nastręcza w ielu trudności, zważywszy że uległa poważnem u rozproszeniu po różnych librariach Europy3.
Z tego sam ego roku co druk C som bora pochodzi praca M elchiora A dam a Vitae G ermanorum jureconsultorum et politicorum , którą w y drukow ał Johannes Georgius Geyder, a nakładcą był frankfurcki bi- bliopola Jonae Rosae4. Zaw ierała ona, dołączony do biografii burm i strza H enryka Strobanda, opis najw ażniejszej świeckiej budow li T o runia - ratusza Starego M iasta. W e fragm encie zatytułow anym „C uria Thorunensis” znalazła się w zmianka o um iejscow ionych na wyższym piętrze - „In superiori tabulato” - archiwum, bibliotece i zbrojowni dla lżejszego oręża5. Jednocześnie A dam dodał, że w innej części m ia sta znajduje się kolejna biblioteka. M iał tu z pew nością na myśli księ gozbiór przechow yw any w Gim nazjum A kademickim, do św ietności którego walnie przyczynił się Stroband. Jego nazw isko było głównym hasłem toruńskiego wątku vademecum.
2 Ib id ., s. 3 3 - 3 5 .
3 Z o b . te ż A . L e w an d o w sk a, I n k u n a b u ły K s ią ż n ic y M ie js k ie j im. M . K o p ern ik a
w T o r u n iu , T o ru ń 1 9 79, s. 12; Z . M o carsk i, K sią żka w T o ru n iu d o r. 1793. Z a ry s d z ie jó w , T o ru ń 1 9 34, s. 9 4 - 9 5 .
4 Z o b . M . A d am u s, V ita e G e r m a n o r u m ju r e c o n s u lto r u m et p o litic o ru m , q u i s u p e
rio ri secu lo , e t q u o d excu rrit, flo r u e r u n t [...] C u m in d ice: p e r s o n a r u m g em in o , te rtio r e r u m . H a id e lb e rg a e 1 6 20, s. 4 0 8 - 4 2 6 . T O R M 11 0 0 8 8 , F 8°272.
Rok 1632 przyniósł kolejną w ażną charakterystykę, dotyczącą tym razem oprócz R atusza Starom iejskiego także kilku innych osobliwości. Z nalazła się ona w dzienniku poselstw a zelandzkiego składającego się z Rochusa van der H onaert, A ndriesa Bickera i Sim ona van Baumont, którzy w asyście dwóch sekretarzy przybyli do Torunia na kilka czerw cowych dni 1627 r. w związku z przygotowaniem umów poko jow ych między Polską a Szw ecją6. Jednym z sekretarzy był Abraham Boot - autor diariusza podróży. Ten ciekawy druk w ydany w A m ster dam ie u M ichiela Colijn jako anonim owy składał się z 85 stron w dość nietypowym form acie (w ysokość grzbietu około 15,5 cm, szerokość 19,5 cm). W ybór takiego układu spow odowany był dołączeniem do publikacji kilku m iedziorytów autorstw a Boota. Co się jednak tyczy kwestii naukowości w Toruniu, to pozostały one na m arginesie opisu i ograniczyły do wzmianki o szkole gim nazjalnej i jej bibliotece7. Na podróżniku w iększe w rażenie w ywarły organy z pobliskiego kościoła M ariackiego i inne bardziej przyziem ne atrakcje, np. krajobrazowe.
N iedużo, acz od poprzednika nieco więcej uwagi pośw ięci) kw e stiom edukacji w m ieście Szymon Starowolski w rozprawie Polonia
nunc denuo recognita. Po łacinie ukazała się ona w XVII w. trzykrot
nie: w Kolonii (1632)8, Gdańsku (1652) i W olfenbüttel (1656). To ostatnie w znowienie, ja k wskazywał we w stępie H ermann Conregius, było w ersją popraw ioną i najpełniejszą9. W yszło ono z oficyny C onra da Bunonisa. A utor problem atykę kształcenia scharakteryzow ał na tle panujących w m ieście stosunków religijnych, pisząc o popularnym gim nazjum jezuickim , chociaż „społeczność kupców i władze są here
6 A . B [o o t], J o u r n a l van d e L e g a tie g e d a e n in d en la e re n 1627. en 1628. b y d e Ed.
E ren lfeste , H o o g h -G h e lee rd e, V o o rn em e s e e r d is c r e te H eeren R o c h u s van d en H o n a e rt, R a e th z e r in d en h o o g e n R e d e vo n H o ela n t, Z eela n t, e n d e W esr-V rie sla n t: A n d r ie s B ic k e r B u r g e m e e s te r e n d e R a e d t d e r S ta d t A m s te r d a m e n d e S im o n van B e a u m o n t R a e t p e n s io n a r is d e r S ta d t M id e lb u rg h , [...] D o o r A . B. een va n d e tw e e S e c re ta ry e n d e r se lv e r a m b a s s a d e , A m stelred am 1632. P O Z N T P N S .6 9 8 2 0 1.
7 Ib id . s. 17.
8 N a p o d s ta w ie w y d an ia k o lo ń sk ie g o p o ls k o ję z y c z n a w ersja m o n o g ra fii u k a z a ła s ię w W iln ie d o p ie ro w 1765 r.
9Z o b . S. S ta ro v o lsc i, P o lo n ia n u n c d e n u o r e c o g n ita et a u c ta a c c e ss e r u n t ta b u la e
g e o g r a p h ic a e , e t in d e x reru m lo c u p le tis sim u s cu m p r a e fa tio n e H e r m a m i C o n rin g iu
tykami, mającymi w łasne gim nazjum ” . Przyznał, że choć kształcenie w nim odbyw a się na wysokim poziom ie, to jednak odbiega od reguł Kościoła. Odnotował też dobrze wyposażoną bibliotekę szkolną z prze chowywanymi w niej dw om a listami C ycerona na woskowych tablicz k ach10. Rzekome listy pisane przez rzymskiego uczonego w istocie ju ż w krótce okazać się miały średniow iecznym i zapisami rachunkowymi, czego dow odzili G eorg W ende pod koniec XVII w. i po kolejnym ćwierćw ieczu Peter Jaenichen. Potoczne i błędne inform acje pojaw iały się jednak jeszcze w dziew iętnastowiecznych podróżach.
Połow a X VII w. to w opisach geograficznych przede w szystkim okres należący do M artina Zeillera. Dzięki dośw iadczeniom nabytym podczas wieloletnich podróży przygotował on kilka monografii krajo znawczych. Obszerne opracowania Zeillera w poważnym stopniu przy czyniły się do krystalizacji form uły itinerariów , które po dwóch wie kach przekształciły się we współczesne nam przewodniki turystyczne. Jedna z jego prac, zawierająca interesujące informacje, to T o p o g r a p h i a E l e c t o r a ł u s B r a n d e n b u r g i a et d u c a t u s P o m e r a n i a e" . W jej drugiej części, zatytułowanej T o p o g r a p h i a P r u s s i a e et P o m e r e l l i a e , pojaw iła się w zmianka o Toruniu, w której nadmienił, iż je st to ojczyzna sław nego m atem atyka M. Kopernika oraz istnieje tu szkoła gim nazjalna wraz z biblioteką12. Podobny zestaw danych, aczkolw iek w skróconej formie, pojaw ił się też w innych dziełach Z eillera13.
10 Ib id ., s. 5 6 . Z o b . te ż K. P o d la sz e w sk a , N o titia b ib lio th e c a e T h o ru n e n sis P io tr a
J a e n ich iu sa z 17 2 3 r. P rzyczy n ek d o d ziejó w b ib lio te ki g im n a zju m to ru ń skie g o , A U N C .
N au k a o K siąż ce 1965, t. 3, s. 26.
11 Z o b . M . Z [e ille r], T o p o g ra p h ia E le c to ra t[u s ] B r a n d e n b u r g ic i et d u c a tu s P o m e
raniae, d a s is t B e sc h re ib u n g d e r V o rn em b sten u n d b e k a n tiste n S tä tte u n d P la tz [■■■]■
[C z. 1 -3 ], F ra n k fu rt am M ain 1652. T O R U P o l.7 III 8 8. 12 Ib id ., s. 5 0 - 5 2 .
13 Z o b . M . [Z e ille r], F id u s A c h a te s Q u i P e re g rin a tio n is a tq u e Itin e r is s u i so c iu m
et c o m item p r o p r ia p a r tim ex p e rie n tia d o c tu s [...], U lm a e 1 653, s. 4 1 9 . W A N X V II.
1.6 1 9 2 ; te n że, Itin e ra riu m G erm a n ia e n o v -a n tiq u a e . T eu tsch e s R e y ß b u c h d u r c h H o c h
u n d N id e r T eu tsch la n d a u ch a n g rä n tzen d e u n n d b en a c h b a rte K ö n ig reich , F ü rsten th u m b u n d L a n d e a ls U n g a rn , S ie b e n b ü rg e n , P o len , S ch w e d en , D e n m a rc etc. [...]. [T. 1],
I jeszcze jeden druk z tego samego czasu. Jest nim Regni Poloniae A ndreasa C ellariusa z 1659 r.14, lektura cenna i porów nyw alna ze w spom nianą m onografią Starowolskiego. Ten amsterdamski elzew ir wydany u Jansssona V alckeniera zasługuje na zainteresow anie nie tylko ze w zględu na w artość merytoryczną, ale rów nież na w ysoką jakość edytorską (kieszonkow y form at książki z licznymi dobrze odbi tymi m iedziorytam i, m.in. z planem Torunia według M atthaeisa Me- riana Juniora). Cellarius, dostrzegając tolerancyjność religijną m iesz czan, wspom niał o jej przejaw ach w postaci istnienia dwóch szkół: ew angelickiej i katolickiej - prowadzonej przez jezuitów . N admienił też o autografach Cycerona, przechow ywanych w bibliotece luterań- skiego gim nazjum 15.
Stosunkow o obszerne uwagi o Toruniu, bo liczące 2 strony, pod czas gdy w spółczesne książce inne krajoznawcze opracow ania zwykle ograniczały się do kilkuzdaniowych wzmianek, zamieścił Bernard Con nor, medyk Jana III Sobieskiego. T ę pierw otnie anglojęzyczną m ono grafię krajoznaw czą w 1700 r. wydał po niemiecku w lipskiej oficynie Thom as Fritsch16. W charakterystyce w iele zasług dla m iasta przypisał autor burm istrzowi Strobandowi, który m.in. - ja k określił C onnor - „zorganizow ał mały uniw ersytet” . Dzięki niemu oddana została także do użytku publicznego biblioteka ze słynnymi listami C ycerona17. Ogłoszone ju ż wówczas stanowisko W endego w tej spraw ie - o któ rym dalej - jak z tego wynika, pozostało bez echa tak w tej pracy, jak i wielu następnych.
Natomiast ze znacznie mniejszym opóźnieniem pojawiała się w itine- rariach i monografiach uwaga o uczonej dyspucie teologów z 1645 r. C olloquium Charitativum w zm iankow ane ju ż było u przytaczanego C ellariusa i potem jeszcze przynajm niej kilka razy m.in. przez K aspara
14 A. C ellariu s, R e g n i P o lo n ia e,m a g n iq u e d u c a tu s L ith u a n ie. O m n iu tn q u e reg io n u m
ju r i P o lo n ic o s u b je c to r u m . N o v issin ia d escrip tio , u rb iu m p o tiss im a r u m ic o n e s eleg a n - lissim a s, e t d e lin itio n e m h u ju s r e g n i g e o g r a p h ic a m o c u lis su b jic ie n s s tu d io , A m slelo -
d am i 1659. T O R M 1 1 1 5 0 8 , E .f.m 121. 15 Ib id ., s. 5 0 4 - 5 1 1 .
16 B. C o n n o r, B e sc h reib u n g d e s K ö n ig reich s P o len u n d G ro ß -H erzo g th u m s U th a u e n [...], L e ip zig 1700. W R U 3 7 4 1 7 2 .
A bela w Preußische und Brandenburgische Reichs- und Staatshistorie wytłoczonym u Ernsta H einricha C am pego18, E berharda Rudolpha Rotha w M em orabilia Europae z oficyny D aniela B arholom ae19, Jo hanna Hiibnera, którego Vollständige Geographie20 wznawiano w ciągu XVIII w. w ielokrotnie, głów nie w zakładzie Conrada Königa. W tej ostatniej pracy napom knięto też o „słynnym ” gim nazjum luterańskim i urodzeniu się w tym mieście „matem atyka M. K opernika”21.
Jak wynika z przytoczonych przykładów literatury podróżniczej XVÜ w., dane na tem at kształcenia młodzieży i zaplecza naukowego Torunia były bardzo skromne. W ynikały one z nieznajomości m iasta i wykorzystywania obiegow ych informacji. Siłą rzeczy dociekliw szy czytelnik musiał więc poszukiwać rzadszych w ofercie handlowej i eu ropejskich librariach ulotnych druków o lokalnym charakterze. Zwłasz cza dwa, autorstw a torunian, zawierały więcej w zmianek użytecznych do pełniejszego ukazania problematyki niniejszego artykułu.
Pierwszy, to znana ju ż czytelnikom „Rocznika Toruńskiego” opu blikow ana łacińska oracja H enricusa W edem eiera D elicium Prussie
seu Thorunium urbs Prussiae21. Jest to przykład literatury okoliczno
ściowej, która często w okresie baroku zastępow ała opisy m iast o cha rakterze czysto pragm atycznym . W owym 15-stronicowym lipskim druku Sam uela Spörela wśród osobliw ości m iasta autor wspom inał
18 C. A b el, P r e u ß isc h e u n d B r a n d e n b u r g is c h e [...] S ta a ts-H is to r ie [...]. T . 1, L e ip zig -S te n d a l 1710, s. 163. W A N X V III. 1.30299.
19 E. R. R o th e n s, M e m o r a b ilia E u r o p a e , o d e r D e n c k w ü r d ig ste S a ch e n , W elch e ein
C u rio se r R e ysen d er in d en fü m e h m s te n Städten, Schlössern, etc. E u ro p a e h eu tig es T a g es zu o b se rv ie re n h a t u n d s ic h d essen g a r fü g l ic h s ta tt ein e s k le in e n Z e itu n g -L e x ic i b e d ie n e n ka n n [...], U lm 1712, s. 4 4 7 - 4 4 8 . W R O X V I I I - 3 2 176-11.
20 Z o b . np. J. H ü b n er, V o llstä n d ig e G eo g ra p h ie. T . 2: vo n D ä n em a rc k, N o rw eg en ,
Sch w ed en , Preussen, Polen, R u ßland, U ngarn, Turcken, A sia , A frica , A m erica , u n d von d e n u n b e k a n n te n L ä n d e r n , H a m b u rg 1748. T O R U P o l. 8 II 1 90/2. W B ib lio te c e U n i w e rsy teck iej w P o z n a n iu z n a jd u je s ię ró w n ie ż n ie n o to w a n a w B ib lio g r a fii P o lsk ie j K. E s tre ic h e ra fra n c u sk o ję z y c z n a w ersja teg o d z ie ła z 1761 r. P O Z N U S d .1 7 8 I.
21 Ib id ., s. 193.
22 H. W e d e m e ier, D eliciu m P ru sisia e seu T h o ru n iu m u r b s P r u s sia e n o b ilis sim a
s u b a c tu m b a c c a la u r e a tu s so le m n e m o ra tio n e a d u m b ra tu m in A c a d e m ia L ip s ie n s i
[...], L ip sia e 1668. W R O X V II-5 1 2 8 -III. O m ó w ien ie teg o d z ie tk a o ra z je g o p o lsk ie tłu m a c z e n ie zo b . S. S a lm o n o w ic z , L. Jarzęb o w sk i (tłu m .), O p isy i p o c h w a ły T o ru n ia w X V I I - X V I I I w ., R o cz n ik T o ru ń sk i 1991, t. 2 0 , s. 2 5 3 - 2 8 0 .
gim nazjum , a w jeg o ram ach bibliotekę. Nad wejściem do niej widnieć m iał napis: „Jak m edycyna leczy ciała zbawiennym i zioły, tak ducho we choroby Biblioteka usuwa”23. Jeśli chodzi o zaw artość zbiorów, bakałarz filozofii podał tem atykę przechow ywanych ksiąg: teologię, praw o, medycynę, filozofię i historię, w spomniał też o dwóch listach Cycerona oraz znacznych rozm iarów globusach24. Opis biblioteki był więc najobszerniejszy z dotychczas drukow anych, oczyw iście nie m o gąc rów nać się w nikliw ością z rękopiśm iennym „D escriptio Bibliothe- cae” U lryka Schobera.
Z kolei wspom inany W ende (i w ograniczonym stopniu zapewne też jeg o gim nazjalni uczniowie, mogący przygotować niektóre zagad nienia) był autorem dysputy De notabilibus et curiosis ąuibusdam
Tlioruniensibus wytłoczonej po raz pierwszy w objętości 4 stron przez
m iejscowego drukarza Johanna B althasara Breslera w 1697 r.25, a póź niej, po śm ierci autora, jeszcze dw ukrotnie w form ie wyciągu w „Das G elahrte Preussen”26 pod redakcją Georga Petera Schultza i w „M ele- tem ata Thorunensia” z uzupełnieniami Jaenichena27, obu czasopi smach w ytłoczonych przez Johanna N icolai. Był to pew nego rodzaju szkic przew odnika po Toruniu, przede wszystkim o przeznaczeniu dydaktycznym , ale też obrazującym zainteresow ania profesora.
23 H . W e d e m e ie r, o p .c it., s. [1 2 ], tłum . L. Jarzęb o w sk i.
24 G lo b u sy m atem aty czn e p o ch o d z iły z 1616 r. Z o b . szerzej S. S alm o n o w icz, T o ru ń
s kie G im n a zju m A k a d em ickie w la la ch 1 6 8 1 -1 8 1 7 . S tu d iu m z d ziejó w n a u k i i o św ia ty ,
T o ru ń -P o z n a ń 1973, s. 386.
25 G . W e n d io , D e n o ta b ilib u s e t c u r io s is q u ib u s d a m T h o r u n ie n s ib u s [...], T h o ru n ii 1679. T O R M 3 0 5 , A -3 9 5 /5 4 . Z o b . te ż L. M o k rzeck i, Z a in te re so w a n ia h isto ry c zn e
Je rz e g o W e n d eg o rek to ra G im n a zju m A k a d e m ic k ie g o w T o ru n iu ( 1 6 9 5 - 1 7 0 5 ) . [w :] K sięg a p a m ią tk o w a 4 0 0 -le c ia T o ru ń skieg o G im n a zju m A k a d e m ic k ie g o , t. 1 ( X V I - - X V I I I w .), red . Z . Z d ró jk o w s k i, T o ru ń 1972, s. 3 4 5 - 3 4 6 .
26 D as G e la h rte P re u sse n , A u s N eu en u n d alten , g ed ru c k te n u n d u n g e d ru c k te n . g ro sse n u n d k le in en S c h rifte n , W ie au c h D er g e la h rte n M ä n n e r, W e lc h e In P reü sse n g e b o h re n , o d e r d a s e lb st g ele b et, o d e r v on P re u ß isc h e n S ach e n g esc h rie b e n , N ah m en u n d L e b en , W ö c h e n tlic h v o rg e s te lle t 1 7 23, V. 18, F eb ru ar, s. 2 8 2 - 2 8 4 . T O R U 0 8 9 7 .
27 G . W e n d e, D is se rla tio I, d e n o ta b ilib u s et c u r io s is q u ib u s d a m T h o ru n e n sib u s, M e le te m a ta T h o ru n e n sia seu D isse rtatio n es v arii arg u m en tii ad h is to ria m m ax im e P o lo n , e t P ru ssic am , p o litic am , ac litera riam sp e c ta n te s, u n o v o lu m in e ia m c o lle s ta e et c o m p re h e n s a e c u ra n te , P etro Ia e n ic h io 1726. T . 1, s. 1 - 3 . T O R M 7 9 -S 0 , A. 110.
Z 15 przedstaw ionych tez 2 pośw ięcone zostały sławnem u gim na zjum toruńskiem u. W tezie V zajął się Ekonom ią zw aną też Commu- nitat, a w następnej pokaźnym legatem Gotfryda Krivesa na utrzymanie szkoły. Dalej W ende wyraźnie stwierdzał, że w bibliotece gimnazjalnej nie ma żadnych listów Cycerona (teza X). Nadmienił również o K oper niku i jeg o doniosłym matem atycznym odkryciu, które jednakow oż nie zostało w łaściwie docenione przez torunian (teza IV). Niespotykany dotąd pojaw ił się w ątek archeologiczny i geologiczny: m.in. o cennych minerałach w podtoruńskim K aszczorku wspominał w tezie XIII.
M onografię krajoznaw czą w języku polskim przyniosła w reszcie druga połowa XVIII w. (równolegle opublikow ano także wspom niane w cześniej tłum aczenie Starowolskiego). Była to G eografia Królestwa
Polskiego y Wielkiego Xięstw a Litewskiego Antona Friedricha Biischin-
ga, tłum aczona z niem ieckiego oryginału28. D rukiem i sprzedażą książki zajął się warszawski bibliopola M ichał Groll (w tej pracy po dawał formę Grel). Pojawiły się w niej zapiski dotyczące mieniących się wysokim poziom em nauczania gimnazjum akademickiego i kolegium jezuickiego. Z innych interesujących nas kwestii autor w spomniał o nagrobku matem atyka M. K opernika w kościele św. Jana, w czym się pomylił, podobnie ja k w dacie jeg o urodzin. D o spraw dzania szczegółów nie przyw iązyw ał najwyraźniej większej uwagi, gdyż za najbardziej rozsław iające miasto uznał „toruńskie pierniki, delikatne rzepki, piękne mydło, y kiełbasy”29.
Do nietypow ych z dzisiejszego punktu w idzenia podróży, acz czę stych w czasach now ożytnych, należy charakterystyka autorstw a Szw ajcara Johanna Bernoulliego, który sporządził j ą z perspektywy K rólew ca (wspom agając się tam informacjami pochodzącym i m.in. od w spom nianego B uschinga), nie odw iedzając wcale T orunia30. Jeśli chodzi o inne ów czesne źródła informacji autorów podróży, to nie
28 A . F. B ilsc h in g , G e o g r a fia K ró le stw a P o lsk ie g o y W ie lkieg o X ię s tw a L ite w sk ie
g o , tu d z ie ż in n y ch P r o w in c y i d o n ic h n a le żą c ych . P rz e tłu m a c zo n a z N ie m ie c k ie g o [...],
L ip sk -D re z n o 1768. T O R M 7 5 1 , B - l 109. 29 Ib id ., s. 9 5 - 9 8 .
30 J. B em o u lli, R eisen d u rch B ra n d en b u rg , P o m m ern , P reußen, C urland, R u ß la n d
u n d P o h len in d en Ja h ren 1 7 7 7 u n d 1778. B. 3. R e ise von D a n zig n a ch K ö n ig sb erg , u n d von d a n a ch P etersb u rg , im J a h r 1778, L eip zig 1779, s. 171—176. T O R M 6 2 8 , B -689.
zwykle wziętym był Samuel Luther Geret, który w spomagał m.in. lipskiego bibliotekarza Johanna Ericha Biestera31 oraz angielskiego dyplom atę N athaniela W illiam a W raxalla32. Do w iarygodności jego danych było jednakże daleko.
W racając do Bem oulliego, z sześciotom owego dzieła najbardziej interesująca je st trzecia część zatytułow ana Podróż z Gdańska do K ró
lewca i dalej Petersburga w roku 1778, w ydana w 1779 r. przez C a
spara Fritscha z Lipska. W ątek toruński przygotował bazując na m ate riale bibliograficznym , notabene przytaczanym niekiedy niepoprawnie. Odw oływ ał się więc m.in. do opracow ań Cellariusa, Starowolskiego, W endego czy do obu wydań Thom ische Chronicka Jacoba H einricha Zernekego. Bernoulli szeroko ja k na popularne podróże zajął się gim nazjum, „w którym pracow ali uczeni i sławni retorzy oraz profesoro wie” (podaw ał liczbę 5 profesorów i 1 lektora języka polskiego), nad m ieniając o w ielkim darze m ieszczanina toruńskiego Krivesa. Zainte resow anie podróżnika w zbudziła zw łaszcza należąca do szkoły okaza ła biblioteka. Poniew aż odsyłał czytelników do Notitia Bibliothecae
Thorunensis Jaenichena33, krótko jedynie w ym ienił za wspom nianym
przechow yw ane w niej najpiękniejsze manuskrypty, przytaczając nie kiedy za tym źródłem numery opisów. Były to: Satyry Juvenalisa34, różne prace Enea Sylvio Piccolom iniego, późniejszego papieża Piusa II z 1480 r.35, Chronica Chronicorum z 1480 r. (nr XXI)36, kopia XII w. alegorii Speculum stultorum z 1466 r. (nr LXX), bogato ilustrowany
31 [J. E. B ie ste r], E in ig e B r ie fe ü b e r P o len u n d P reu ssen . G e sc h rie b e n im S o m m e r
1 7 9 1 , B e rlin is c h e M o n a ts s c h rift 1792, A u g u st, s. 1 6 6 - 1 8 1 ; 1793, M ärz, s. 2 6 4 - 2 9 2 .
T O R U 0 1 3 8 3 .
32 N . W . W rax a ll, M e m o ir s o f th e c o u r ts o f B e rlin , D re sd e n , W a rsa w , a n d V ienna,
in th e Y ea rs 1777, 1 7 78, a n d 1 7 9 9 [...]. Vol. 2 , L o n d o n 1799. W R O X V III 9199-111.
W 1 8 0 0 r. p o ja w iło s ię je s z c z e je d n o w y d an ie lo n d y ń sk ie .
33 P. Ja e n ic h e n , N o titia B ib lio th e c a e T h o ru n e n sis, q u a d e e iu s o r ig in e e t in c re m e n -
tis c o d ic ib u s m ss tis a liis q u e n o ta tu d ig n is [...], J e n a e 1723. T O R M 6 0 7 1 .
34 Z o k o ło 1460 r. T O R M l.R .fo l.1 9 .
35 Z a p e w n e o d p is y listó w z X V w. Z o b . P. Ja e n ic h e n , o p .c it., s. 18, 32.
36 Ja e n ic h e n p o d a w a ł, ż e w sp o m n ia n a k o p ia p o c h o d z i z 12 7 0 r. i z n a jd u je s ię w k locku z k ilk o m a innym i ręk o p isam i. Ib id ., s. 2 0 - 2 1 . W latach 7 0 . X IX w. M . C u rtze w sw o im k a talo g u ju ż te g o k o d ek su n ie o d n o to w ał.
opis biblioteki króla M acieja K orw ina (nr C X X XIX)37, Germania
Celtica rediviva elblążanina G ottfrieda Zam eliusa w trzech księgach
z 1667 r. (CXLVII). Jak widzimy, nie pojaw iły się w w ykazie do m niem ane listy Cycerona. Podróżnik za Jaenichenem dem entow ał ich obecność w Toruniu, podając, że są to rękopisy z X Ü I-X rV w. Ponad to czytelnik m ógł się dow iedzieć, że libraria składała się z 25 działów opracowanych dla druków oraz że w jej posiadaniu były obrazy sław nych osób38. Co do najcenniejszych ksiąg Bem oulli pisał jedynie, że z lat 1474-1500 je st ich pew na liczba39.
Z okresu bezpośrednio poprzedzającego przejście Torunia pod panow anie pruskie mamy do czynienia z jednym znaczącym jego opi sem. Znalazł się on w dwóch wydawnictwach. Francuskojęzyczny anonim owy pierwodruk tekstu Johanna M ichaela Hubego zam ieszczo ny był około 1781 r. w kalendarzu wydanym przez G rölla40, a trzyczę ściowy przedruk w języku niem ieckim na przełom ie lat 1788/89 w elbląskim czasopiśm ie „Preußische M onatsschrift”41. Stanisław Salm onowicz sądził, że wydanie niem ieckie w tłumaczeniu Ludwiga von Baczko pojaw iło się najprawdopodobniej bez zgody H ubego42. Trudno dzisiaj stwierdzić, czy rzeczyw iście było to „pirackie” tłum a czenie z języka francuskiego czy jedynie drobna redakcja tekstu, nie znacznie bow iem różniący się rękopiśm ienny oryginał w łaśnie w ję z y
37 N a ld i N a ld ii F lo re n tin i d e la u d ib u s B ib lio th e c a e B u d e n sis ep isto ła , et lib ri IV,
v e rsib u s ser. a d M a th ia m C o rvin u m r eg em [ca 1486]. T O R M 1 .R .f o l.2 1.
38 J. B em o u lli, o p .cit., s. 1 7 4 -1 7 6 . W b ib lio tece zn ajd o w ały się p o rtre ty m .in. C o n ra d a G esnera, W e n d eg o , Jaen ich en a, K rivesa, ale te ż S tefa n a B atorego, E razm a z R o tte r dam u , Jo h an n a S tu rm a. Z o b . te ż S. S alm o n o w icz, T o ru ń skie G im n a zju m ..., s. 386.
39 N a jsta rsz y m in k u n a b u łe m , k tó ry m iał n ajp ra w d o p o d o b n ie j n a m y śli B e m o u lli, b y ł ju ż n ie z a c h o w a n y w to ru ń sk ie j K siążn icy K o p ern ik ań sk iej: P se u d o -B o n a v e n tu ra ,
D ia e la s a lu tis s iv e s e r m o n e s a p p lic a b ile s d e cr im in ib u s et v itiis ho m in u rn , K ö ln , Io an -
n es K o e lh o ff (S e n io r), 1474. Z o b . P. Ja e n ic h e n , o p .cit., s. 16; G W 4 7 2 0 ; IB P 1156. 40 [J. M . H u b e], D e s c r ip tio n a b r e g é e d e la ville d e T h o rn , C a le n d rie r p o litiq u e du R o y a u m e d e P o lo g n e e t d u G r. D. d e L ith u a n ie p o u r l’A n n ée 1782 [...], V a rs o v ie [ca 17 8 1 ], s. 1 - 4 0 . K R 136 K. 135.1
41 [J. M .] H u b e, B esch reib u n g d e r S ta d t T h o rn , P reu ß isch e M o n atssch rift 1788, D ecem ber, s. 1 8 1 -1 9 7 ; 1789, Jan u ar, s. 2 6 4 - l[ 2 ] 7 7 ; F eb ru ar, 3 8 1 - 3 9 3 . T O R U 0 2 4 6 /1 .
ku niem ieckim znajduje się w A rchiwum Państwowym w Toruniu43. Hube sporządzi! go zapew ne między 1761 a 1782 r„ kiedy pracow ał w Toruniu, piastując m.in. od 1765 r. funkcję sekretarza m iejskiego44.
Szczególnie interesujące dla podróżników były pierwsze strony obu druków, a dwie kolejne części Beschreibung der Stadt Thorn, na które złożyło się blisko 30-stronicow e opracow anie dziejów Torunia, miało ju ż m niejsze znaczenie dla odw iedzających miasto gości. Jednak tam wspomniano np. o pomniku K opernika w kościele świętojańskim i o zasługach Strobanda dla miasta, wśród których było założenie bi blioteki gim nazjalnej45. Te dane uzupełniały się z charakterystykam i osobliw ości Torunia z części pierwszej, w tym budynku Ekonomii. Przy tej okazji autor krótko przedstaw ił znane z wcześniejszych publi kacji dzieje Gimnazjum Akademickiego, dodając informacje o wyda rzeniach po 1724 r., kiedy to protestanci utracili budynki pofrancisz- kańskie i ograniczyli nauczanie do pom ieszczeń w Ekonomii. Skut kiem tego zaprzestano kształcenia biednych studentów. W spom niał też o przyszkolnych książnicy i drukarni46.
Z okresu Torunia będącego ju ż pod w ładzą pruską pochodzi kolejna podróż. W 1795 r. jej opis znalazł się na łam ach niem ieckojęzycznego czasopism a, tym razem królewieckiego „Preussisches A rchiv”47. A u tor, Samuel Gottlieb W ald - profesor uniw ersytetu w K rólew cu - sku pił się w sw oim publicznym odczycie, później przedrukow anym przez H einricha D egena we wspomnianym periodyku, na sprawach religij nych. Niemniej nadm ienił o gim nazjum luterańskim , będącym podczas jego wizyty w Toruniu w niezbyt dobrej kondycji, lecz nadal posiadają cym doskonałą bibliotekę, którą opiekował się profesor Johann S. Sam met. W ald wymienił przy okazji 3 ozdobione miniaturami manuskrypty: wspomnianych Juvenalisa i N aldiusa oraz „czeski rękopis o filozoficz
43 A P T K at.II. X III-81C , s. 8 7 - 1 9 2 .
44 Z o b . szerze j S . S a lm o n o w ic z , S z k ic e to r u ń s k ie z X V I1 -X V IH w ie ku , T o ru ń 1992, s. 1 3 6 - 1 5 8 .
45 [J. M .] H u b e, B e sc h re ib u n g ..., s. 383. 46 Ib id . s. 1 8 5 -1 8 8 .
47 [S. G.] W ald , T h o m , L e u b u s u n d H errenhut. Vorgelsen a m G eb u rtsta g e Sr. M aj.
nej treści”48. O zainteresow aniu uczonego sztuką świadczy napom knięcie o portretach w zasobach książnicy, w tym M artina Lutra pędz la L ucasa C ranacha49.
W iek XIX to okres, w którym pow szechnie ścierały się ze sobą podróże zaw ierające wyraźny osobisty stosunek autora do odw iedza nych miejsc z pierwszymi przewodnikam i turystycznymi - zwykle bezosobowymi opisami lokalnych osobliw ości. W przypadku Torunia jeszcze przez kilkadziesiąt lat częściej spotykało się te pierwsze, lecz były one ju ż ostatnimi w historii, ulegając standaryzowanej now ocze snej literaturze praktycznej. Przyjrzyjm y się więc kilku charaktery stycznym przykładom tego w ychodzącego z użycia gatunku.
Tom asz Święcicki (vel. Swięcki) był autorem jednej z pierwszych i z pew nością należącej do najlepszych rodzimych m onografii krajo znaw czych50. Zaw arte w niej inform acje podparł liczną bibliografią źródłową. O dnośnie do historii Torunia pow oływ ał się m.in. na opra cow ania A lexandra Gwagnina51, Tadeusza Czackiego52, A ndrzeja Chryzostom a Załuskiego53 - prace obszerne, lecz niezbyt dokładne, by przypom nieć ostatniego z w ymienionych, który pisał, iż ratusz spłonął w 1703 r. Święcicki, nie w eryfikując tej informacji, pow tórzył ją. Jed- nak książka miała mieć patriotyczne zabarw ienie, stąd autor niechętnie korzystał z pism mniej lub bardziej obcych historyków.
D ziełko wydano po raz pierwszy nakładem w arszawskiej spółki księgarskiej Józefa Zawadzkiego i Józefa W ęckiego w dwóch tomach. Później opublikowali je m.in. w arszaw scy księża pijarzy w 1828 r. czy
48 D o t. H era clitu s, seu d e vita h u m a n a et fo r tu n a . T O R M l.R .fo l.5 . N a tem at dro g i m an u sk ry p tu d o T o ru n ia sp rzeczn ie pisali Jaen ich en i M o carsk i. Z o b . też J. P o d la- szew ska, o p .c it., s. 2 2.
49 [S. G .] W a ld , o p .c it., s. 6 9 1 - 6 9 2 .
50 Z o b . T . S w ię ck i [w laść: Ś w ięcick i], O p is S ta r o ż y tn e y P o lsk i [...]. T . 1 -2 , W a r szaw a 1816.
51 D o t. A. G w a g n in , K ro n ik a S a r m a c y i E u r o p e y sk ie y [...], [w :] Z b ió r d z ie jo p is o w
p o ls k ic h w e c zte re c h to m a c h z a w a rty. T . 4 , W a rs z a w a 1768. K R U 2 2 4 9 5 .
52 D ot. T . C za ck i, O L ite w sk ich i p o ls k ic h p ra w a c h , o ich d u ch u , ir z ó d la c h , z w ią z
ku i o rze cza ch za w a rty c h w p ie rw s z e m S ta tu c ie d la L itw y 1 5 2 9 R o k u w y d a n e m [...].
T . 1, W a rsz a w a 1 800. K Ó R Z 2 1 2 4 8 /1 .
53 D o t. A. C . Z a łu sk i, [...] E p isto la r u m h isto r ic o -fa m ilia riu m [...]. T . 3, B ru n sb e r- g a e 1 7 1 1. K Ó R Z 4 4 0 8 /3 .
Kazimierz Józef Turowski wespół z krakowskim „Czasem ” w 1861 r. W tom ie pierwszym nasze miasto zarysował tak: „W arowny iest Toruń głębokiemi przekopam i i murem, most ma na W iśle na palach, kościo ły i klasztory piękne, Gim nasium Ewangielickie, B ibliotekę obszerną” . Tu przypom niał pogląd C ellariusa o listach Cycerona, nie odnosząc się krytycznie do tego mitu54. Znacznie wiarygodniejsza już była 3-stronicowa biografia Kopernika.
Do inicjatorów swoistej instytucji kulturalnej i narodowej, ja k ą stała się podróż-pielgrzymka patriotyczna, należała Klementyna z Tańskich Hoffmanowa. Ten rodzaj charakterystyk podróżniczych rzadko dotyczył ziem Pomorza, a jednym z nielicznych, którym wsparła się Hoffmanowa, była podróż kryjącego się w tekście pod kryptonim em K.L.S. K rystyna Lacha Szyrmy, znanego z turystycznych zainteresow ań oraz opraco wania o Koperniku i jego rodzinnych ziemiach, a także - ja k sam przy znawał - w ychow anka toruńskich księży. C harakterystyka znalazła się w O pisie podróży do je d n e j części Prus niegdyś Polskich55, w trzech kolejnych com iesięcznych częściach „Rozryw ek dla D zieci” Hoffma- nowej począw szy od lutego 1826 r. Później jeszcze kilkakrotnie owe listy w znawiano, m.in. u Sam uela Henryka M erzbacha w 1859 r.
Z wątków bibliologicznych odnotow ać należy w spom nianą przez Szyrm ę drukarnię, bibliotekę gim nazjalną oraz ju ż legendarne, ja k widzimy, listy Cycerona na tabliczkach woskowych. W ym ienił też rektora gim nazjum i polonofila C arla Friedricha Brohma, który był w łaścicielem cennego księgozbioru zaw ierającego rękopisy po w iel kich mistrzach krzyżackich. Inne cenne zbiory należeć m iały do m ieszczanina W achszlagera56. Pierw szy z nich zw ierzył się też Szyr- mie z zam iaru spisania historii Torunia57. N ajwięcej jednak uwagi pośw ięcił K opernikowi, zarów no charakteryzując jeg o dom rodzinny, zresztą niew łaściw y, ja k i szeroko przybliżając koncepcję astronom ii w ielkiego torunianina.
54 T . S w ięck i, o p .c it., s. 382.
55 K. z T a ń sk ic h H o ffm an o w a, O p is p o d r ó ż y d o ie d n e j c z ę ś c i P ru s s n ie g d y ś P o l
skic h , R o zry w k i d la D zie ci [...] 1826. T . 5, s. 5 7 - 8 5 .
56 N ajp ra w d o p o d o b n ie j C a rla Ja c o b a W a ch sc h lag e ra , k tó ry w o k re sie w izyty S zy rm y w T o ru n iu ro z p o c z y n a ł w ła śn ie p ra c e p o rz ą d k u ją c e w m iejsk im arch iw u m .
Bardziej łaskawy dla toruńskiej nauki był autor anonim owej podró ży. O pisana w niej wycieczka odbyła się w 1847 r., a 3 lata później jej opis zam ieszczono w wydawanym przez Jana Szlachtowskiego lw ow skim „Pamiętniku Literackim ”58. Potencjalnym czytelnikiem-podróżni- kiem m iał być zapewne gorący patriota, najlepiej z zainteresowaniam i badawczymi, ja k wspom niano bowiem, zw iedzane miasta m ają oprócz pomników architektury również cenne archiwa i biblioteki, które nie były nadal wyczerpująco dla sprawy polskiej przebadane. Tu autor przy taczał badaczy, którzy owej sprawie polskiej byli zbyt obojętni: Chri- stopha Hartknocha59, Jaenichena60, Gottfrieda Lengnicha61, Johannesa Voigta62.
Istotnym tem atem podróży była biblioteka gim nazjalna, w iększa od zwiedzanej wcześniej książnicy elbląskiej, która jednak rów nież utra ciła liczne rękopisy za spraw ą „zam ieszek dom ow ych” . D latego autor nie zdołał odnaleźć traktow anego jako pom nik rodzimej kultury m ają cego tu być przechow ywanego „rocznika polskiego [...] pt. Jeromini chronica”63.
Niezwykle w ażne m iejsce w opisach ziem polskich zajęły relacje Juliana U rsyna N iem cewicza z drugiej i trzeciej dekady XIX stulecia. W spom nienia z tych służbowych wojaży zostały opublikow ane dopie ro po ponad 40 latach. Pierwsza edycja Podróży historycznych po zie
m iach polskich m iędzy rokiem 1811 a 1828 ukazała się w 1858 r., na
stępna rok później za spraw ą B olesław a M aurycego W olffa64. Drugie w ydanie petersburskie było zdecydow anie bardziej efektowne: ozdo bione pięknymi stalorytami z widokami różnych stron Polski.
58 K ró lew iec, G d a ń sk, E lb lą g i T o ru ń . W sp o m n ie n ie z p o d r ó ż y o d b y te j p r z e z P ru sy
r. 1 8 4 7 , P am iętn ik L itera c k i. P ism o T y g o d n io w e 1850, r. 1, s. 6 1 2 - 6 2 3 .
59 C . H a rtk n o c h , A lt u n d n e u e s P reu ssen o d e r P r e ü s s is c h e r H istorien, z w e y T h eile [...], F ra n c k fu rt-L e ip z ig 1684. T O R M 5 1 0 3 , B .fo l.l 14a.
“ Z a p e w n e p o d ró ż n ik m iat n a m yśli re d a g o w a n e p rz e z J a e n ic h e n a c z aso p ism o „ M e le te m a ta T h o ru n e n sia ” .
61 G. L en g n ich , G esch ich te d e r p r eu ssisc h en L a n d e kö n ig lic h -p o ln isch en A n th e ils
s e il d em J a h r 1 5 26, B d. 1 - 9 , D an zig 1 7 2 2 - 1 7 5 5 . T O R M 621.
62 J. V o ig t, G e sc h ic h te P r e u sse n s [...]. B d. 1 - 9 , K ö n ig sb erg 1 8 2 7 -1 8 3 9 .
63 Z o b . M . W isz n ie w sk i, H is to r ia lite r a tu r y p o ls k ie j. T . 2 , K rak ó w 1 840, s. 160. K ro n ik ę w y m ie n ia ł te ż P. Ja e n ic h e n , o p .cit., s. 19.
64 J. U. N ie m cew ic z , P o d r ó ż e h is to r y c zn e p o z ie m ia c h p o ls k ic h m ię d z y ro kie m
Z wrażeń autora podczas pierwszej podróży w 1812 r., mającej na celu w izytację okolicznych szkół, odnotujm y wątki: kopem ikański i księgoznawczy. Jeśli chodzi o biografię astronoma, N iem cew icz kil kakrotne rozmijał się z prawdą, podając złą datę urodzenia czy pocho dzenie astronoma (ojcem m iał być podobno cyrulik, a m atką siostrze nica biskupa warmińskiego). Podążył także klasycznym w ówczas szla kiem turystycznym , zwiedzając domniemany dom rodzinny K operni ków, a także św iątynię m ariacką (u bernardynów nie dostrzegł jednak poszukiwanego portretu) i famą. W kościele świętojańskim pojawiła się niepew ność autora dotycząca określenia m iejsca pochów ku astronoma. W prow adzał bow iem przem iennie takie określenia, ja k pomnik, grób i grobowiec. Swoje wątpliwości rozwiał dopiero w 1817 r., podczas zwiedzania katedry fromborskiej65. W toruńskiej farze odnotował jednak obecność popiersia Kopernika, lecz: „Ledwiem mógł docisnąć się do pomnika tego, tak kościół zawalony był beczkami sucharów i mąki”66.
N iew iele m iejsca zajął opis innej świątyni - „kościoła Panien Be nedyktynek” , czyli pw. św. Jakuba, ale N iem cew icza zainteresował klasztorny księgozbiór: „Tu biblioteka OO Bernardynów, w ygnana w czasie rugów ich, naprędce złożoną była. Zaw iera ona najznakom it szych edycyj dzieł kościelnych, zawiera może i inne szanowne księgi; lecz w zw alonych bezładu stosach, któż to znaleźć potrafi?”67. Także przy okazji wizytacji w szkole w łaśnie odzyskującej status departa m entowej autor nie om ieszkał zw iedzić przynależnej do niej dawnej biblioteki gim nazjalnej, która wówczas połączona ju ż była z pozosta łościam i biblioteki pojezuickiej. Jak stwierdził, obie utraciły najzna kom itsze dzieła, lecz kilka najciekaw szych udostępniono mu. Były to norym berskie wydanie D e revolutionibus Kopernika, wspom niany ju ż opis biblioteki królewskiej w Budzie - „[...] rękopism najpiękniejszy, nadobnemi ozdobiony m alowaniam i, ja k najśw ieższy” i drugi manu skrypt: Satyry Juvenalisa. Pokazano mu słynne listy Cycerona, jednak
65 Z o b . ib id ., s. 2 2 8 - 2 2 9 . 66 Ib id ., s. 9 3 .
67 Ib id ., s. 9 6 . Z b io ry te u le g ły ro z p ro sz e n iu . N a jw ię k sz a c z ę ść k o le k c ji z n a jd u je s ię w K sią żn icy K o p ern ik ań sk iej w T o ru n iu i B ib lio te c e S e m in a riu m D u ch o w n e g o w P e lp lin ie . Z o b . szerze j R . C ie c h o le w sk i, S k a r b y P e lp lin a , P elp lin 1 999, s. 189.
Niem cew icz jednoznacznie uznał je za niem ieckie rachunki kupiec kie68. Jego zainteresow anie sprawami bibliologicznymi było wielkie, skoro odnotow ał naw et pogłoskę, jakoby rektor miejscowego gim na zjum Jakub W. V ollm er sprzedawał w M agdeburgu jako własne, zagi nione w dobie wojen napoleońskich, książki ze szkolnej biblioteki.
W reszcie ostatnią przytoczoną w artykule X IX -w ieczną podróżą je st opublikow ana w w arszawskim „Tygodniku Ilustrowanym ”, wy dawanym przez Józefa Ungera, autorstwa Jadwigi Łuszczewskiej (pseud. D eotym a)69. Ta, wespół z towarzyszami podróży udała się do R atusza Starom iejskiego, gdzie zw iedziła m.in. bibliotekę. Z księgo zbioru najbardziej zainteresował j ą następujący eksponat: „tam [...] starożytne woskowane tabliczki, które tylekrotnie zapisywano i ze- skrobywano. Ó w czesna książka, zaw ierająca tylko cztery kartki, czyli cztery deski, zabierała tyle m iejsca, co dzisiaj drukow ana biblia”70.
W kolejnych dekadach nastąpiła dom inacja przew odników tury stycznych, pisanych najczęściej przez torunian, którzy zwykle opra cowywali je z dużą dokładnością, w oparciu o literaturę źródłową. W ymienić tu należy prace: Juliusa Em ila W ernickego, Reinharda Uebricka, M ariana Sydowa, Zygmunta Knothego i innych. Pojaw iały się jednakże rów nież opisy zdecydow anie przeciętne, autorstw a osób przyjezdnych, ja k np. M ieczysław a O rłow icza71. W e wszystkich do strzega się jeszcze pew ien drobny ich osobisty stosunek i preferencje w inform ow aniu o określonych typach lokalnych osobliw ości, ale ich poziom był ju ż nieporów nyw alnie niższy niż w daw nych delicjach i m onografiach krajoznawczych. Uczony T oruń zyskał standaryzację.
Jak zostało pokazane w artykule, kom petencje autorów tego specy ficznego gatunku literatury praktycznej były niejednolite i zależały zarówno od ich erudycji, ja k i osobistych poglądów. Stąd czytelnik
68 J. U . N ie m cew icz , o p .c it., s. 96.
69 D eo ty m a [w taśc.: J a d w ig a Ł u szc zew sk a ], W ycieczka d o G d a ń sk a ..., T y g o d n ik Illu stro w a n y . P ism o o b ejm u ją ce : w ażn iejsze w y p ad k i s p ó tc z e sn e , ży c io ry sy zn a k o m i tych ludzi, zabytki i pam iątki k rajo w e, p o d ró że, p ow ieści i p o e z y e ..., 1861. T . 4, no. 106, s. 1 3 2 -1 3 6 .
70 Ib id ., s. 135.
71 Z o b . T . K ru sz ew sk i, P r z e w o d n ik i i in fo rm a to r y tu r y s ty c z n e T o ru n ia w d w u d z ie
podróży zaopatrywany byw ał w w iedzę m ającą pokrycie w faktach w bardzo różnym stopniu. N a przestrzeni 250 lat pojaw iały się więc inform acje sprawdzone, ale często, ja k choćby w przypadku dom nie manych listów Cycerona, błędnie pow ielane bez odnoszenia się do nowych i wiarygodnych opracowań.
Na dostrzegany w m onografiach geograficznych i itinerariach po tencjał naukowy Torunia przede w szystkim składało się środowisko protestanckiego gymnasium academ icum i niekiedy kolegium jezuic kiego wraz z ich zapleczem dydaktycznym - bibliotekam i. Fakt róż- now ierczego społeczeństw a naszego miasta przyczynił się też do zor ganizow ania w nim innego przedsięw zięcia naukowego: dysputy reli gijnej C olloquium Charitativum , będącej następnym tem atem poru szanym na łam ach literatury krajoznawczej. W reszcie trzecią, najczę ściej pojaw iającą się kw estią było pochodzenie i działalność badaw cza Kopernika. W y k a z s k r ó tó w : C K S - C e n tr a ln y K a ta lo g S ta r y c h D r u k ó w B ib l io te k i N a r o d o w e j w W a r s z a w i e G W - G e s a m t k a t a l o g d e r W i e g e n d r u c k e , H r s g . v o n d e r K o m m i s s io n f ü r d e n G e s a m t k a ta l o g d e r W i e g e n d r u c k e , B d . 1 - 7 , S t u t t g a r t 1 9 6 8 ; B d . 8-, S t u t t g a r t 1 9 7 8 -I B P - -I n c u n a b u l a q u a e in b ib l io th e c is P o l o n ia e a s s e r m n t u r , e d . A . K a w e c k a — G r y c z o w a , t. 1 - 2 , W r a t i s l a v i a e 1 9 7 0 - 1 9 9 4 K Ó R Z - B i b l i o t e k a K ó r n i c k a P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k K R 1 3 6 - B i b l i o t e k a C z a r to r y s k ic h w K r a k o w ie K R U - B i b l i o t e k a J a g i e l l o ń s k a w K r a k o w ie P O Z N T P N - B i b l i o t e k a P o z n a ń s k i e g o T o w a r z y s t w a P r z y j a c i ó ł N a u k P O Z N U - B i b l i o t e k a U n iw e r s y te t u A d a m a M i c k i e w i c z a w P o z n a n i u T O R M - W o j e w ó d z k a B i b l i o t e k a P u b l i c z n a i K s i ą ż n i c a K o p e m i k a ń s k a w T o r u n i u T O R U - B i b l i o t e k a U n i w e r s y t e t u M i k o ł a j a K o p e r n i k a w T o r u n i u W A N - B i b l i o t e k a N a r o d o w a w W a r s z a w i e W R O - B i b l i o t e k a Z a k ła d u N a r o d o w e g o im . O s s o li ń s k i c h w e W r o c ł a w iu W R U - B i b l i o t e k a U n i w e r s y te c k a w e W r o c ł a w iu
S c ie n tific e n v iro n m e n t o f T o ru ń in trav el an d to u rist d e sc rip tio n s in the 17th an d 19th c e n tu rie s I n th e a r t ic l e th e a u t h o r p r e s e n t s s e le c te d i t in e r a r i e s , g e o g r a p h i c a l d e s c r i p ti o n s a n d o t h e r a c c o u n ts o f t r a v e le r s f o c u s in g o n th e s c i e n t i f i c p o te n tia l o f T o r u ń d e p i c t e d in th o s e s o u r c e s . T h e a u t h o r w a n ts to d e m o n s t r a t e its m o s t c h a r a c t e r i s t i c a n d c o m m o n e l e m e n t s a s w e ll a s to c o m p a r e th e p o p u la r ity o f lo c a l c u r i o s i t i e s in d i f f e r e n t p e r i o d s b e t w e e n th e b e g i n n i n g o f th e 1 7 lh c e n tu r y a n d th e s e c o n d h a l f o f th e 1 9 th c e n tu r y . T h e c o m p e t e n c e o f a u t h o r s o f th is s p e c i f i c li te r a r y g e n r e w a s n o t e q u a l a n d d e p e n d e d o n t h e i r e r u d i t i o n a n d p e r s o n a l b e l ie f s . T h e r e f o r e , th e r e a d e r w a s g iv e n th e k n o w le d g e w h ic h n o t a lw a y s r e f l e c te d th e tr u th . W i th in th e s p a c e o f 2 5 0 y e a r s t h e r e a p p e a r e d v e r i f ie d i n f o r m a tio n , b u t f r e q u e n t ly s p r e a d b a d l y - w i t h o u t r e f e r r i n g to n e w a n d r e l ia b l e s o u r c e s . T h e s c ie n tif i c p o te n tia l o f T o r u ń d e s c r i b e d in g e o g r a p h i c a l m o n o g r a p h s a n d it i n e r a r i e s c o n s t i t u t e d th e s c ie n tif i c e n v i r o n m e n t o f th e P r o t e s t a n t g y m n a s i u m a c a d e m i c u m a n d s o m e t im e s th e C o l l e g e o f J e s u i t s w ith th e i r l i b r a r i e s . T h e p r o f u s io n o f d i f f e r e n t d e n o m in a t io n s in T o r u ń c o n t r i b u t e d to th e e s t a b l i s h m e n t o f a n o t h e r s c ie n tif i c v e n t u r e - th e r e l ig io u s d is p u t e o f C o l l o q u iu m C h a r i ta t iv u m , w h ic h w a s o n e o f th e t o p i c s d i s c u s s e d in t o u r i s t l i t e r a t u r e . T h e t h i r d m o s t f r e q u e n t is s u e a p p e a r i n g in th e g e n r e w a s th e o r ig i n a n d a c tiv i ty o f C o p e r n i c u s .
D as w isse n sc h a ftlic h e M ilie u T h o rn s in R e ise - u n d la n d e s k u n d li ch en B e sc h re ib u n g e n d es 17. b is 19. Ja h rh u n d e rts I n d e m A u f s a t z w e r d e n a u s g e w ä h lt e I t i n e r a r e u n d a n d e r e R e i s e b e s c h r e i b u n g e n b z w . g e o g r a p h i s c h e B e s o n d e r h e i t e n v o r g e s te llt , w o b e i e i n b e s o n d e r e s A u g e n m e r k a u f d a s d a r i n c h a r a k t e r i s i e r t e w is s e n s c h a f t l i c h e P o t e n z i a l T h o m s g e l e g t w ir d . D e r A u t o r z i e l t d a r a u f a b , d e s s e n c h a r a k t e r i s t i s c h s t e n u n d a m h ä u f i g s t e n b e g e g n e n d e n E l e m e n t e d a r z u s t e l l e n s o w i e d i e P o p u l a r i t ä t l o k a le r B e s o n d e r h e i t e n in u n t e r s c h i e d l i c h e n Z e itr ä u m e n z w is c h e n d e m b e g i n n e n d e n 1 7 . J h . u n d d e r z w e i te n H ä l f t e d e s 1 9 . J h . z u v e r g l e ic h e n . D i e K o m p e t e n z e n d e r A u t o r e n d i e s e r s p e z i f i s c h e n G a t t u n g d e r a n g e w a n d te n L i t e r a t u r w a r e n h e t e r o g e n u n d h in g e n s o w o h l v o n ih r e r G e l e h r s a m k e i t a ls a u c h v o n i h r e n p e r s ö n l i c h e n A n s i c h te n a b . D a h e r w u r d e d e r L e s e r d e r R e i s e b e s c h r e i b u n g e n m it N a c h r ic h te n v e r s o r g t, d i e s ic h m a l in k le in e r e m , m a l in g r ö ß e r e m M a ß e m i t d e n F a k te n d e c k te n . A u f d i e s e W e i s e ta u c h te n in e i n e m Z e itr u m v o n 2 5 0 J a h r e n z w a r z u t r e f f e n d e , a b e r h ä u f i g ir r t ü m li c h w ie d e r h o l te , k e in e n
B e z u g z u n e u e n u n d g la u b w ü r d i g e n Ü b e r a r b e i t u n g e n a u f w e is e n d e I n f o r m a t i o n e n a u f. Z u d e m in d e n g e o g r a p h i s c h e n M o n o g r a p h i e n u n d I ti n e r a r e n w a h r n e h m b a r e n w is s e n s c h a f tl ic h e n P o te n z ia l d e r S ta d t T h o m tr u g e n v o r a lle m d a s p r o te s t a n tis c h e M i l i e u d e s „ G y m n a s i u m A c a d e m i c u m ” u n d g e l e g e n tl ic h d a s J e s u i t e n k o l l e g i u m b e i - z u s a m m e n m it i h r e r d i d a k t i s c h e n P la t tf o r m : d e n B i b l io th e k e n . D ie k o n f e s s i o n e l l e M a n n i g f a l t i g k e i t d e r G e s e l l s c h a f t u n s e r e r S t a d t f ö r d e r t e in i h r a u c h d i e E i n r ic h t u n g e i n e s a n d e r e n w i s s e n s c h a f tl ic h e n V o r h a b e n s : d e r „ C o l lo q u iu m C h a r i t a t i v u m ” g e n a n n te n r e l ig iö s e n S tr e i t g e s p r ä c h e , w o b e i e s s ic h u m d a s n ä c h s t e im R a h m e n d e r la n d e s k u n d l i c h e n L i t e r a t u r e r ö r t e r t e T h e m a h a n d e lte . S c h li e ß li c h w a r d ie d r it te a m h ä u f ig s te n a u f k o m m e n d e F r a g e d ie je n ig e n a c h d e r H e r k u n f t u n d d e m w is s e n s c h a f tl ic h e n W i r k e n d e s K o p e r n ik u s .
