R E C E N Z J E 125
d ie w is ty c e czesk iej. Z eb ran ie w całość ta k b o g a teg o m a teria łu i p od p orząd k ow anie go ok reślon ej k o n cep cji p isa rsk iej to n ie w ą tp liw ie p o w a żn a za leta recen zo w a n ej pracy. A że je d n o cześn ie o b fitu je ona w w ie le są d ó w i in terp reta cji d y sk u sy jn y ch , p ro w o k u ją cy ch do p o lem ik i, to ta k że w dużej m ierze trzeba zap isać n a p lu s autora, k tó ry n ie o gran icza się je d y n ie do b ezn a m iętn ej, „ z o b ie k ty w iz o w a n e j” relacji.
B io g ra fisty k a po o k resie k ryzysu , w o sta tn ich latach , w oparciu o n o w o czesn y w a rszta t b a d a w czy , w y d a je s ię p rzeży w a ć p e w ie n ren esan s. P otrzeb a p rzy b liżen ia b oh aterów p rzeszło ści i ich działań, o d czu w an a jest w d a lszy m ciągu bardzo siln ie, o czym św ia d c z y ta k że n ie w ą tp liw ie w ie lk i, su k ces cz y te ln ic z y k sią żk i J. S p ëv a ck a , której 73 000 n a k ła d u p ierw szeg o w y d a n ia ro zeszło się w C zech o sło w a cji „spod la d y ”.
W o j c ie c h I w a ń c z a k
C arla R ahn P h i l l i p s , C iu d a d R eal 1500— 1750. G r o w th , Crisis,
a n d R e a d j u s t m e n t in th e S p a n is h E con om y, H arvard U n iv e r sity P ress,
C am bridge, M ass.—L ondon 1979, s. V III, 190.
P a n i C arla R ahn P h i l l i p s p o sta n o w iła zbadać h isto rię C iudad R eal w la ta ch 1500— 1750, a w ię c w o k resie g w a łto w n e g o w zro stu p o tęg i H iszp a n ii w X V I w . i ró w n ie g w a łto w n eg o , a n ie m n iej zagad k ow ego jej u p ad k u w X V II w . U czy n iła to w p rzek on an iu , ~że d zieje teg o m ia sta d ostarczą jej m a teria łu do w y ja śn ie n ia p ro cesó w sp o łeczn y ch i gosp od arczych za ch o d zą cy ch w ó w c z a s na P ó łw y sp ie Ib e ry jsk im , a w ię c zrozu m ien ia p rzyczyn w ła śn ie o w eg o w z lo tu i u p adku H iszp an ii, w cią ż ta k b ardzo in try g u ją cy ch h istoryk ów .
C iudad R ea l b y ło m ia stem szczególn ym . Od sam ego początk u w yzn aczon o m u sp ecja ln e fu n k c je w p o lity c e w e w n ętrzn ej m o n a rch ii h iszp a ń sk iej. Z ałożone w 1255 r. (lub m oże dop iero w 1262 r. — data je s t sporna) p rzez A lfo n sa X M ądrego, k róla K a sty lii, p oczątk ow o ty lk o jak o m ia steczk o V illa R eal, w sam ym sercu w ie lk ic h p o sia d ło ści k a la tr a w e n só w w La M anczy, m ia ło b y ć o sto ją w ła d z y k ró lew sk iej w b ardziej o d p o w ied n ie m iejsce, do G ren ad y. M im o to C iudad R eal p ozostało Za u słu g i od d an e d y n a stii k a sty lijsk ie j w w o jn ie z A ragon ią u zy sk a ło w 1421 r. sta tu s m ia sta i p rzy jęło n a zw ę C iudad R eal. P o zo sta ło n ad al w ie r n y m so ju szn ik iem m onarchii. B yło siln y m o środ k iem S a n ta H erm andad. W 1483 r. za lo ja ln o ść w o b ec M onarchów K a to lick ich z o sta ło w y n agrod zon e sta ją c s ię jed n ą z sied zib in k w i zycji; p r z e n ie sie n ie try b u n a łu in k w iz y c ji w d w a la ta p óźniej do T oled o było cięż k im cio sem dla p restiżu m ia sta i jeg o zam ożn ości. W 1494 r. u czyn ion o je z k o le i s ie dzibą w y ż sz e g o sądu, C h an cilleria, a le i t ę . in s ty tu c ję w 1505 r. p rzen iesio n o w b ardziej o d p o w ied n ie m iejsce, do G renady. M im o to C iudad R eal p ozostało w iern e k o ro n ie i ty lk o raz zb u n to w a ło się p rzeciw n iej biorąc u d zia ł w 1520 r. w p o w sta n iu c o m u n e r o s p rzeciw k o K a ro lo w i I (bardziej zn an em u jak o cesarz K a rol V). P o zo sta ło m ia ste m m ało zn aczącym w p o lity c e i gosp od arce m im o, że z a li czano je do n a jw ię k sz y c h m ia st k a sty lijsk ic h . W o k r e sie p o tęg i H iszp a n ii w X V I w . sta re m ia sta k a s ty lijsk ie tr a c iły zn a czen ie bądź n a rzecz w ie lk ic h cen tró w h ab sb u - sk iego im p eriu m , leżą c y ch poza gran icam i H iszp an ii, ja k N eap ol, A n tw erp ia , V era Cruz, M ek syk , P o to si, bądź na rzecz h iszp a ń sk ich m ia st n ad m orsk ich u trzy m u ją cych k o n ta k ty z N o w y m Ś w ia tem .
P oza ty m jed n a k C iudad R e a l b yło dość ty p o w y m m ia stem h iszp a ń sk im i d la teg o jeg o lo s y m ożna u w a ża ć za r e p rezen ta ty w n e dla o g óln ych p ro cesó w sp o łecz n ych i g osp od arczych H iszp a n ii h a b sb u rsk iej. W C iudad R eal ponad p ołow a m ieszk a ń có w — n ie licząc ży ją cej w n im sz la c h ty i d u ch o w ień stw a — u tr z y m y
126 R E C E N Z J E
w a ła się z pracy na roli. 25— 30°/o o w y ch m ieszcza n -ro ln ik ó w sta n o w ili w ła śc ic ie le g osp od arstw labradores), r e sz tę zaś p ra co w n icy n a jem n i (jorn aleros) . L iczb y te
u św ia d a m ia ją zn a czen ie r o ln ic tw a i h o d o w li w g osp od arce C iudad R eal. K alen d arz roln iczy i w aru n k i ro zw o ju ro ln ictw a d ecy d o w a ły o w sz y stk ic h d zied zin ach ży cia m ieszk a ń có w m iasta, ta k że o przeb iegu p rocesów d em ograficzn ych , w zro ście lub sp ad k u liczb y lu d n ości, sto p ie p rzyrostu n atu raln ego, p ło d n o ści, liczeb n o ści rodzin. N ie w sz y stk ie zresztą p ro b lem y d em o g ra ficzn e C iudad R eal u d ało się a u torce p rze badać, n a w et u sta le n ie dok ład n ej liczb y m ieszk a ń có w n a tra fia na tru d n ości z p o w od u braku źródeł (liczba d om ów w C iudad R ea l w a h a ła się od 1200 do 2500, m ożna zatem sza co w a ć lic z b ę jego m ieszk a ń có w w b ad an ym ok resie w zależn ości od p rzy jm o w a n y ch w sp ó łc z y n n ik ó w na 5400 do 12 500). R o ln ictw o C iudad R eal p rod u k ow ało przede w sz y stk im p szen icę, p ozostałe d w ie z g łó w n y c h u p raw śród ziem n om orsk ich : w in n a la to ro śl i o liw k a z a jm o w a ły d alsze m iejsca . R zem iosło u p ra w ia n e b yło często jak o za jęcie uboczne obok r o ln ic tw a i za sp ok ajało przede w sz y stk im lo k a ln e potrzeb y. M o żliw o ści ro zw o ju p rod u k cji p o sp o liteg o sukna na szeroką sk alę n ie z o sta ły w y k o rzy sta n e, a lu k su so w a prod u k cja p erfu m o w a n y ch ręk a w iczek m iała bardzo o gran iczon y zasięg. C iudad R eal b y ło p o w ią za n e liczn y m i drogam i z w ie lu in n y m i ośrod k am i h iszp ań sk im i, jed n a k tran sp ort op arty g łó w n ie na zw ierzęta ch w ierzch o w y ch , m u łach , n ie b y ł w sta n ie przerzu cić w ię k sz y c h ilo śc i tow arów . C ały ten sy stem gospodarczy fu n k cjo n o w a ł dość dobrze w u sta b i lizo w a n ej sy tu a cji gosp od arczej zd om in ow an ej p rzez ro ln ictw o . P ó k i ziem ia d aw ała p rzew id y w a n e plony, środ k i tran sp ortu w y sta rcza ły , b y ob słu żyć w y m ia n ę pro d u k tów m ięd zy są sied n im i region am i, b yło też dość p ien ięd zy na zakup w y ro b ó w m iejsco w y ch r z e m ie śln ik ó w i ob słu gę kredytu. T rudności w y stą p iły w m om en cie, gdy została zach w ian a ró w n o w a g a m ięd zy zalu d n ien iem , dochodam i i dystrybucją. N a stą p iło to ju ż w X V I w ., gdy w zro st liczb y lu d n o ści zm u sił do p o w ięk szen ia prod u k cji rolnej i w z ię c ia pod u p ra w ę n o w y ch obszarów , a ty m sa m y m o g ra n icze n ia ilo śc i p a stw isk i m o żliw o ści h o d o w li zw ierzą t n iezb ęd n y ch do tran sp ortu i ja k o siła p ociągow a w ro ln ictw ie. R ó w n o cześn ie w z r a sta ją c y p op yt na w y ro b y r z e m ieśln icze sk ła n ia ł c h ło p ó w -r z e m ie śln ik ó w do p o św ięca n ia się w y łą c z n ie rzem iosłu i za n ied b y w a n ia prod u k cji roln ej. B rak środków in w e sty c y jn y c h zarów n o w r o l n ic tw ie jak i w p rzem y śle oraz tru d n ości , z w y jśc ie m na szerszy ry n ek u n iem o ż liw ia ły ro zw ią za n ie ty ch w sz y stk ic h p rob lem ów . B y ła to sy tu a cja ty p o w a n ie ty lk o dla C iudad R eal i jeg o reg io n u , a le dla całej H iszp a n ii w X V II w ., ja k w sk a zu ją na to b ad an ia p an i P h illip s oraz w cześn iej o p u b lik o w a n e w y n ik i stu d ió w D a S i 1 V y, na k tóre au tork a często się p ow ołu je.
D no k ry zy su gosp od arczego C iudad R eal o sią g n ęło w p ierw szej p o ło w ie la t d w u d ziesty ch X V II w . Z bieżn ość chron ologiczn a z w y g n a n ie m M orysk ów w 1610 r., co sp ow od ow ało k o lo sa ln y (1/4— 1/3) u b ytek lu d n o ści w C iudad R eal, n ie jest o c z y w iśc ie p rzypadkiem , ale też n ie je s t to głów n a a n i jed y n a p rzyczyn a załam an ia się gospodarki, która już zn a czn ie w cześn iej w y k a z y w a ła n ied om agan ia. L iczbą m ie sz k a ń có w zaczęła p o n o w n ie w zra sta ć w o statn iej tercji X V II w . i około p o ło w y n astęp n ego stu lecia o sią g n ęła stan b lisk i sy tu a cji z w ie k u X V I. G ospodarka jed n a k n ie o ż y w iła się.
C iudad R eal n ie b y ło jed y n y m w H iszp an ii (i w E uropie) p rzyk ład em m iasta, w którego gosp od arce d o m in o w a ło ro ln ictw o i k tórego rozw ój b y ł od ro ln ictw a u zależn ion y. Sądzę, że o b ecn ie w ie m y już w y sta rcza ją cą dużo o gospodarce m ia st doby p rein d u strialn ej, b y odrzucić pof;ląd ja k o b y je d y n y m i w ła śc iw y m i dla m ia st form am i gospodarki b yła w y tw ó r c z o ść p rzem ysłow a, h a n d el i k redyt. Z w y ją tk ie m n ieliczn y ch m ia st w ie lk ic h oraz n iek tó ry ch szczeg ó ln ie u p rzem y sło w io n y ch re g io n ó w ro ln ictw o o d gryw ało bardzo dużą, n iek ied y d ecyd u jącą, rolę w gosp od arce m iejsk iej w e w szy stk ich , a n ie ty lk o op óźn ion ych w ro zw o ju u rb anizacji, krajach
R E C E N Z J E 127
Europy. W arto b y p o św ię c ić w ię c e j u w a g i ty m w ła śn ie sp raw om w b a d a n ia ch n ad h isto rią m ia st ok resu p rzed p rzem ysłow ego, a ta k że za sta n o w ić się, co m ogło sk ła niać lu d n ość za jm u ją cą się ro ln ic tw e m do o sied la n ia się w m ia sta c h za m ia st p o zo sta w a n ia na w si, jeżeli n ie m ia ło to pociągać za sobą zm ia n y zaw odu. N a su w a się tu od razu p rob lem a u to n o m ii i sw o b o d y osob istej, którą cieszy ła się lu d n ość m iast, a której b y li na ogół p o zb a w ien i ro ln icy w ie jsc y . A zatem p u n k t cięż k o ści w d zied zin ie różn ic m ięd zy m ia stem a w sią p rzesu w a łb y się ze sp raw ek o n o m icz n y ch na za g a d n ien ia sp o łeczn e i u stro jo w e. Z ap ew n e jed n ak n ie w y czerp u je to tego złożon ego zagad n ien ia.
D rugim bardzo ob iecu jącym k ieru n k iem badań, z a ry so w a n y m zarów n o w o m a w ia n ej tu m o n o g ra fii C iudad R eal, jak i w n iek tó ry ch in n y ch n o w y ch pracach p o św ięco n y ch h isto rii m ia st śred n io w ieczn y ch i w czesn o n o w o ży tn y ch , je s t a n a liza sp ołeczn ości m iejsk iej, a zw ła szcza stu d ia nad m iejsk ą elitą . W C iudad R eal, pod ob n ie zresztą ja k w in n ÿ c h m ia sta ch h iszp a ń sk ich , dużą ro lę o d gryw ało d u ch o w ie ń stw o , sta n o w ią c e w k ońcu X V I w . l,7®/o ogółu m ieszk a ń có w , zaś w 1751 r. p ra w ie 3°/o, a w ra z z d om ow n ik am i ponad S°/o. S zla ch ty b yło w la ta ch 1575— 1580 2,5®/o, b y ć m oże o d setek ten b y ł w y ższy w X V II w ., w 1751 r. szlach ta sta n o w iła 2,3°/o. B y ły w śró d n iej rod y o sia d łe w C iudad R eal od m om en tu lo k a cji m iasta. D uża rola szla ch ty w m ia sta c h h iszp a ń sk ich to rezu lta t n ie r o zw in ięc ia się w n ich w śred n io w ieczu od p ow ied n io siln eg o p atrycjatu m iejsk ieg o , z d rugiej zaś stron y w y n ik p o lity k i M on arch ów K atolick ich , k tórzy w n iek tó ry ch m ia sta ch p o ło w ę u rzę d ów m u n icy p a ln y ch za rezerw o w a li dla szla ch ty . O becność szla ch ty w m ia sta ch i w ład zach m iejsk ich n ie b yła zja w isk iem w y łą c z n ie h iszp ań sk im , bo zn an ym tak że z w ie lu in n y ch k ra jó w eu rop ejsk ich , m .in. z W łoch, P o lsk i, R osji, a le p rzecież w k ażdym k ra ju szlach ta, a rystok racja, d u ch o w ień stw o za jm o w a ły w m ia sta ch in n ą p ozycję. S p r a w y te w a r te są d ok ład n ego zb ad an ia i to w ła śn ie w sk a li eu ro p ejsk iej, w sposób p o ró w n a w czy .
K siążka p an i P h illip s o C iudad R eal n ie zasp ok aja w sz y stk ic h z a in tereso w a ń h istoryk a m iast, k tó ry ch cia łb y w ię c e j w ie d z ie ć o stru k tu rze sp o łeczn o ści m iejsk iej, o ek o n o m ice m ia sta , a ta k że o u stroju lu b w r e sz c ie o m iejsk iej k u ltu rze, czym autorka w o g ó le n ie za jęła się. W iele sp ra w z o sta ło p rzed sta w io n y ch w sposób n ie d o sta teczn ie szczeg ó ło w y , w w ie lu in n y ch w y p a d k a ch u o g ó ln ien ia n ie p oszły d o sta teczn ie d aleko. J est to jed n ak k siążka dobra, dobry p rzyk ład jak m ożna badać h isto rię m ia sta i p isać o n iej n ie u p raw iając h is to ire é v é n e m e n t i e l l e i nie p u b li k u jąc czegoś w rod zaju en cy k lo p ed ii w ied zy o m ieście , lecz starając się pokazać to m iasto jako elem en t g lob aln ej stru k tu ry sp ołeczn ej i gospodarczej.
A n d r z e j W y r o b i s z
M iec zy sła w G ę b a r o w i c z , . P o c z ą t k i m a l a r s t w a h is to r y c z n e g o w Polsce, Z ak ład N aro d o w y im . O sso liń sk ich — W y d a w n ictw o (Studia
z H isto rii S ztu k i t. X X X IV ), W rocław 1981, s. 194, 81 ilustr.
K siążka lw o w sk ie g o b ad acza d ziejó w sztu k i ' z o czy w isty ch w z g lę d ó w za słu g u je ta k że na u w a g ę h is to r y k ó w se n s u stric to. G łó w n y m jej tem a tem są m a lo w id ła do ty czą ce k ró tk ich d ziejó w D ym itra S am ozw ańca: jeg o ślu b u z M aryną M niszch ów n ą, k tó ry m ia ł m ie jsc e w K ra k o w ie, p rzy jęcia p o se lstw a p o lsk ieg o na K rem lu , w r e sz c ie w jazd u M aryn y do M osk w y oraz jej k oronacji. O sobne m ie jsc e zajm u ją tu p ortrety b oh aterów dram atu, jak ró w n ież szty ch y i ob razy u k a zu ją ce jego tra g iczn y ep ilog. T ylk o część z ty ch d zieł p o w sta w a ła n ieja k o na b ieżąco, reszta n ieraz po k ilk u czy n a w e t k ilk u n a stu latach , jak m a lo w a n y strop w zam k u M n iszch ów w L aszk ach M urow anych, b ęd ący — zd an iem G ę b a r o w i c z a — „być m oże n a jsta rszy m
