592 Z A P I S K I
i w X V II w ., a ta k ż e n a d liczn ą i b a rw n ą grupą pod różn ych . S p o łeczn o ść t a z tru d em p od d aje s ię w sz e lk im p róbom sy ste m a ty z a c ji, co sp o w o d o w a n e je s t ogrom n ym zró żn ic o w a n ie m n a ro d o w y m , m a ją tk o w y m , in te le k tu a ln y m , a p rzed e w sz sy tk im in d y w id u a ln o śc ią p rzeży w a n ia . A b y u c h w y c ić ja k n a jszerszą s k a lę ty c h p rzeżyć, się g n ą ł a u to r d o r e la c ji u czo n y ch i in te le k tu a lis tó w (M ontaigne), a r ty s tó w (D ürer), d y p lo m a tó w (Pac), p ereg ry n u ją cej dla n a u k i m ło d zieży (Ł u gow sk i), c zy w re sz c ie g lo b tr o te r ó w — ta k ich , ja k M oryson, k tó r e g o r e fle k s je są m oże n a jb liż sz e u w a żn e
m u tu r y ś c ie n a sz y c h czasów .
U k ła d i zak res rzeczo w y k sią żk i: drogi, p rzew o d n ik i, m a p y , g o sp o d y , k oszty p odróży, h ig ien a , d o k u m en ty i k o n tro la , n ie b ezp ieczeń stw a , a ta k ż e c z ę ste o d w o ły w a n ie s ię au tora do w ła sn y c h p rzeżyć i do w sp ó łc z e sn y c h n a m r e a lió w (p rzew od n ik M ich elin a), sk ła n ia ją d o tra k to w a n ia k sią ż k i M ączaka ja k o s w o is te g o p rzew o d n ik a tra k tu ją c e g o n ie ty le o ty m , dokąd, ile o ty m , ja k podróżow ać; n ie sposób oprzeć s ię r e fle k sji, że są to „ P rzep isy dla p od różn ych m o g ą ce o św ie c ić n ied o św ia d c z o n y c h ” — ja k z a ty tu ło w a ł je d e n z ro d zia łó w III to m u s w o ic h d iariu szy F y n es M oryson.
D la M ączaka n a jc ie k a w s z y je s t in d y w id u a ln y sposób p rzek a zy w a n ia , fo rm u ło w a n ie w n io sk ó w , u m iejętn o ść p o strzeg a n ia i za ch o w a n ia s ię w n o w e j, c ią g le zm ien ia ją c ej s ię rzeczy w isto ści; m n iejszą w a g ę p rzy w ią zu je a u to r do o p isu r z eczy w isto śc i i jeg o zg o d n o ści ze s ta n e m fa k ty c z n y m .
W p o d su m o w u ją cy ch k sią żk ę r o zw a ża n ia ch o m o ty w a cja ch podróży, a przede w sz y stk im o w n io sk a c h , k tó re p o tra fili w y sn u ć z n ic h p ereg ry n a n ci, w sk a z u je M ą- czak n a n a jisto tn ie js z e k o r z y śc i b a d a w cze, w y n ik a ją c e z a n a liz y o p isó w podróży — a w ię c śla d y n a k ła d a n ia się n a sie b ie ró żn y ch k r ę g ó w k u ltu r o w y c h w n a jm n iej u ch w y tn y ch sfe r a c h o b y cza jo w o ści, m en ta ln o ści, sty lu m y ś le n ia i ż y c ia co d zien nego. N a in n e m o ż liw o śc i w y k o r z y sta n ia d iariu szy w sk a z u je a u to r w rozd ziale
„K oszty p od róży”. W nioski p ły n ą c e z a n a liz y w y d a tk ó w i ro zw a ża n ia k o m p a ra ty s- ty c z n e są cen n y m źród łem d la p o ró w n a w czej h isto r ii gosp od arczej E u rop y. Z ajęcie się ty m p rob lem em za p o w ied zia ł M ączak w e w stę p ie do k sią żk i.
K siążk a n a p isa n a je st" n ie z w y k le in teresu ją co , a n a rra cję p rzery w a ją fra g m en ty d iariu szy, p rzew o d n ik i i sło w n ik i ilu str u ją c e k lim a t ży cia co d zien n ego.
„Ż ycie co d zien n e w pod różach ”, ja k w s z y stk ie k sią żk i z te j serii, je s t staran n ie w y d a n e , zaopatrzone w m ó w ią ce n a ró w n i z te k ste m ilu str a c je , w y b r a n e przez,
autora. O d d zieln ie dołączono d w ie m apy: „O sob liw ości tu r y sty c z n e H isz p a n ii”
i „Z naki gospód w N id erla n d a ch ” .
A .K .
D an u ta C z e r s k a , M ię d z y „ S m u tą ” a k r y z y s e m la t 4 0 -ty c h X V II w . P o lity k a w e w n ę tr z n a R o s ji w o k re s ie p ie r w s z e g o R o m a n o w a . R oz
p ra w y h a b ilita cy jn e nr 15, U n iw ersy tet J a g ie llo ń sk i, K r a k ó w 1978, s. 223.
D zieje w e w n ę tr z n e R o sji w p ierw szej poł. X V II w . n ie p osiad ają o g ó ln eg o , m o
n o g ra ficzn eg o op racow an ia zarów n o w bogatej w a n a lity c z n e stu d ia h istoriografii ro sy jsk iej i rad zieck iej d otyczącej teg o okresu, ja k te ż sk rom nej p o lsk iej. R ozpra
w a D a n u ty C z e r s k i e j , op arta n a źród łach i m a teria ła ch p och od zących z rad ziec
k ich zasob ów a rch iw a ln y ch i b ib lio te c z n y c h (g łó w n ie z C en tra ln eg o P a ń stw o w eg o A rch iw u m A k t D a w n y ch w M osk w ie) jest próbą ca ło ścio w eg o u jęcia sk om p lik o
w a n eg o p rocesu p rzezw y cięża n ia p rzez p a ń stw o r o sy jsk ie k ry zy su p rzełom u XVI i X V II w . n o szą ceg o m iano „W ielkiej S m u ty ”.
Za punkt w y jśc ia sw o ich rozw ażań p rzy jm u je au tork a rok w stą p ie n ia n a . tron M ich ała R om an ow a (1613). W trzech p ie r w sz y c h rozd ziałach om a w ia p r z e b i e g o b r a d
Z A P I S K I 593
Soboru Ziem skiego, który dokonał wyboru now ego cara, przedstaw ia nową ekipę rządzącą i głów ne zadania now ej w ładzy. W oparciu o licznie zachowane źródła prezentuje obraz zniszczeń gospodarki państwa. Osobny rozdział poświęca osobie Filareta patriarchy m oskiew skiego, ojca cara, który po pow rocie z n iew oli polskiej stał się rzeczyw istym w ładcą Rosji. W okresie jego rządów (1618— 1633) nastąpiło um ocnienie autorytetu najw yższej w ładzy. R ozwinięto działalność ustawodawczą m ającą na celu przezw yciężenie panującego chaosu. U staw odaw stw o to dotyczące problem ów zw iązanych z posiadaniem ziem i i zabezpieczeniem podstaw m aterial
n ych szlachty i „dzieci bojarskich”, grup społecznych, na których opierała się nowa w ładza, n ie doprowadziło jednak do ożyw ienia gospodarczego ani też nie zlikw ido
w ało napięć społecznych.
Zagadnienia te, jak rów nież rola cerkwi prawosławnej w polityce w ew nętrznej, zostały szczegółow o om ówione w obszernym rozdziale problem owym .
W k o ń co w ej części p racy a u tork a p rezen tu je w ę z ło w e za g a d n ien ia p o lity k i w e w n ętrzn ej R osji po śm ierci F ila r e ta . C echą ch a ra k tery sty czn ą te g o o k resu b yło n a ra sta n ie oporu a n ty feu d a ln eg o m as sp o łeczeń stw a r o sy jsk ie g o sp o w o d o w a n e k r y ty czn y m i w a ru n k a m i ży cia i fisk a liz m e m w ła d z. Opór te n w d ru giej p o ło w ie lat c zterd ziesty ch X V II w . p rzerod ził s ię w fa lę p o w sta ń lu d o w y ch , k tó re zm u siły w ła d z e d o p ew n y ch reform (S ob orn oje U ło żen ije 1649). T ego jed n a k a u tork a n ie o m a w ia k oń cząc n a rra cję n a ro k u śm ierci p ierw szeg o R om an ow a n a tron ie ro
sy jsk im (1645).
Z a c ie śn ie n ie ram ch ron ologiczn ych do o k resu p an o w a n ia M ichała R om anow a sp o w o d o w a ło p rzecięcie c ią g u p rzy czy n o w o -sk u tk o w eg o w y d a rzeń („S m u ta” — n ie u d an e p ró b y p o d źw ig n ięcia p a ń stw a — k ry zy s la t czterd ziestych ), a ty m sam ym ogran iczyło e k sp o zy cję b a d a n y ch p ro b lem ó w i z a w ęziło ob szar w n io sk o w a n ia .
P raca z o sta ła w y d a n a m etod ą fo to o ffse to w ą w n a k ła d zie 150 egzem p larzy.
M k. W.
F r a n ço ise d e M o t t e v i l l e , A n n a A u s tr ia c z k a i j e j d w ó r , w y b ó r i p rzek ła d Iren a W a c h l o w s k a , w stę p i p rzy p isy Z ofia L i b i - s z o w s к a, „ C zy teln ik ” 1978, s. 649.
L a ta F ro n d y o p isy w a ło ju ż w ie lu jej u czestn ik ó w — w y m ie n ić t u trzeb a p rze
de w s z sy tk im sły n n e p a m ię tn ik i P a u la de G ondi, p ó źn iejszeg o k a rd y n a ła de R etz.
W serii „ P a m iętn ik ó w k o b ie t” u k a za ły się o sta tn io w sp o m n ien ia o b serw a to rk i tych w y d a rzeń , d am y d w o ru A n n y A u stria czk i. P a m ię tn ik i F ra n ço ise de M o tte v ille d o
cen ion o ju ż w 24 la ta po jej śm ierci — p ierw sza ioh e d y cja uk azała s ię w roku 1723 w A m sterd a m ie. P e łn e i k r y ty c z n e w y d a n ie M. F. R i a u x p och od zi z 1855 r. (P a
ryż). N a n im te ż op iera s ię w y d a n ie p o lsk ie, sk ró co n e z resztą o b lisk o p o ło w ę, a ek sp o n u ją ce n a jw a r to śc io w s z e p a rtie p a m iętn ik a . O b ejm u je o n o k r e s od śm ierci L u d w ik a X III (1643) i p o czą tk u r e g e n c ji A n n y A u stria czk i aż p o je j śm ierć (1666).
P a n i d e M o tte v ille b y ła w ty m c za sie d am ą d w oru, d op u szczon ą d o n a jb liższeg o o to czen ia reg en tk i. S p r a w y d w oru zn a d osk on ale. D w ór k r ó le w sk i sta ł s ię te ż bo
haterem p a m iętn ik a , a p o ja w ia ją c e s ię p o sta cie są ak to ra m i n a te j scen ie, b o w ie m — ja k słu sz n ie tw ierd zi w p rzed m o w ie Z ofia L i b i s z o w s k a — na k o n w en cji p isa rsk iej p a n i de M o tte v ille z a w a ż y ł b ezsp rzeczn ie w p ły w tra g ed ii Cor- n e ille ’a. In trygi, b ale, ślu b y , p rzed sta w ien ia tea tra ln e, ob y cza j d w o rsk i sta n o w ią tło w y d a rzeń p o lity czn y ch p ierw szej w a g i. D ecy d u ją o n ic h M azarin i A n n a A u striaczk a, a le te ż p o ja w ia ją się szw a g ier k ró lo w ej G aston O rleań sk i i jeg o córka
»La G ran d e M a d em o iselle”, p a n o w ie de V en d ôm e, d e L o n g u e v ille , d iu szesa d e N e mours. czy w r e sz c ie W ielk i K on d eu sz, żeb y w y m ie n ić n a jw a ż n ie jsz y c h — tych ,
