Wakar, Andrzej
"Spacerki po Olsztynie", Alojzy Śliwa,
Warszawa 1967 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 113-117
H E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A И З
k o m p o z y to ra w y p o w ia d a n y c h p rz e z k ra k o w s k ie g o m u z y k o lo g a Z d z is ła w a J a c h im e c - kieg o . W ie lu tw ó rc ó w , n ie w y łą c z a ją c g e n ia ln e g o C h o p in a , sp o ty k a ło się ze sło w a m i k r y ty k i n ie ra z b a rd z o z ło śliw e j. W p rz y p a d k u N o w o w ie jsk ie g o k r y t y k a ta b y ła j e d n a k szc z eg ó ln ie k rz y w d z ą c a . Z a d z iw ia ją c e , że N o w o w ie jsk i, n ie s łu s z n ie o s k a r ż a n y p rz e z J a c h im e c k ie g o o s k ła d a n ie o f ia r m u z ie p a tr io ty c z n e j n ie m ie c k o - p ru s k ie j (s. 60) s ta l e u s iln ie d ą ż y ł do u trz y m a n ia n a ro d o w e g o c h a r a k t e r u s w e j tw ó rc z o śc i. Z g o d n ie z z a p o w ie d z ią a u to r a , tw ó rc z o ść N o w o w ie jsk ie g o b ę d z ie te m a te m o d d z ie ln e j p ra c y . W ra m a c h z a r y s u b io g ra fic z n e g o z o s ta ły p o ru s z o n e ty lk o s p r a w y n a jw a ż n ie js z e . M ięd z y in n y m i J a n B o eh m p rz e d s ta w ił g e n ez ę R o ty . P ie ś ń ta ze w z g lę d u n a s w e z n a c z e n ie id e o w e z a j m u je szc z eg ó ln ą p o z y c ję w c a ły m d o ro b k u tw ó rc z y m N o w o w ie jsk ie g o . J e s t o n a n ie ja k o le g ity m a c ją s ty lu n a ro d o w e g o k o m p o z y to ra i w y z n a c z a je g o m ie js c e w h is to r ii p o ls k ie j k u l t u r y m u z y c z n e j. N o w o w ie jsk i ja k o w y b itn y p rz e d s ta w ic ie l g a tu n k u p ie ś n i p a tr io ty c z n e j , id e o w o z a a n g a ż o w a n e j je s t k o n ty n u a to re m tra d y c ji p o lsk ie g o r o m a n ty z m u — t r a d y c ji re p re z e n t o w a n e j w p rz e sz ło śc i p rz e z W a r s z a w ia n k ę K a r o la K u rp iń s k ie g o , in n y w y b itn y u tw ó r te g o sa m e g o ty p u .
N ieco in a c z e j p r z e d s ta w ia s ię s p r a w a n a ro d o w e g o c h a r a k t e r u u tw o ró w s c e n ic z n y c h N o w o w ie jsk ie g o . J a n B o eh m a n a liz o w a ł w a rto ś ć ty c h u tw o ró w w a sp e k c ie ich s p o łe c z n e j p rz y d a tn o ś c i i w a lo ró w s c e n ic z n y c h . N ie d a ł się zw ieść n a m a n o w c e ro z w a ż a ń n a t e m a t g e n e z y L e g e n d y B a ł ty k u . T a k o n tr o w e r s y jn a s p r a w a z o s ta ła o d n o to w a n a w p rz y p is a c h . A u to r p o p rz e s ta ł n a z re la c jo n o w a n iu p o d w a ż a n y c h dziś o p in ii L. K a m ie ń s k ie g o i Z. J a c h im e c k ie g o o r a z w y ja ś n ie ń sy n ó w N o w o w ie jsk ie g o n a te n te m a t. B o eh m z w ra c a ł u w a g ę n a w y k o rz y s ta n ie lu d o w y c h m o ty w ó w w p o z o s ta ły c h u tw o ra c h s c e n ic z n y c h , n ie p rz e c e n ia ją c je d n a k z b y tn io o sią g n ię ć k o m p o z y to ra w z a k re s ie o p e ro w a n ia m a te r ia łe m fo lk lo ry s ty c z n y m .
C ie k a w ie p o tra k to w a n a z o s ta ła te ż s p r a w a in n e g o w ie lk ie g o u tw o ru w o k a ln o - - in s tru m e n ta ln e g o . A u to r z e b r a ł w ie le in te r e s u ją c e g o m a t e r i a ł u ś w ia d c z ą c e g o o z n a c z n e j p o p u la rn o ś c i o ra to ri u m Q uo v a d is? S łu s z n ie z w ró c ił u w a g ę n a ty p o w o d la t a m te j e p o k i z a in te r e s o w a n ie u tw o r a m i m o n u m e n ta ln y m i, k tó ry c h p rz y k ła d y z n a j d u je m y w ó w c z e sn e j tw ó rc z o śc i M a h le ra , S c h ö n b e rg a i S tr a w iń s k ie g o .
N a u k o w ą w a rto ś ć p u b lik a c ji p o d n o sz ą s ta r a n n i e o p ra c o w a n e a n e k s y , b ib lio g r a fia i m a t e r i a ł ilu s tra c y jn y . S k r o m n a s z a ta g ra f ic z n a k r y j e b o g a tą z a w a rto ś ć . P r a c a n ie w ą tp liw ie je s t u d a n ą p o z y c ją s e r ii „ R o z p ra w i M a te r ia łó w ”. D a lila T u r ło A lo jz y Ś l i w a , S p a c e r k i po O ls z ty n ie , [W a rs z a w a ] 1967, ss. 146, 5 nlb . L u d o w a S p ó łd z ie ln ia W y d a w n ic z a . R eg io n W a rm ii i M a z u r j e s t w d z ię c z n y m te m a te m d la l i t e r a t u r y p ię k n e j. J e d n a k ż e m u r y O ls z ty n a , j a k d o tą d , n ie s ta n o w iły s c e n e r ii d la a k c ji ja k ie g o ś d z ie ła lite ra c k ie g o i ż a d n a p o w ie ść n ie z a c z e rp n ę ła fa b u ły z ż y c ia c o d z ie n n e g o m ie s z k a ń c ó w te g o m ia s ta . W sz y scy p is a r z e , z a r ó w n o m ie s z k a ją c y w O ls z ty n ie , j a k i o d w ie d z a ją c y t a k często i c h ę tn ie P o je z ie rz e M a z u rs k ie la te m , s z u k a li s z t a fa ż u d la s w y c h u tw o ró w ra c z e j w ś ró d w ó d i la s ó w t e j k r a in y , u rz e k a j ą c y c h s w y m p ię k n e m , j a k im o b d a ro w a ła je n a tu r a , a g łó w n e r o le w ty c h u tw o ra c h o b s a d z ili r y b a k a m i i le ś n ik a m i, p ro s ty m i i m o c n y m i lu d ź m i h e m in g w a y o w s k ie g o ty p u , ró w n ie m a ło s k a ż o n y m i w s w e j p s y c h ic e p rz e z w p ły w c y w iliz a c ji, j a k m a ło s k a ż o n y j e s t p rz e z n ią k r a j o b r a z W a r m ii i M a z u r. T r u d m ie s z k a ń c ó w O ls z ty n a w z n o s z ą c ych sw e m ia s to z r u in p o z o sta ł p r z e z p o ls k ą l i t e r a t u r ę p ię k n ą n ie z au w a ż o n y .
1 1 4 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
I o to u k a z a ło się n ie d a w n o d zieło l ite r a c k ie o O ls z ty n ie , o m u ra c h i m ie s z k a ń c a c h te g o m ia s ta . T e m a te m je g o n ie je s t je d n a k ż e w sp ó łc z e sn y O lsz ty n , a r a czej n ie ty lk o w sp ó łc z e sn y O lszty n . A u to r o p ro w a d z a n a s po ty m m ie ście , a le —
o p o w ia d a ją c ta k ż e o je g o d n iu d z isie js z y m — k o n c e n t ru je n a s z ą u w a g ę n a d n iu
w c z o ra js z y m m ia s ta .
D la m ie s z k a ń c ó w O ls z ty n a w s z y s tk o , co d z ia ło się p rz e d ty m , z a n im m ia s to ro z p a d ło się w g ru z y , s ta n o w i n a p ó ł m ity c z n ą p rz e sz ło ś ć , w o b e c k tó r e j p r z y jm u ją p o s ta w ę d u c h o w e j o p o z y cji ja k o w o b e c p rz e sz ło ś c i so b ie o b cej i w ro g ie j: p r u s k ie j, h itle r o w s k ie j. A u to r p r z e rz u c a w s w e j k s ią ż c e n ić p rz y m ie rz a p o n a d b a r ie r ą , ja k ą w ś w ia d o m o ś c i w sp ó łc z e sn y c h m ie s z k a ń c ó w O ls z ty n a s ta n o w i ro k 1945. W sk a z u je n a te e le m e n ty p rz e sz ło ści, k tó r e są d la n a s c e n n y m s p a d k ie m , d z ie d z ic tw e m , k tó re t r z e b a c h ro n ić p rz e d z m a rn o w a n ie m i z a p o m n ie n ie m .
P ro w a d z ą c n a s u lic a m i w sp ó łc z e sn e g o O ls z ty n a a u to r z a t rz y m u je się c o ra z w sp ó ln ie z c z y te ln ik a m i p rz e d j a k im ś b u d y n k ie m . M u ry te g o b u d y n k u m ilc z ą. L ecz a u to r u m ie o p o w ie d zieć o n ic h z aw sz e coś c ie k a w e g o , ja k ą ś c h a r a k t e r y s ty c z n ą a n e g d o tę o lu d z ia c h , k tó rz y w ś r ó d n ic h m ie s z k a li, ja k iś m a ło z n a n y f a k t z d z ie d z in y d a w n e j o b y c z a jo w o śc i, czy te ż h is to rii p o lity c z n e j i g o s p o d a rc z e j. D o w ia d u je m y się od a u to ra , g d z ie k o le jn o m ie ś c iły się r e d a k c j a i a d m in is tr a c j a „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” , ja k ie z w y c z a je p a n o w a ły w r e d a k c j i i w d r u k a r n i, j a k im c z ło w ie k ie m b y ł n a co d z ie ń S e w e ry n P ie n ię ż n y . D o w ia d u je m y się, że g m a c h r e s t a u r a c j i „ P o d Ż a g la m i” z w a ł się n ie g d y ś „ D o m em K o p e r n ik a ” i że w z n ie s io n o go z i n i c j a ty w y p o ls k ie g o k a p la n a (k s ię d z a S c h r e ib e r a v e l S z ra jb e r a ) i rę k a m i p o ls k ic h rz e m ie ś ln ik ó w i ch ło p ó w , po to , b y m ó g ł s k u p ia ć p o ls k ą lu d n o ś ć O ls z ty n a i sp o d O ls z ty n a n a o d c z y ty i d y s k u sje , a ta k ż e p rz y ro z ry w c e i z a b a w ie . D o w ia d u je m y się w ja k ic h o k o lic z n o śc ia c h p o w s ta ły i d z ię k i cze m u z a c h o w a ły p o ls k ie n a p is y aż do n a sz y c h c za só w p rz y d ro ż n e k a p lic z k i O lsz ty n a . D o w ia d u je m y się, że w o g ro d z ie p rz y z a m k o w y m k o n c e r to w a ł F e lik s N o w o w ie jsk i, że B a n k L u d o w y m ie ś c i się c b e c n ie w ty m s a m y m m ie js c u co p rz e d la ty , w g m a c h u , k tó r y n ie g d y ś z w a ł się
C o n co rd ią , a p o te m z w ał s ię „ D o m em P o ls k im ”. D o w ia d u je m y się , że z d a c h u
je d n e g o g m a c h u ry n k o w e g o s trz e la n o do N a p o le o n a , że w d ru g im m ie ś c ił się s k le p , w k tó r y m m o ż n a b y ło się z a o p a tr z y ć w n a jle p s z ą ta b a k ę , że w trz e c im ... itd ., itd . A u to r o ż y w ia m u r y O ls z ty n a . K a m ie n ie m ia s ta z a c z y n a ją o p o w ia d a ć je g o h is to rię , ja k ż e c ie k a w ą i ja k ż e p o ls k ą .
K s ią ż k a n ie je s t p o w ie śc ią . T o u ro c z a g a w ę d a o p o w ia d a n a ję z y k ie m b a r w n y m , p o to c z y sty m , p r z e tk a n y m w a r m iń s k im i g w a ro w y m i z w ro ta m i. W zo rem — s ą d z ą c z ty tu łu i k o n w e n c ji lite r a c k ie j, k tó r ą a u to r p r z y ją ł — są P r z e c h a d z k i
po P o z n a n iu M a rc e le g o M o tty ’ego. T y lk o , że O ls z ty n to n ie P o z n a ń . M a te rii w ię c
a u to ro w i n ie s ta r c z y ło n ie ty lk o n a d w a g r u b e to m y , a le n a w e t n a je d e n dość c h u d y . P o k ilk u d z ie s ię c iu s tr o n a c h s p a c e r k u p o O ls z ty n ie a u to r w id o c z n ie z te g o p o w o d u o d b ie g ł od p r z y ję te j n a w s tę p ie k o n w e n c ji lite r a c k ie j. R e s z ta je s t ra c z e j ju ż ty lk o w s p o m n ie n ia m i z d n i m ło d o śc i, a f o r m a s p a c e r k u po O ls z ty n ie p o ja w ia się z n o w u n a k a r ta c h k s ią ż k i c h y b a je d y n ie po to , b y d a ć je j p o z ó r je d n o lito ś c i.
A u to re m k s ią ż k i je s t A lo jz y Ś l i w a , d a w n y z asłu ż o n y d z ia ła c z p le b is c y to w y , d ziś s ę d z iw y p o e ta lu d o w y , a c ią g le je sz c z e n ie s tru d z o n y w p r a c y d z ie n n i k a r s k i e j fe lie to n is ta „ S ło w a n a W a rm ii i M a z u ra c h ”, p o p u la r n y K u b a sp o d G i e tr z w a łd u . U ro d z ił się w 1885 r. w e w si S k a jb o ty , a po u k o ń c z e n iu s zk o ły w r o d z in n e j w si, p ra c o w a ł w la ta c h 1901— 1912 w rz e m io ś le k ra w ie c k i m w O ls z ty n ie , z d w u le tn ią p r z e r w ą n a słu żb ę w o js k o w ą , k tó r ą o d b y w a ł ró w n ie ż w O lsz ty n ie . W y e m ig ro w a w s z y do B e r lin a do m ia s ta te g o w ró c ił n a g o rą c y o k re s p le b is c y tu , p o czy m z n a la z ł s ię w n im d o p ie ro w 1945 r. O sia d ł w ó w cz a s ju ż n a s ta łe , w s ą
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 1 1 5
s ia d u ją c e j ze s to lic ą W a rm ii w io sce , k tó r ą z c z a se m m ia s to w c h ło n ę ło ja k o p r z e d m ie ście . P r a c a p is a r s k a , k tó re j p o ś w ię c a ł się od l a t m ło d o ś c i d o ry w c z o , s t a ł a się w k r ó tc e je g o c h le b e m c o d z ie n n y m , a od 1952 r. s ta ły m z a ję c ie m z aw o d o w y m .
Ż y c io ry s te n tłu m a c z y n a m tro c h ę n ie d o s t a tk i k s ią ż k i. Ś liw a p o z n a w a ł O l s z ty n z z e w n ą t r z , p rz y g lą d a ł m u s ię n ie o c zy m a m ie s z k a ń c a , k tó ry w y ró s ł w m ie ście , lecz o c z y m a w ie js k ie g o c h ło p c a p r z y je ż d ż a ją c e g o z o jc e m n a ta rg , p o te m m ło d z ie ń c a m ie s z k a ją c e g o w p ra w d z ie w m ie ś c ie z k o n ie c zn o śc i ż y c io w e j, le c z s ta l e b ie g n ą c e g o m y ś lą do S k a jb o t (s. 87). Ъ ż y c ie m s p o łe c z n o śc i m ie js k ie j z w ią z a ł s ię w te d y dość lu źn o . W O ls z ty n ie c zu ł się „ b ie d n y m s a m o t n ik ie m ” (s. 77). W ie k m ę sk i sp ę d z ił z d a la od O ls z ty n a , n a jp ie r w w B e r lin ie , p o te m w P o z n a n iu . G d y b y Ś liw a m ie s z k a ł w O ls z ty n ie d łu ż e j, g d y b y d a n e m u b y ło — i to od w e w n ą trz , n ie z z e w n ą trz — p rz e jr z e ć n a w y lo t ż y c ie s p o łe c z n o śc i o ls z ty ń s k ie j w l a ta c h s w e j n a js i ln ie j s z e j a k ty w n o ś c i ż y c io w e j, p a n o r a m a m ia s ta p rz e d s ta w io n a n a k a r ta c h je g o k s ią ż k i b y ła b y z p e w n o śc ią b a r w n ie js z a i p e łn ie js z a . T a k z aś c al* d z ie d z in y ż y cia s p o łec z n o śc i m ie js k ie j n ie z o s ta ły t k n ię te p ió re m a u to ra . N a p r z y k ła d a n i s ło w e m n ie w s p o m in a o g im n a z ju m o ls z ty ń s k im i o ż y c iu m ło d z ie ż y g i m n a z ja ln e j, a p rz e c ie ż n a le ż e li do n ie j ró w ie ś n ic y a u to ra , j a k d z ia ła c z p le b is c y to w y A n d rz e j C ze c z k a, ś w ia to w e j s ła w y a r c h i t e k t E r y k M e n d e ls o h n , z łej s ła w y M a k s W o rg itz k i, a z m ło d s z y c h — in n y d z ia ła c z p le b is c y to w y , P a w e ł S o w a . A n i sło w e m n ie w s p o m in a a u to r o ży ciu in te lig e n c ji m ie js k ie j, a p rz e c ie ż , p ró c z n ie m ie c k ie j, b y ła t u te ż in te lig e n c ja p o ls k a , w p ra w d z ie n ie lic z n a , a le b y ła : le k a rz e , a d w o k a c i, d z ie n n ik a rz e . N ic n ie m ó w i o d z ia ła ln o ś c i o rg a n iz a c ji ro b o tn ic z y c h , o o l s z ty ń s k ic h o b c h o d a c h p ie rw s z o m a jo w y c h . (U z u p e łn ie n ie m m o g ą t u b y ć w s p o m n ie n ia P i o t r a C h o m se g o , d ru k o w a n e w „ W a rm ii i M a z u r a c h ” w n rz c 5 z 1962 r.). N ie p ro w a d z i n a s w s w y m s p a c e rz e p rz e z c a łe d z ie ln ic e O ls z ty n a , j a k O sie d le M a z u rs k ie , K o lo n ia O fic e rs k a , O sie d le n a d J e z io re m D łu g im , Z a to rz e . W ie le zaś w ie d z y o O ls z ty n ie , k t ó r ą n a m a u to r p r e z e n t u je , to w ie d z a z a c z e rp n ię ta n ie z d o ś w ia d c z e n ia i p rz e ż y c ia , le c z z k s ią ż e k . K s ią ż e k , k tó ry c h b y ł od m ło d o śc i n a m ię t n y m c z y te ln ik ie m .
W ie d zy te j, n ie s t e ty , a u to ro w i n ie r a z n ie s ta ło , a p a m ię ć n ie ra z p rz e k a z a ła w r a ż e n ia , k tó r e u m y s ł c h ło p c a czy te ż m ło d z ie ń c a n ie m ó g ł d o s ta te c z n ie p r z e tra w ić . D la te g o z n ie k tó ry m i tw ie r d z e n ia m i a u t o r a n ie m o ż n a się zgodzić. P isz e on „ k o le d z y m o i, z k tó r y m i się p r z y ja ź n iłe m , c zu li s ię — j a k w ó w c z a s p r a w ie c a ła m ło d z ie ż w a r m iń s k a — t a k d a le c e N ie m c a m i...” (s. 77). U o g ó ln ie n ie , w trą c o n e w to z d a n ie , je s t fa łs z y w e . P rz e c z ą m u w y n ik i w y b o ró w do R e ic h s ta g u , w k t ó ry c h w la ta c h 1890— 1912 k a n d y d a c i p o ls c y z re g u ły w p o w ie c ie o ls z ty ń s k im z d o b y w a li w ię k sz o ś ć g ło só w , a w s a m y m O ls z ty n ie — w 1911 r. — trz e c ią część g ło só w , p rz e c z ą lic z b y c z y te ln ik ó w p o ls k ic h k s ią ż e k i „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” . T w ie rd z e n ie to s łu sz n e b y ć m o że ty lk o w o b e c m a ło u ś w ia d o m io n e j n a ro d o w o części m ło d z ie ż y rz e m ie ś ln ic z e j, n a d k tó r e j ro z b u d z e n ie m n a ro d o w y m a u to r p r a c o w a ł i to z p o m y ś ln y m s k u tk ie m (ss. 78— 81). S e w e r y n P ie n ię ż n y (ojciec) n ie b y ł z a ło ż y c ie le m „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” , j a k to p o d a je a u to r n a s. 75, le c z d ru g im z k o le i re d a k to r e m po z a ło ż y c ie lu „ G a z e ty ” , J a n ie L isz e w s k im . D ż u m a n a w ie d z iła O ls z ty n n ie n a p o c z ą tk u X IX s tu le c ia (s. 112), le c z w 1710 r. H o te l „ P f e i f f e r ” w z ią ł sw ą n a z w ę n ie o d b u r m i s tr z a O ls z ty n a (s. 111), le c z od le ż ąc e g o n ie g d y ś tu ż o b o k n ie g o , a w y su s z o n e g o w w ie k u X I X je z io ra F a j f e r e k (P fe iffe rs e e ). N a p o le o n k ie ro w a ł b itw ą to c z ą c ą s ię w o k o lic y G u tk o w a i J o n k o w a z w ie ż y g u t- k o w sk ie g o k o śc io ła , a n ie z r y n k u S ta r e g o M ia s ta (s. 144). K o n c e r t N o w o w ie j sk ieg o w 1920 r. n ie b y ł je g o je d y n y m k o n c e r te m n a W a r m ii (s. 147), bo p rz e c ie ż w ła ś n ie w O ls z ty n ie r o z p o c z y n a ł sw ą k a r i e r ę k a p e lm is tr z a . N ie słu s z n e je s t r ó w
1 1 6 K E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
n ie ż s tw ie r d z e n ie , że g d y po II w o jn ie ś w ia to w e j W a rm ia u z y s k a ła w o ln o ść, on ju ż n ie żył, N o w o w ie jsk i z m a rł b o w ie m 18 s ty c z n ia 1946 r. (ss. 146, 147).
P o le m iz o w a ć m o ż n a z u w a g a m i Ś liw y co do n a z e w n ic tw a u lic o ls z ty ń sk ic h . P is z e o n ; że p la c Ś w ie rc z e w s k ie g o „za p a n o w a n ia n ie m ie c k ie g o z w a ł się F is c h - m a r k t — R y n e k R y b n y ” (s. 27), że „ u lic a M a r c h le w s k ie g o c ią g n ą c a s ię w z d łu ż R y b n eg o R y n k u (Ś liw a m y li ją z u lic ą S ta r o m ie js k ą — p rz y p . A.W .) z w a la się k ie d y ś O b e rs tra s s e , a je j ciąg d a lsz y , od p la c u p rz y S ta r y m R a tu s z u do m o stu J a n a (tj. u l. M a rc h le w s k ie g o — p rz y p . A.W .) n o sił n a z w ę R ic h ts tr a s s e . P o la c y n a to m ia s t p rz e m ia n o w a li j ą po p r o s tu n a u lic ę P r o s t ą ” (s. 33). Z u w a g ty c h , p o w ta r z a n y c h je sz c z e w p a r u m ie js c a c h k s ią ż k i, w y n ik a , że n a z w y u lic w O ls z ty n ie b y ły p ie rw o tn ie n ie m ie c k ie . A p rz e c ie ż z p o c h o d zą c e g o z 1783 r. o p isu O ls z ty n a w y n ik a , że m ia s to g r ö s s te n th e ils i m e h r e n ih e ils z a m ie s z a n e b y ło p rz e z P o la k ó w , w ia d o m o te ż , że część r a d n y c h z O ls z ty n a w 1830 r. n ie z n a ła ję z y k a n ie m ie c k ie g o . M o żn a w ię c sąd z ić , że ra c z e j o d w ro tn ie b y ło , że n a z w y p ie r w o tn e p o ls k ie — w c z a sie n ie m c z e n ia m ia s ta — d o s ło w n ie p rz e ło ż o n o n a n ie m ie c k ie . N a te jż e s a m e j s. 33 Ś liw a p o d a je p rz y k ła d n ie m ie c k ie g o z n ie k s z ta łc e n ia d a w n e j z w y c z a jo w e j p o ls k ie j n a z w y u lic y : K a c z k e n s tr a s s e . N a z w a „ D as H o h e T o r” , p rz e tłu m a c z o n a z n o w u w w ie k u X X n a W y so k ą B ra m ę i w te j fo r m ie u ż y w a n a p rz e z Ś liw ę (ss. 35, 36) j e s t b e z s e n so w n a , je ż e li n ie p r z y jm ie się, iż p o w s t a ła o n a b a rd z o p ó ź no, d o p ie ro w ó w cz a s g d y z n a c z e n ie p ie r w o tn e j n a z w y u le g ło z a p o m n ie n iu , lu b że b y ła o n a n ie g d y ś z ły m p rz e k ła d e m f o r m y B r a m a G ó rn a . Z r y n k u b o w ie m szło się p o d g ó rę u lic ą P o d g ó rn ą , a za n ią i za b r a m ą ro z c ią g a ło się G ó rn e P r z e d m ie ś c ie , t a k j a k za n ie is tn ie ją c ą od p o c z ą tk u X IX w ie k u D o ln ą B ra m ą ro z c ią g a ło s ię D o ln e P rz e d m ie ś c ie . P o ls k ie n a z w y u lic , p o tw ie rd z o n e ź ró d ło w o w w ie k u X IX , w p rz e c iw ie ń s tw ie do n a z w n ie m ie c k ic h (d a s H o h e T o r, O b e rs tra s s e ) o b ra z o w o p r z e d s ta w ia ją u k s z ta łto w a n ie t e r e n u w d a w n y m O ls z ty n ie i to j e s t c h y b a a r g u m e n te m z a ic h p ie rw o tn o ś c ią . U a u to r a c zu łeg o n a czy sto ść ję z y k a d z iw i u ż y w a n ie fo r m „ R y n e k R y b n y ” (ss. 27, 33 i in.) z a m ia s t T a rg R y b n y , „ R y n e k K o ń s k i” (s. 86) z a m ia s t T a rg K o ń sk i, „ m o st J a n a ” (ss. 33, 106) z a m ia s t „ m o st św . J a n a ” B y ć m oże je d n a k , że Ś liw a p o d a je te fo r m y w w e r s j a c h u ż y w a n y c h p o w sz e c h n ie .
M ó w iąc o s p r a w a c h n a z e w n ic tw a , t r z e b a je sz c z e z w ró c ić u w a g ę , że a u to r u ż y w a n a z w w s i w fo r m a c h z u p e łn ie d o w o ln y c h : B ru n s w a łd (ss. 63, 82) z a m ia s t B rą s w a ld , L ik u z y (s. 63) z a m ia s t L ik u s y , S z ą w a łd (s. 63) o ra z S z ą fa łd (s. 131) z w y j a ś n ie n ie m „ d z iś U n is z e w o ” z a m ia s t U n ie sz e w o , S ta n is le w o (s. 131) z a m ia s t S ta n c le w o . W p ra w d z ie n ie k tó r e n a z w y w ta k ie j fo r m ie u ż y w a n e b y ły n ie g d y ś, a le w ta k im r a z ie z a c h o w a ć n a le ż a ło k o n s e k w e n c ję . N a to m ia s t a u to ro w i p rz e d m o w y w y tk n ą ć m o ż n a , iż n ie słu sz n ie u to ż s a m ia W a rm ię z M az o w sz e m P r u s k im (ss. 15,16).
A u to r n ie w ła ś c iw ie p o d a je n a z w is k o f a r b i a r z a o ls z ty ń sk ie g o z p rz e ło m u X I X i X X w ie k u w n ie m ie c k ie j fo r m ie : F re n s c h k o w s k i. R z e m ie ś ln ik t e n (p rz y n a jm n ie j w l a ta c h 1890— 1891) o g ła sz a ł się w „ G az e cie O ls z ty ń s k ie j” ja k o F r e n s z - k o w sk i i z a p e w n e p o c h o d z ił z te jż e ro d z in y , co K le m e n s F r e n s z k o w s k i, a u to r
Ś m ie r c i b r u n a c z k i (O lsz ty n 1967), i ci F r e n s z k o w s c y , k tó r z y d z iś ż y ją w O ls z ty
n ie i o d g ry w a ją ja k ą ś n ie b a g a te ln ą r o lę w ży ciu s p o łe c z e ń s tw a o ls z ty ń sk ie g o . K s ią ż k a A lo jz e g o Ś liw y p o w s ta ła z fe lie to n ó w d ru k o w a n y c h u p rz e d n io w c z a s o p ism a c h . Ż y w o t f e lie to n u j e s t k ró ts z y n iż k s ią ż k i. J e j r e d a k to r z y w in n i w ię c b y li u s u n ą ć z n ie j c a łą n a d m ie r n ą a k tu a liz a c ję . W fe lie to n ie p ra s o w y m m o ż n a p is a ć o p r z y s ta n k u a u to b u s o w y m w m ie ś c ie ja k o p u n k c ie o rie n ta c y jn y m p rz y s p a c e rz e p o O ls z ty n ie (s. 86), w k s ią ż c e n a le ż a ło w y b ie r a ć p u n k ty o rie n ta c y jn e b a r d z ie j t r w a łe , k tó r e le p ie j w y tr z y m a ją p ró b ę c za su , sk o ro trw a ls z e p u n k ty o rie n ta c y jn e , j a k k a p lic a p rz y u l. W a r s z a w s k ie j (s. 114) i P o w s z e c h n y D o m T o
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A Ц 7
w a ro w y (s. 27) z m ie n iły sw ą lo k a liz a c ję , z a n im k s ią ż k a d o s ta ła się do r ą k c z y te ln i k ó w , a z m ie n ić ją m a ją w k ró tc e ta k ż e w a r s z t a t y n a p r a w y m a sz y n (s. 37) i d r u k a r n i a p a ń s tw o w a (s. 39).
W sz y s tk ie t e k ry ty c z n e u w a g i n ie u m n ie js z a ją z a s a d n ic z e g o w a lo ru k s ią ż k i. J e s t to u ro c z a g a w ę d a o O ls z ty n ie . J e s t to k s ią ż k a , d z ię k i k tó r e j m o ż n a O ls z ty n le p ie j p o z n a ć i b a r d z ie j p o k o c h a ć . W o b ec w y n is z c z e n ia p rz e z N ie m c ó w p o ls k ie j in te lig e n c ji O ls z ty n a ty lk o je d y n y Ś liw a m ia ł d a n e k u te m u , b y tę k s ią ż k ę n a p isa ć . N a le ż y m u b y ć w d z ię c z n y m , że to u c zy n ił. N a ta k ą k s ią ż k ę c ze k a n o . N ic d z iw n ego, że n a k ła d ro z s z e d ł s ię b ły s k a w ic z n ie . P is z ą c e m u te s ło w a w ia d o m o , że w k ró tc e k s ią ż k a Ś liw y z o s ta n ie w z n o w io n a , ty m ra z e m p rz e z o ls z ty ń s k ie W y d a w n ic tw o ,,P o je z ie rz e ” . A n d r z e j W a k a r E d m u n d W o j n o w s k i , W a r m ia i M a z u r y w la ta ch 1945— 1947. K s z ta łto w a n ie się s to s u n k ó w p o lity c z n y c h , O ls z ty n 1968, ss. 286, O śr o d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W o j c ie c h a K ę trz y ń sk ie g o . R o z p r a w y i M a te ria ły , n r 23. Z a in te re s o w a n ia b a d a w c z e d z ie ja m i p ie rw s z y c h l a t P o ls k i L u d o w e j w O i- s z ty ń s k ie m s to p n io w o z a c z y n a ją p rz y n o s ić w id o c z n e re z u lta ty . S k o m p lik o w a n e s to s u n k i p ie rw s z y c h l a t p o w o jn ie n a W a r m ii i M a z u ra c h c o ra z czę ściej s t a j ą się p rz e d m io te m d o c ie k a ń i d y s k u s ji e k o n o m is tó w , d e m o g ra fó w , a ta k ż e h is to r y k ó w . D o w o d em p o s tę p u w b a d a n ia c h n a d ty m o k re s e m m o że b yć c h o c ia ż b y r o z p r a w a E d m u n d a W o jn o w sk ie g o p o ś w ię c o n a k s z ta łto w a n iu s ię s to s u n k ó w p o li ty c z n y c h w O ls z ty ń s k ie m w la ta c h 1945— 1947, o p u b lik o w a n a w s e r ii „ R o z p ra w y i M a te r i a ły ” O śro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę trz y ń s k ie g o , a p rz y g o to w a n a n a p o d s ta w ie s z e ro k o z a k r o jo n e j k w e re n d y , k tó r ą z o s ta ły o b ję te a rc h iw a p a ń s tw o w e (c e n tr a ln e i m ie js c o w e ), p a r t y j n e o ra z a rc h iw u m K o m e n d y W o je w ó d z k ie j M O i S ą d u W o je w ó d z k ie g o . R ó ż n o ro d n e m a te r i a ł y a r c h iw a l n e i p r a s a p o z w o liły z a ry s o w a ć s z e ro k ą p a n o r a m ę w y d a rz e ń p o lity c z n y c h n a W a r m ii i M a z u ra c h w p ie rw s z y c h la ta c h p o w o jn ie . A u to r n ie u n ik a ł p rz y ty m p o d e jm o w a n ia p ró b w y ja ś n ie n ia p ro b le m ó w tr u d n y c h , s k o m p lik o w a n y c h , n ie k ie d y d o tą d p rz e m ilc z a n y c h , w y p o w ia d a ją c w ła s n e s ą d y i o cen y , n ie je d n o k r o tn ie d y s k u s y jn e . S t a r a ł się w y k a z a ć siły z a a n g a ż o w a n e w r o z w o ju w y d a r z e ń p o lity c z n y c h , w w a l ce o n a d a n i e o d p o w ie d n ic h t r e ś c i d z ia ła n iu w ła d z a d m in is tr a c y j n y c h i p o lity c z n y ch . Z a m ie rz e n ie m A u to r a b y ło n ie ty lk o d o k o n a n ie k r o n ik a r s k ie g o o p isu w y d a rz e ń , a le w y k a z a n ie p rz y c z y n r o z w o ju w y p a d k ó w , ź ró d e ł p ro c e só w , j a k i e w ó w czas z a c h o d z iły o ra z u k a z a n ie s p e c y fik i O ls z ty ń s k ie g o . Z u w a g i n a u z a le ż n ie n ie w y d a rz e ń p o lity c z n y c h od s to s u n k ó w d e m o g ra fic z n y c h , n a ro d o w o śc io w y c h , e k o n o m ic z n y c h A u to r i ty m z a g a d n ie n io m p o ś w ię c ił n ie c o u w a g i. D la w y ja ś n ie n ia zaś g e n e z y w y d a rz e ń w O ls z ty ń s k ie m p o m a rc u 1945 r. c o fn ą ł się A u to r do l a t w o jn y , k o n c e n t r u ją c s w o ją u w a g ę n a z a i n te r e s o w a n ia c h p o ls k ic h u g ru p o w a ń p o lity c z n y c h re g io n e m W a r m ii i M a z u r, s to s u n k ie m k o a lic ji a n ty h itle r o w s k ie j do p ro b le m u w sc h o d n io p ru s k ie g o , j a k w re s z c ie i z a ła m a n ie m się rz ą d ó w n ie m ie c k ic h n a o m a w ia n y m o b sza rz e , ze w s z y s tk im i k o n s e k w e n c ja m i, n ie ty lk o p o lity c z n y m i. B a d a n ia n a d d z ie ja m i p o lity c z n y m i O ls z ty ń s k ie g o p o d ru g ie j w o jn ie ś w i a to w e j są d o p ie ro z a p o c z ą tk o w a n e , c h o ciaż, j a k w y n ik a z o b s z e rn e g o w y k a z u l i t e r a t u r y z a m ie sz c z o n e g o w o m a w ia n e j k s ią ż c e o ra z k r y ty c z n e g o o m ó w ie n ia s ta n u b a d a ń , p u b lik a c ji p o ś w ię c o n y c h n a jn o w s z y m d z ie jo m W a rm ii i M a z u r u k a z a ło się w ie le . R o z p ra w a E d m u n d a W o j n o w s k i e g o r ó ż n i . s i ę od n ic h k o rz y s tn ie n ie
