Kobieta i społeczeństwo na ziem iach p o lsk ich w X I X w ieku, W ydaw nictw o D iG , W arsza w a 1995, s. 189; Kobieta i edukacja na ziem iach po lskich w X I X i X X w ieku cz. 1-2, W ydaw nic tw o D iG , W arszaw a 1995, s. 200, 260; Kobieta i św iat polityki. P olska na tle porów naw czym w X I X i w po czą tka c h X X w ieku, W ydaw nictw o D iG , W arszaw a 1994, s. 357; Kobieta i kultura. Kobiety wśród twórców kultury intelektualnej i artystycznej w dobie rozbiorów i w niepodległym państw ie p o lsk im , W ydaw nictw o D iG , W arszaw a 1996, s. 315; Kobieta i kultura życia codzienne go. W iek X I X i X X , W ydaw nictw o D iG , W arszaw a 1997, s. 454.
W 1989 r. z inicjatywy prof. A nny Ż a r n o w s k i e j Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego zapoczątkował serię seminariów poświęconych miejscu i roli kobiety w procesach modernizacji społeczeństwa w X IX i początkach X X wieku. W następnych latach zorganizow ano jeszcze cztery seminaria, których pokłosiem jest sześciotomowa seria wydawnictw. Wszystkie tomy ukazały się pod redakcją A nny Żarnowskiej i A ndrzeja S z w a r c a . Począwszy od tom u trzeciego opatrzone są streszczeniami w języku angielskim oraz indeksem nazwisk, indeksem organizacji, instytucji i tytułów czasopism, a także zestawem informacji o autorach piszących w danym tomie. Chociaż, niestety, w pierwszych, dwóch tomach brak jest wymienionych informacji, m ożna zorientow ać się, że autorzy (osiemdziesiąt osób nie licząc redaktorów ), którzy opublikowali w sumie 124 studia (przy czym niektóre osoby brały udział w kilku sem inariach), to pracownicy uniwersytetów, akadem ii i wyższych uczelni nie tylko z Warszawy lecz również Krakowa, Poznania, Łodzi, G dańska, Rzeszowa, Kielc oraz trzy osoby z Niemiec i Czech.
W zam ierzeniu organizatorów sem inaria miały z jednej strony pokazać, do jakiego stopnia sytuacja społeczna kobiet oraz ich rola w społeczeństwie były niedostatecznie uwzględniane w dotychczasowych analizach historyków X IX i początków X X w., a z drugiej — zgromadzić możliwie jak najszersze grono osób, które chociaż częściowo problem atyką tą się zajmowały. Chciano także zweryfikować i uzupełnić obraz wspomnianych prze obrażeń. Zam ierzenia te zostały, jak się zdaje, zrealizowane. Ponadto prezentow ane studia, powstające często na marginesie głównego nurtu zainteresowań ich autorów , pokazują luki faktograficzne i obszary godne dalszych poszukiwań oraz ujęć syntetycznych.
Tom pierwszy, wprowadzający w zam ierzoną problem atykę, miał za zadanie pokazanie sytuacji społecznej kobiet w X IX w. Naczelnym problem em m iało być przedstawienie procesu ich emancypacji, zwiększania ich szans społecznych, k tóre traktow ano jako jed n ą z istotnych determ inant unowocześniania się całego społeczeń stwa (por. artykuł Tom asza K i z w a l t e r a ) .
Realizacja tych zam ierzeń nie była rzeczą łatwą, gdyż procesy te, w związku z przeszłością naszego kraju, trzeba było badać nie tylko w zróżnicowaniu środowiskowym, lecz również w uzależnieniu od odmiennej i zmieniającej się w ciągu X IX w. sytuacji społeczno-gospodarczej i prawnej w trzech zaborach. Stąd też prezen towane w tomie prace w nierów nomierny sposób naświetliły poszczególne problemy. Stosunkowo dużo studiów poświęcono położeniu kobiet w Królestwie Polskim, mniej w W ielkopolsce i w Galicji, co było wynikiem zarów no dotychczasowych zainteresowań autorów , jak również ogólnych braków historiografii. Przedstawione prace podkreślają zachodzące w omawianym okresie zmiany roli kobiety w rodzinie, jak również podnoszą spra wę wzrastającej aktywizacji zawodowej kobiet, któ ra związana była nierozłącznie ze zdobywaniem przez nie kwalifikacji zawodowych.
Nic więc dziwnego, że następne sem inarium poświęcono sprawie edukacji kobiet. Zaowocowało ono dwoma tom am i publikacji, w których studia zgrupowano w pięciu częściach poświęconych: aspiracjom i szansom edukacyjnym kobiet, ich roli w ruchu oświatowym i samokształceniowym, porów naniu tradycyjnych modeli zachowań i ich zmian w kontekście europejskim, zróżnicowaniu środowiskowemu aspiracji edukacyjnych oraz kształtowaniu się na przełom ie X IX i X X w. nowych wzorów osobowych związanych z emancypacją kobiet. Poszczególne zagadnienia przedstawiano bądź całościowo — w perspektywie danej warstwy społecznej czy jednego zaboru, bądź ukazując sylwetki wybranych osób lub instytucji. N a różnorodną bazę źródłow ą omawia nych studiów składają się m.in. historie instytucji oświatowych i organizacji, program y nauczania, dane staty styczne, dokum enty osobiste (pamiętniki).
W tom ie trzecim podjęta została próba omówienia, jak to określił Jerzy S k o w r o n e k , debiutów politycz nych kobiet w epoce rozbiorowej i w okresie poprzedzającym odzyskanie niepodległości. O bok ogólnej panora
my roli kobiet, zarówno walczących o prawa obywatelskie, jak i podejmujących działalność konspiracyjno-pa- triotyczną w poszczególnych zaborach, wymieniony tom przynosi kilka portretów wybitnych osobistości o szero kich horyzontach intelektualnych, znanych z aktywnej działalności społecznej i politycznej (Narcyza Zmichow- ska, K azim iera Bujwidowa, Rom ualda B audouin de Courtenay). Tom ten przynosi również trzy artykuły omawiające działalność pierwszych feministek w Czechach, D anii i USA.
Prawie całkowicie biograficzny charakter m a tom czwarty poświęcony kobiecie „jako m edium i kreatorce kultury”. W pięciu rozdziałach odnoszących się do twórczości literackiej kobiet, twórczości historiograficznej i filozoficznej, karier akademickich i artystycznych oraz kobiet podejmujących refleksję z zakresu myśli społecz no-politycznej pokazana została działalność, idee oraz losy wybranych postaci z przełomu X IX i X X w. Tom ten uzupełnia rozdział przedstawiający spory i stanowiska „aktywistek” kobiecych wobec religii i Kościoła katolickiego.
Ostatni, piąty tom omawianej serii prezentuje ogrom nie zróżnicowany obraz kobiety w rodzinie. Ukazuje jej zadania w gospodarstwie domowym i opiece nad dzieckiem, a także spełnianie różnych ról społecznych (pani dom u, studentki, żony pastora, działaczki itp.). Omawia lub tylko sygnalizuje wielość problem ów związanych z miejscem i rolą kobiety w życiu gospodarczym i społecznym.
Nie sposób w krótkiej recenzji omówić nawet skrótowo problem atyki ponad stu artykułów i szkiców. M ożna się jedynie pokusić o ogólną ocenę roli, jaką wydawnictwo to może odegrać w dalszym rozwoju prac poświęconych kobiecie w kulturze polskiej.
W arto przypomnieć, że literatura naukow a na ten tem at w porów naniu z zachodnioeuropejską p rzedsta wia się stosunkowo skromnie. Z e zrozumiałych względów, w ostatnim pięćdziesięcioleciu najwięcej uwagi poświęcono kobietom ze środowiska robotniczego, zwłaszcza w aspekcie ich pracy zawodowej. Publikacje te, obarczone wymaganą w epoce ich powstawania deklaracją ideologiczną, często niezbyt słusznie oceniane są dziś bardzo krytycznie1. Rzadziej interesow ano się kobietą ze środowisk drobnomieszczańskich czy przedstawiciel kam i inteligencji. O roli i miejscu kobiety w społecznościach wiejskich zwłaszcza w rodzinie, pisali autorzy prac etnograficznych, o graniczając się jed n a k n a ogól do prezentacji obrazu z przełom u wieków, m niej uwagi pośw ięcając aktualnej sytuacji.
Również z powodów „ideologicznych” (w myśl oficjalnego przekonania, że w P R L wszystkie „proble my k obiece” zostały już pozytywnie rozw iązane) z blisko dw udziestoletnim opóźnieniem zaczęły się w Polsce ukazywać p race p rezentujące i popularyzujące ru ch społeczny, który w Stanach Z jednoczonych, gdzie naj wcześniej się uaktywnił, nazw ano R uchem W yzwolenia K obiet (W o m en ’s Liberation). Publikacje te o grani czały się początkow o z m ałym i w yjątkam i do przekładów prac zagranicznych2. Studia krajow e, wyraźnie określające się jako pow stałe na gruncie zainteresow ań „fem inistycznych”, pojaw iają się dopiero w zm ienio nej sytuacji ustrojowej lat dziew ięćdziesiątych3.
Om awiane tomy siłą rzeczy nawiązują do powyższej problematyki, przynosząc ogrom ną liczbę szczegóło wych, bardzo interesujących ustaleń, które inspirują do dalszych badań. Ograniczają się jednak w przeważającej mierze do przedstawienia sytuacji w określonym środowisku i czasie, nie zajmując wyraźnego stanowiska w kwe stii „problematyki kobiet”4, a przez to unikają wielu kontrowersyjnych problem ów nie wyczerpując zarazem ich
1 P rzy p o m n ijm y ch o cia żb y b a rd zo w ycze rpujące i k rytyczn e studia interd yscyp lin arn e p rzygotow ane w I F i S P A N , Kobieta współczesna, p o d red. M . S o k o ł o w s k i e j , W arsza w a 1964. N awet w p racy, k tó ra pow stała n a za m ów ienie L ig i K o b ie t (Kobiety polskie, W arsza w a 1986), z w p row adzeniem W o jcie ch a J a r u z e l s k i e g o , o b o k p ra cw y ra źn ie „program ow ych” , zn a le źć m o żn a k ilk a cen n ych p rac, j a k n p . a rtyku ł D . M a r k o w s k i e j , Rola kobiety polskiej w rodzinie.
2 Z o b . c yk l mtvIuilôw.VÏ/c.' nie rodzi się kobietą, p o d red. T . H o ł ó w к i, W arsza w a 1982, c zy p o p u la rn ą k sią żk ę D . S ę к a 1 - s k i e j , Kobieta wyzwolona, W arsza w a 1982.
3 P ra c e In te rd yscyp lin arn e go Z e s p o łu B a d a ń F e m in istyczn y ch U M C S , np . Kobieta w kulturze i społeczeństwie p o d red. B . J e d y n a k , L u b lin 1990, czy z b ió r studiów O śro d k a N a u k o w o -B a d a w cze g o Pro b le m a tyk i K o b ie t U L Problematyka kobiet na świecie p o d red. E . H . O l e k s y , Ł ó d ź 1996 o ra z p ra c a G . U l i c k i e j ,Nowe ruchy społeczne. Niepokoje i nadzieje współczesnych społeczeństw, W arszaw a 1993, o m aw iająca ruchy kobiece.
4 Pew n e postu laty w tym w zg lę d zie zn a le źć m o żn a w tom ie czw artym , pośw ięconym m .in . kreatyw ności k o b ie t. P o r. S . В o v e n s e h e n , Czy istnieje estetyka kobieca?, [w :l Zmierzch estetyki — rzekomy czy autentyczny?, t. I I , W arsza w a 1987.
pełnej listy5. Skądinąd zestawiając poruszane zagadnienia i nasuwające się w trakcie lektury pytania, m ożna by nakreślić niezwykle interesujący program dalszych badań.
Chyba najbardziej wyczerpujący jest tom drugi, poświęcony edukacji i oświacie. Jest to wynikiem znacz nego zaawansowania badań nad historią społeczno-gospodarczą, historią oświaty podstawowej, oświaty doro słych oraz pedagogiki społecznej.
N ader ciekawa jest lektura tomów trzeciego i czwartego, poświęconych działalności kobiet w świecie polityki i kultury. Podejm ują one ważny i często dyskutowany problem nie tylko działań, lecz także twórczych uzdolnień kobiecych. O kwestii tej mówiono i pisano zastanawiając się nad zróżnicowaniem fizjologicznym i możliwościami intelektualnym i przedstawicieli różnych płci. Nie odpowiadając do końca n a fundam entalne pytanie, czy w istocie kobiety i mężczyźni różnią się potencjałam i twórczymi6, autorzy pokazują liczne przykłady kobiecych dokonań w nauce, sztuce i polityce.
Ostatni, piąty tom zalewa czytelnika mnogością i różnorodnością poruszanej problematyki. O d prób pokazania modeli i stylu życia całych warstw społecznych do szczegółowych studiów zmian, jakie zachodziły w różnych dziedzinach życia kobiety, w prowadzeniu dom u, opiece nad dzieckiem, w poczynaniach zmierzają cych do podniesienia estetyki mieszkań itp.
Cala omawiana seria przedstawia zatem niemal pełne spektrum spraw kobiet w szerokiej perspektywie antropo logicznej. Nasuwa się pytanie, w jakim stopniu składające się na nią studia zbliżają nas do syntezy podjętych kwestii?
Jak się wydaje, m ożna by się już pokusić o przedstawienie względnie pełnego obrazu codzienności, roli społecznej i perspektyw życiowych kobiety pracującej ze środowiska robotniczego, zwłaszcza z dawniejszego Królestwa Polskiego. W iadom ości z innych zaborów pojawiają się sporadycznie. Mniej liczne są też prace 0 kobiecie wiejskiej. Pom imo sporych luk, w sumie niem ało wiemy na tem at kobiety ze środowiska drobnom ie- szczańskiego, w tym żydowskiego. Niewątpliwie największą liczbę informacji przynoszą omawiane studia o k o biecie ze środowisk ziemiańskich czy szlacheckich, a następnie inteligenckich. Jest to zrozumiale, gdyż z tych właśnie warstw chociażby z racji szerszego dostępu do oświaty, rekrutow ały się w przeważającej mierze zarówno działaczki polityczne, jak i intelektualistki, artystki i pisarki. O przeciętnej przedstawicielce środowiska inteli genckiego najwięcej informacji przynosi tom piąty.
W tom ie czwartym należało chyba bardziej zainteresować się działalnością kobiet w naukach przyrodni czych i ścisłych pamiętając o ich znaczeniu w kontekście dziewiętnastowiecznych dążeń emancypacyjnych. Kreśląc obraz działań artystycznych kobiet w arto by wyjść poza literaturę i plastykę, zaś wśród twórców myśli społecznej 1 politycznej uwzględnić kobiety ze środowisk „prawicy” i skrajne „rewolucjonistki”. Równomiernie należałoby też, zwłaszcza w tomie piątym, rozłożyć akcenty między wiek X IX i kończący się już XX. Powstaje także pytanie, czy w jakimś stopniu nie uwzględnić zagadnień patologii społecznej, której ofiaram i stawały się kobiety a wraz z nimi dzieci (pijaństwo, prostytucja, wykorzystywanie seksualne kobiet — zwłaszcza służby domowej czy robotnic). Istotna byłaby analiza wpływu sytuacji rodzinnej n a aktywność zawodową i twórczą kobiet7.
Biorąc pod uwagę okoliczności powstania niniejszej serii wydawniczej w arto by także podjąć trud poszerze nia grona autorów. Umożliwiłoby to uzupełnienie zagadnień nie w pełni jeszcze naświetlonych czy uwzględnionych.
Bronisława Kopczyńska-Jaworska Uniwersytet Ł ódzki Katedra Etnologii
5 Je st r ze czą zn am ie nną, że p rzy s ze ro k im an tro p o lo giczn ym sp o jrze n iu n ie m o żn a u n ik n ą ć „p ro b le m atyki k o b ie c e j” , czego dow odem je st p u b lik a c ja Being Female. Reproduction, Power, and Change, T h e H a g u e 1975 naw iązu ją ca do o b rad I X M ię d zy n aro dow ego K o n g re su N a u k A n tro p o lo g ic zn y c h i E tn o lo g ic zn y c h , k tó ry o d b ył się w C h ica g o w 1973 r.
6 O statn io k w estię tę an alizo w ano w lic zn y ch p u b lik acjach , m .in. w n iezw y kle interesującej ksią żce : A . M o i r, D . J e s s e l, Płeć mózgu, W arsza w a 1993, w yd. 2, W arsza w a 1999.
7 Z a g a d n ie n ie p ra cy zaw odow ej k o b ie t, trakto w ane je st, n a co zw ra ca ją uw agę „fe m in istk i” , o d m ien n ie n iż „p ra ca w d o m u ” , n ie b ran a p od uw agę w standardow ych a n a liza ch p ra cy zaw odow ej. P o n a d to stosunek do aktyw no ści zaw odow ej ko b ie t (n a co zw ra ca uw agę m .in . D . M a r k o w s k a w e w sp o m n ia n ym artyku le ) j est ko n iu n ktu ra ln y , u za le żn io n y o d o gólnej sytuacj i n a rynku p racy. P rzy k ła d e m tego m o że b yć p o p ie ra n ie lu b o g ran iczan ie p racy zaw odow ej ko b ie t w ró żn ych o kresa ch w P R L .
