J a n B ó g a la
ZBIOBK KOBOTIÍSKICH I ICH ZNAGZBNIB DLA BADAÍ VABSAVIANISTPCZNYCH
P o d cza s d r u g i e j w ojny św ia to w e j we w rz e ś n iu 1939 r . , w c z a s i e p o w s ta n ia 1944 r . , j a k i po p o w s ta n iu u l e g ł o z a g ła d z i e w ię k sz o ść
■ b ib lio te k w a rsz a w sk ic h , n i e k t ó r e w c a ł o ś c i , in n e w pow ażnej c z ę ś c i . Duże s t r a t y p o n i o s ł y n a jw ię k s z e b i b l i o t e k i o c h a r a k te r z e ogól
nym, j a k i k s ię g o z b i o r y s p e c j a l i s t y c z n e , zarów no państw ow e, s p o - łe o z n e , j a k t e ż p ry w a tn e , w tym rów n ież i v a r s a v i a n i s t y c z n e . Z k s ię g o z b io ró w państw ow ych i s p o łe c z n y c h , w k tó r y c h dom inowały v a r- s a v i a n a , z n is z c z o n e z o s t a ł y m iędzy innym i B i b l i o t e k a T ow arzystw a O p ie k i Bad Zabytkam i P r z e s z ł o ś c i , w s k ł a d k t ó r e j w l a t a c h 1906- 1908 w sz e d ł k s i ę g o z b i ó r p o e t y 1 v a r s a v i a n i s t y W ik to ra G o m u lic k ie - g o , z a k u p io n y d l a te g o T ow arzystw a z a 1036 r u b l i . o Podobny l o s p o d z i e l i ł y i in n e z b i o r y , j a k Tow arzystw a M iłośników H i s t o r i i , w a rszaw sk ie g o d z i a ł u Muzeum Narodowego / n a Bynku S ta re g o M i a s t a / o ra z B i b l i o t e k a Archiwum M ie js k ie g o w W arszaw ie, k t ó r a w raz z a r c h i w a l i a m i , m ie sz c z ą c a s i ę wówozas w A rs e n a le przy u l.D łu g ie j 5 2 , p o d p a lo n a p r z e z Niemców, s p ł o n ę ł a w d n iu 4 p a ź d z i e r n i k a 1944 r . Ten o s t a t n i k s i ę g o z b i ó r l i c z y ł w tedy ok o ło 4 t y s i ę c y tomów o ra z o k o ło t y s i ą c a c z a s o p is m ^ . 3
N ie d o tr w a ły do n a s z y c h czasów z b io r y h is to ry k ó w Warszawy:
A le k s a n d ra K ra u s h a ra , W alerego P rz y b o ro w sk ie g o , A r tu r a Oppmana,
lu d o m iła Lew enstam a, A le k se g o B a c h u ls k ie g o o ra z Adama E n g l e r t a . h
Z v a r s a v i a n i s t ó w , a zarazem i b i b l i o f i l ó w w sp ó ło ze sn y ch nam, k t ó
r z y p o s i a d a l i pokaźne d z i a ł y v a r s a v i a n i s t y c z n e w swych k s ię g o z b io
r a c h - w ie lu u t r a c i ł o j e w c z a s i e d r u g i e j w ojny ś w ia to w e j. We
w rz e ś n iu 1939 r » u l e g ł y z n i s z c z e n i u k s i ę g o z b i o r y Wacława B ła ż e
je w s k ie g o i Waoława Z aw adzkiego, z a ś w 1944 r . u t r a c i l i j e k o le k
c jo n e r z y J u l i u s z W ik to r G o m u lic k i, K onrad Zaw adzki i W ładysław
B a r t os zewskl*' •
- 196 -
O c a l a ł a , c h o c ia ż n i e w c a ł o ś c i , B i b l i o t e k a P o ls k ie g o Towarzy
stw a K ra jo zn aw c zeg o , z a w ie r a ją o a w c z ę ś c i v a r s a v i a n a . Z k s ię g o z b io ró w p ry w a tn y ch w w ię k s z o ś c i o c a l a ł y z b i o r y J a n a M ic h a ls k ie g o /1 8 7 6 -1 9 5 0 / zasobne w v a r s a v i a n a , k t ó r e j e s z c z e z a ż y c ia w ł a ś c i c i e l a p rz e k a z a n e z o s t a ł y do zb io ró w I n s t y t u t u B adań L i t e r a c k i c h ^ , o ra z w c z ę ś c i k s i ę g o z b i ó r K o ro ty ń s k ic h . Ten o s t a t n i z b i ó r groma
dzony b y ł g łów nie p rz e z W ładysław a B a jn o ld a K o ro ty ń sk ie g o /1 8 6 6 - - 1 9 2 4 / i je g o b r a t a B runona W incentego /1 8 7 3 - 1 9 4 8 /. W eszły rów
n i e ż do n ie g o p o z o s t a ł o ś c i zb io ró w W incentego K o ro ty ń sk ie g o /IB 31- - 1 8 9 1 / o r a z Ludwika S ta n i s ła w a K o ro ty ń sk ie g o /1 8 6 0 -1 9 1 9 /.
J a k w ynika z d o ty ch czaso w y ch ro z w aża ń , j e s t t o n a jw a ż n ie js z y v a r s a v i a n i s t y o z n y k s i ę g o z b i ó r p ry w a tn y , k t ó r y w swoim za sad n iczy m O z r ę b i e p r z e t r w a ł o k re s w ojny i o k u p a o ji . Z aw ie ra on m a t e r i a ł y wydawnictw do d z ie jó w W arszawy, t a k i e j a k i p u b l i k a c j e o c h a ra k t e r z e inform aoyjnym /p r z e w o d n ik i po W arszaw ie, n a jw ię k s z y z b i ó r t a r y f domów m. Warszawy, k a l e n d a r z e / , a t a k ż e m o n o g ra fie o g ó ln e i s p e c j a l i s t y c z n e , o ra z r z a d k i e b r o s z u r y i p r z y c z y n k i . P oza k s i ą ż kam i, w s k ł a d t e j k o l e k c j i w chodzi ró w n ie ż k i l k a d z i e s i ą t planów Warszawy z X V III i XIX w. i r ę k o p i s y . Wraz z k s ię g o z b io re m u r a t o wane z o s t a ł o je d y n e w swoim r o d z a j u archiw um h i s t o r y c z n o - l i t e r a c k i e do d z ie jó w Warszawy, tz w . " T e k i K o r o ty ń s k ic h " , l i c z ą c e po u p o rz ąd k o w an iu 4334 j e d n o s t k i .
K o le k c ja K o ro ty ń s k ic h p o s i a d a d la b a d a c z a v a r s a v ia n is ty j e s z c z e dodatkow y w a lo r , a m ian o w icie w k s ią ż k a c h p o ch o d zący ch z te g o ź r ó d ł a można z n a le ź ć s z e r e g m a rg in a lió w , z a p isk ó w b i b l i o g r a f i c z n y c h , j a k ró w n ie ż d o d a t k i , t a k i e j a k : w k le jo n e r e c e n z j e , w y c in k i p ra so w e , z d j ę c i a , r e p r o d u k c j e , p r o s p e k ty w ydaw nicze, a ta k ż e s z e r e g i n t e r e s u j ą c y c h p r o w e n i e n c j i w fo rm ie d e d y k a c j i , p i e c z ą t e k , podpisów i ró ż n e g o r o d z a j u z a p isk ó w . D la te g o b l i ż s z e z a j ę c i e s i ę n i ą uważamy z a celow e i p o u c z a ją c e .
N ie j e s t t o je d n a k o s t a t e c z n y wynik b a d a ń , a je d y n ie kom unikat p o r u s z a j ą c y t y l k o n i e k t ó r e k w e s t i e . Do in n y c h problem ów n a l e ż a ło b y w n a jb liż s z y m c z a s i e j e s z c z e p o w ró c ić .
P o d sta w ę do o p ra co w an ia n i n i e j s z e g o s z k i c u s ta n o w ią u ra to w a n e z b i o r y zarów no b i b l i o t e c z n e , j a k i archiwum h i s t o r y c z n o - l i t e r a c k i e do d z ie jó w Warszawy, z n a jd u ją c e s i ę o b e c n ie w Archiwum P ań
stwowym m . s t . Warszawy, n a b y te w 1946 r . od B runona W incentego K o ro ty ń s k ie g o . W ykorzystano ró w n ież pewne n i e w i e l k i e p o z o s t a ł o ś c i t e j k o l e k c j i z n a jd u ją c e s i ę u r o d z in y . W k s i ę g o z b i o r z e p r o f . S ta
nisława H e r b s t a /o b e c n ie u P a n i I r e n y H e r b s to w e j/ z n a jd u je s i ę 40
- 197 -
d z i e ł po ch o d zący ch ze z b io ró w K o ro ty ń s k ic h . P o n ad to n a tra fio n o tam ró w n ie ż n a i n t e r e s u j ą c e z d j ę o i a d o ty c z ą c e tw órców k o l e k c j i . U r e d a k to r a H enryka K o ró ty ń sk ie g o z n a jd u je s i ę m „ in . 15 p o z y c ji k s i ą ż e k z te g o samego ź r ó d ł a . C zęść arohiwum domowego przeo h o w ało s i ę u c ó r k i B runona K o ro ty ń s k ie g o , P a n i K ry sty n y U z n a ń sk ie j w W arsza
w ie , g d z ie n a t r a f i l i ś m y n a s z e r e g oiekaw yoh dokumentów m e try k a l
n y ch i in n y c h o s o b is ty c h , z a s łu g u ją c y c h n a w y k o r z y s ta n ie . C zęść k o r e s p o n d e n c ji r o d z in n e j K o ro ty ń s k ic h o ra z n i e k t ó r e z d j ę c i a po
zy sk a n o do z b io ró w ww. Archiwum, z a p o śre d n ic tw em p is z ą c e g o t e sło w a od d r M a r ii B a n ile w ic z o w e j /o b e c n ie Z i e l i ń s k i e j / z a m ie sz k a ł e j w P e i j o w P o r t u g a l i i . D la w y c z e rp a n ia ź r ó d e ł wypada j e s z c z e wspom nieć o k i l k u m ie js c a o h , g d z ie przechowyw ane s ą fra g m e n ty z b io ró w K o ro ty ń s k ic h n p . ciekaw y z b i ó r k o r e s p o n d e n c ji o ra z n o t a t i n i e k t ó r y c h a u to g ra fó w l u d z i z k rę g u l i t e r a c k o - d z i e n n i k a r s k i e g o , o fia ro w a n y w 1952 r . p r z e z r e d . H enryka K o ro ty ń s k ie g o do d z i a ł u rę k o p isó w B i b l i o t e k i N arodow ej w W arszaw ie. Ta c z ę ść k o l e k c j i po u p o rz ąd k o w an iu l i c z y 70 je d n o s te k i j e s t ju ż z a r e je s tr o w a n a w t . 8 in w e n ta r z a rę k o p isó w t e j b i b l i o t e k i ^ . N ie w ie lk ie i l o ś o i k s i ą ż e k po Ludwiku S ta n i s ła w i e K oro ty ń sk im z n a jd u j ą s i ę w z b io ra o h P o z -
1 o *
n a ń s k ie g o Tow arzystw a P r z y j a c i ó ł Nauk . Pewne szozątkow e pozo
s t a ł o ś c i k o r e s p o n d e n c ji K o ro ty ń s k ic h p rz ech o w u je rów n ież O s s o l i - neum we W rocław iu 11 , a n a s t ę p n i e B i b l i o t e k a P u b lic z n a m . s t . War
szaw y, o ra z Wojewódzka i M ie js k a B i b l i o t e k a P u b lic z n a im . H. Ło- p a o iń s k ie g o w L u b l i n i e .
Zanim p rz e jd z ie m y do om ówienia zb io ró w , p o k r ó tc e wspomnimy o o so b a o h , k t ó r e p r z y c z y n iły s i ę do io h p o w s ta n ia .
R o d zin a K o ro ty ń s k ic h wywodzi s i ę z B i a ł o r u s i , p o c h o d z i ze w si S l e l i s z c z e p o w ia tu N ow ogródzkiego, g d z ie o j c i e c W incentego, A lek s a n d e r o r a ł z a g o n . W d n iu 29 m aja 1831 r . z o s t a ł on u w o ln io n y z p o d d ań stw a p r z e z n i e j a k i e g o J a n a Z a le s k ie g o , o h orążego w ojsk p o l - s k i o h , w ł a ś c i c i e l a w si S i e l i s z o z e . Wówczas t o p rz e d ta m te jsz y m r e je n te m Janem P ław sklm s p o rz ą d z o n o dokument urzędow y zwany l i - b e r t a o j ą , n a mocy k tó r e g o A le k s a n d e r K o ro ta j - K o ro ty ń sk i s t a ł s ię wolnym r o l n i k i e m 1 2 .
N a js ta r s z y m z t e j r o d z i n y , k t ó r y z a p o c z ą tk o w a ł grom adzenie
z b io ró w , b y ł W incenty K o ro ty ń s k i /1 8 3 1 -1 8 9 1 /, p o e t a , l i t e r a t i
d z i e n n i k a r z 1 . w 20 ro k u ż y c i a z e tk n ą ł s i ę z Ludwikiem K o n d ra to
w iczem . M ie s z k a ł wraz z nim w Z a łu c z u , W iln ie i B orejkow szczyźnie,
b ęd ą o je g o s e k r e ta r z e m , a je d n o c z e ś n ie i młodszym k o le g ą po p i ó -
r z e 1 Zi . W p r a c y d z i e n n i k a r s k i e j n a j b l i ż e j b y ł zw iązan y z K urierem
- 193 -
W ileń sk im , a p ó ź n ie j z G a z e tą W arszaw ską, g d z ie b y ł w s p ó łre d a k to rem t y o h g a z e t , o ra z w spółp raco w n ik iem w ie lu in n y c h . B y ł t e ż t ł u maczem z ję z y k a f r a n c u s k i e g o , n ie m ie c k ie g o , r o s y j s k i e g o i c z e s k i e g o .
0 p o c z ą tk a c h k o l e k c j i K o ro ty ń sk ie g o mamy sk ą p e w iad o m o ści. Za
równo k s i ą ż k i , ja k i m a t e r i a ł y rę k o p iśm ie n n e g ro m a d z ił on j e s z c z e w W iln ie , sk ą d p rz y w ió z ł j e do Warszawy, p rz e n o s z ą c s i ę t u na s t a ł e w p o c z ą tk a c h 1866 r . Ś w iadczą o tym m .i n . d e d y k a c je na ksLąż- kao h od Wł. S y ro k o m li, A .H. K ir k o r a 1^ i h . le s k o w a 1^ . Tenże K o ro - t y ń s k i p o s i a d a ł rów n ież n i e k t ó r e r ę k o p is y o ra z l i s t y S y ro k o m li, j a k n p . r ę k o p is "D ęb o ro g a"1? , k t ó r e zapewne o d z i e d z i c z y ł po zgo
n i e s t a r s z e g o p o e ty w 1862 r . Z p ó ź n ie js z y c h p rzekazów wiemy, iż n a b y ł on s p u ś c iz n ę rę k o p iś m ie n n ą po znanym h i s t o r y k u Warszawy i .M . S o b ie sz c z a ń sk im z a p o śre d n ic tw e m J a n a G e b e th n e ra i H o b e rta
"18
W o lffa . N ie znamy d a ty n a b y c ia ty c h o s t a t n i c h m a te r ia łó w , a l e mogło t o n a s t ą p i ć w l a t a c h 1 8 7 8 -1 8 9 1 .
Zarówno c z ę ś ć s p u ś c iz n y rę k o p iś m ie n n e j S y ro k o m li, ja k i F.M . S o b ie s z c z a ń s k ie g o d a ły zapewne p o c z ą te k tz w . archiwum h i s t o r y c z n o - l i t e r a c k i e m u , wzbogacanemu n a s t ę p n i e o w ła s n ą k o re s p o n d e n c ję i od z a p r z y ja ź n io n y c h o s ó b . N ie mamy p e w n o śc i, czy W incenty K o ro - t y ń s k i g ro m a d z ił ju ż wówczas w y c in k i prasow e t a k l i c z n i e r e p r e zentow ane w t e j k o l e k c j i . D o ty o h ez as n i e n a t r a f i o n o bowiem n a ś l a dy n o t a t e k czy n io n y c h n a n i c h je g o r ę k ą .
P o za swoim k się g o z b io re m domowym p r z y u l . Mostowej 16 W in ce n ty K o ro ty ń s k i p o s i a d a ł d o b rz e w yposażoną w k s i ą ż k i i czasopisma włas
n ą praoownię p rz y re d a k c ji Gazety W arszawskiej, m ie s z o z ą c e j s i ę p r z y u l i c y D łu g i e j 42 / n r h i p . 5 5 7 /, o p is a n ą p r z e z W ik to ra G o m u lic k ie - go . Może n i e od r z e c z y b ę d z ie , j e ś l i z a c y tu je m y słow a te g o au
t o r a . " Ś w ia tło r o z k ła d a j ą c e s i ę n a s t ę p n i e w a ch larz o w ato n a p o d ło dze obejm ow ało jasnym k rę g ie m du ży s t ó ł , p e ł e n k s ią ż e k i p a p i e rów , i s ie d z ą c e g o p r z y tym s t o l e s t a r c a o s iw e j b r o d z i e , o ru m ia n e j t w a r z y , z k t ó r e j n i e s c h o d z i ł u śm iech j o w i a l n y . G ałą g ł ę b i ę kom naty w c i e n i u z a to p io n ą w y p e łn ia ły p ó ł k i z a p e łn io n e k s ią ż k a m i i k s ię g a m i. Te o s t a t n i e im p o n u jące w i e l k o ś c i ą , opraw ą pergam inow ą 1 wyglądem a rc h a ic z n y m , w y z ie ra ć s i ę zdaw ały j a k i ś szc zeg ó ln y odor s a n c t i t a t i s , k t ó r y p rz y b y s z a n a s t r a j a ł u r o c z y ś c i e " . Wspomnianą t u p ra o o w n ię porów nyw ał ró w n ie ż C zesław Jan k o w sk i 20 z g ab in ete m Józe
f a K eniga p r z y u l . N o w o s e n a to rs k ie j "C a łe home K eniga ma coś n i e
coś z m ie s z k a n ia Odyńca i coś n ie c o ś z owej a n ty k w a m i K o ro ty ń s -
k ie g o w l o k a l u "G aze ty " /W a r s z a w s k ie j/ n a D ł u g i e j " , i o z g o n ie
W incentego K o ro ty ń sk ie g o je g o z b io r y o d z i e d z i c z y l i synow ie Ludwik i W ładysław .
D rugim z k o l e i b y ł Ludwik S ta n is ła w K o ro ty ń s k i /1 8 6 0 -1 9 1 9 / l i t e r a t , d z i e n n i k a r z i e t n o g r a f , n a j s t a r s z y ; sy n W incentego, a b s o l w ent W y d ziału H is to r y c z n o - F ilo lo g ic z n e g o C e s a r s k ie g o U n iw e rs y te tu W arszaw skiego 21 . B y ł m .i n . n a u c z y c ie le m w b o g a ty c h domaoh p o l s k ic h w R o s j i , na U k ra in ie i we F r a n c j i . W 1890 r . p o w ró c ił do W arszawy, g d z ie z o s t a ł początkow o w sp ó łre d a k to re m G azety Warszaw
s k i e j , a n a s t ę p n i e T ygodnika I lu s tro w a n e g o i K u r ie r a W arszaw skie
g o . I n t e r e s o w a ł s i ę l i t e r a t u r ą , językoznaw stw em i e t n o g r a f i ą . Ludwik S ta n is ła w K o ro ty ń s k i g ro m a d z ił k s i ą ż k i co n a jm n ie j od 1879 r . Wówczas t o n a b y ł m .i n . d z i e ł k o Jo a c h im a C am era riu sa P a b e - p e r g e n s i u s a p t . "C om m entarius de g e n e rib u s d iv in a tio n u m ao g r a e - c i s l a t i n i s o eorum v o c a b u l i s " , wydane w L ip sk u b ez d a t y , oprawne w p e rg a m in , o ra z o p a trz o n e zarówno podpisem w ł a ś c i c i e l a , j a k t e ż i .je g o p i e c z ą t k ą n a s t ę p u j ą c e j t r e ś o i : “ Z k s ię g o z b i o r u L .S . Koro
ty ń s k ie g o " z wpisanym numerem 1 0 8 " . Ha sw o ich k s i ą ż k a c h , obok p i e c z ę c i , c z ę s t o w pisy w ał d a t ę ro c z n ą lu b d z ie n n ą , a n i e k i e d y i m ie jsc o w o ść ,w k tó re j k s i ą ż k a z o s t a ł a n a b y t a . K s ią ż k i zdobyw ał rów
n ie ż i z a g r a n ic ą , sk ąd p r z y w o z ił książk o w e t r o f e a . N i e z a l e ż n i e od te g o n o w o ści k ra jo w e , a t a k ż e p o z y c je an ty k w a ry cz n e kupow ał d l a n ie g o w W arszawie b r a t W ładysław 22 . G ro m ad ził k s i ą ż k i f i l o l o g i c z n e , g łó w n ie z z a k r e s u f i l o l o g i i k l a s y c z n e j , e t n o g r a f i i i h i s t o r i i . W 1909 r . ze względów zd ro w o tn y ch , p r z e n i ó s ł s i ę do s i o s t r y do A leksandrow a K u ja w sk ie g o . W spomniała o tym f a k c i e M aria D a n ilew ic zo w a /o b e c n ie Z i e l i ń s k a / "Wuj Ludwik p rz y w ió z ł ze s o b ą z Warszawy c a ły swój w a r s z t a t p r a c y : b i b l i o t e k ę , n o t a t k i , ogromne z b i o r y w ycinków , ukochany f o t e l i b iu r k o " . Z gro m ad ził k sięg o zb ió r l i c z ą c y co n a jm n ie j o k . 3 000 d z i e ł . P o s i a d a ł t e ż z b i o r y c z a s o p ism , a m .i n . " B i b l i o t e k ę W arszaw ską", "Ateneum” , "T ygodnik I l u s tro w a n y " i i n n e . C zęść zb io ró w / k s i ą ż k i , k o re s p o n d e n c ja i f o t o g r a f i e / j e s z c z e za ż y c i a , w 1919 r . p r z e k a z a ł w d a r z e do B i b l i o - t e k i P o z n a ń sk ie g o Tow arzystw a P r z y j a c i ó ł Nauk
2 4, dokąd w e sz ła t y l k o n i e w i e l k a l i c z b a k s ię g o z b i o r u /1 8 2 p o z y c j e / . R e s z ta praw do
p o d o b n ie ja k o d u b le ty t r a f i ł a do in n y ch b i b l i o t e k . C zęść v a r s a - v ia n ó w , j a k t e ż i w y c in k i prasow e w e sz ły do z b io ró w b r a c i Włady
sła w a i B runona K o ro ty ń s k ic h w W arszaw ie.
J e d n ą z b a r d z i e j i n t e r e s u j ą c y c h n a s p o s t a c i j e s t Władysław R aj - n o ld K o ro ty ń s k i /1 8 6 6 -1 9 2 4 /, p u b l i c y s t a i h i s t o r y k W arszawy, syn W in o en teg o 2^ . B y ł m .i n . re d a k to re m K u r ie r a C o dziennego, z a ś w l a -
- 199 -
- 200 -
t a o h 1899-1903 re d a k to re m naczelnym K u r ie r a W arszaw skiego, a n a s t ę p n i e jednym z re d a k to ró w t e j g a z e ty , aż do końoa ż y c i a . W spół
p ra c o w a ł z sz e re g ie m in n y c h znanych cz aso p ism w a rsz a w sk ic h . Ogło
s i ł s p o r o opracow ań ź ró d ło w y c h do d z ie jó w W arszawy.
0 pierw szym je g o k s i ę g o z b i o r z e mamy w iadom ości ju ż w 1884 r . Zaohował s i ę bowiem rę k o p iś m ie n n y k a t a l o g , za p oczątkow any w d n iu 17 p a ź d z i e r n i k a 1884 r . i kontynuow any p r z e z o k re s o k o ło dwóch l a t . Z ciek a w szy c h p r o w e n ie n o ji wypada wspom nieć o o z ę ś c i k s i ę g o z b io r u po Jo a c h im ie L e le w e lu , k t ó r a z o s t a ł a n a b y ta p rz e z Wła
d y sław a K o ro ty ń sk ie g o w 1884 r . po z g o n ie w m arcu te g o ro k u P r o - t a L e le w e la z a m ie sz k a łe g o w W oli C ygow skiej 27 . F ragm enty z p ie rw sze g o k s i ę g o z b i o r u Jo ac h im a L e le w e la z a k u p io n e z o s t a ł y z a p o ś r e d nictw em an ty k w a riu szó w J .K . G ie y s z to r a i G r e i z e l a . L i c z y ły one 127 tomów /w tym n i e k t ó r e razem o p ra w n e /. J u ż ja k o 1 8 - l e t n i m ło - d z i e n i e o W ładysław K a jn o ld b y ł k lie n te m k s i ę g a r ń i a n ty k w a ria tó w J .K . G i e y s z to r a , M. O rg e lb ra n d a , K a rb aśn ik o w a, L andjunga p r z y u l . N ow olipie 5 4 , G r e iz e la i K l e i s i n g e r a 28 . W l i s t a o h , g łó w n ie do b r a t a L udw ika, c z ę s to w spom inał o zd o b y czach k sią ż k o w y c h . Tak n p . w jednym z n i c h z d n ia 30 X 1884 r . p i s a ł , i ż k u p i ł u G r e i z e l a 10 tomów "D ziejów " Adama N a ru s z e w ic z a , e g z . w p ó łs k ó r e k oprawny z a 5 r u b l i , w ydanie je d n o z n a j l e p s z y c h bo B o brow icza . U trzym yw ał t e ż b l i s k i e k o n ta k ty ze znanym i b i b l i o f i l a m i , j a k z Hieronim em Ł o p a c iń sk im , Zygmuntem W olskim , W iktorem G om uliokim , A leksandrem K ra u sh a re m , Janem M iohalskim i in n y m i. J e g o z a in te r e s o w a n ia War
szaw ą d a t u j ą s i ę od 1892 r . Sam po l a t a c h w spom inał "W.G. nam ów ił mnie do z a j ę c i a s i ę h i s t o r i ą W arszawy"^0 . Pod tym kryptonim em k r y - j e s i ę znany p o e ta i v a r s a v i a n i s t a W ik to r G o m u lic k i. W ładysław g ro m a d z ił k s i ą ż k i , r ę k o p is y , p la n y Warszawy o r a z w y c in k i p ra s o w e . O d z ie d z ic z y ł o zę ść zb io ró w po swym o jc u W incentym . Po je g o z g o n ie z b io ra m i za o p ie k o w a ł s i ę b r a t B runo W in o en ty .
W re sz c ie o s t a t n i , n a jm ło d s z y , t o B runo W in cen ty K o ro ty ń s k i /1 8 7 3 - 1 9 4 8 /, d z i e n n i k a r z i k o le k c jo n e r 31 . O trz y m a ł je d y n ie wy
k s z t a ł c e n i e domowe. Po z g o n ie o jc a w 1891 r . p o d j ą ł p r a c ę z a ro b kową w B i b l i o t e c e K r a s i ń s k i c h w W arszaw ie, g d z ie opracowywał zbio
r y . P ie rw s z e z a j ę c i a d z i e n n i k a r s k i e r o z p o c z ą ł w r e d a k c j i " P r z e w odnika K a to l i c k i e g o " , n a s t ę p n i e b y ł w " S ło w ie " , o ra z n a j d ł u ż e j p ra c o w a ł w " K u rie rz e W arszawskim" /1 9 0 4 -1 9 3 9 /, początkow o ja k o r e d a k t o r w ydania p o ra n n e g o , a potem w ydania k ra jo w e g o . W spółpra
cow ał z w ielom a cz aso p ism a m i. Swoje z a j ę c i a d z i e n n i k a r s k i e p o t r a
f i ł łą c z y ć z zam iło w an iam i b i b l i o f i l s k i m i . J u ż p o d c z a s p i e r w s z e j
- 201
sw ej p r a c y zarobkow ej w B i b l i o t e c e K r a s i ń s k i c h , z o s ta w a ł c z ę s to po z a j ę c i a c h służbow ych w raz z Zygnuntem W olskim , w c e lu p r z e g l ą d a n i a k s i ą ż e k i r o b i e n i a n o t a t e k . Sam p i s a ł po la ta c h we wspom
n i e n i a c h " lu b iłe m sw oje z a j ę c i e w b i b l i o t e c e , gdyż od d z i e c i ń stw a m iałem zam iło w an ie do k sią ż e k "-^ 2 . P o d o b n ie ja k b r a t Włady
sław k s i ą ż k i kupował u a n ty k w a riu s z y , l e c z na m n ie js z ą s k a l ę . O d z ie d z ic z y ł k s i ę g o z b i ó r po swych b r a c i a c h W ła d y sła w ie , a c z ę ś ciowo i po lu d w ik u , p o ł ą c z y ł go ze swoim i n a d a l u z u p e ł n i a ł . Po
za k s ią ż k a m i g ro m a d z ił a u t o g r a f y i w y c in k i p ra s o w e . W 1926 r . o trz y m a ł on od swego k o l e g i S te f a n a B a rsz c z e w sk ie g o 58 au to g rafó w , a m .i n . l i s t y do W incentego K o ro ty ń sk ie g o p i s a n e p rz e z A d o lfa P a w iń sk ie g o i M ariana Gaw alew icza^-*, W o k r e s ie międzywojennym B ru no K o r o ty ń s k i, w edług w ła sn y c h o b lic z e ń , p o s i a d a ł w sw oich z b io r a c h a u t o g r a f y 130 osób ze ś w ia ta l i t e r a c k i e g o , d z ie n n ik a r s k ie g o i naukow ego. N iem ałe z a s ł u g i p o n i ó s ł o n , j e ś l i c h o d z i o p o rz ą d kow anie z b io ró w . On t o s c a l i ł archiwum h i s t o r y o z n o - l i t e r a c k i e u m le s z o z a ją o j e w k o p e r ta c h w edług u k ła d u rz e c z o w e g o . Może w a rto b y ło b y zacy to w ać słow a H enryka K o ro ty ń s k ie g o , k t ó r y chyba t r a f i i l e
s c h a r a k te r y z o w a ł z b ie r a c tw o swego o jc a B ru n o n a . "M ie sz k a n ie n a s z e , choć n ie m a łe sto p n io w o k u r c z y ło swą użytkow ą p o w ie r z c h n ię . P o k o je p ę c z n i a ł y od sto só w - tomów, f o l i a ł ó w , roczn ik ó w c z a s o p ism , szty ch ó w f o t o g r a f i i , wycinków , dokumentów - segregow anych i łą c z o n y c h p r z e z o jc a z b e n e d y k ty ń sk ą c i e r p l i w o ś c i ą w c h ro n o lo gicznym p o rz ą d k u . Matka u s i ł o w a ł a od c z a s u do c z a s u s t a c z a ć b e z n a d z ie j n e b o je z tym potopem z b ie r a c tw a - n a p ró ż n o . Na tym punk
c ie o j c i e c b y ł n i e u s t ę p l i w y i g łu c h y na w s z e lk ie p o tr z e b y - f a l a
" v a rsa v ia n ó w " w oiąż n a p ły w a ła n a Mokotowską i zdaw ało s i ę , że k ie d y ś r o z s a d z i ś c i a n y . B y ło t o co ś w ię c e j n i ż zw ykłe z b ie r a c tw o . B y ła t o ju ż n a m ię tn o ś ć , p a s j a , t r e ś ć ż y o i a . J a k s i ę o k a z a ło / . . . / n i e b e z p o ż y te c z n a " -' . „34.
Z b io ry B runona K o ro ty ń s k ie g o p r z e t r w a ły w W arszawie do ko ń ca p o w s ta n ia 1944 r . , a n a s t ę p n i e w p o c z ą tk a c h l i s t o p a d a z o s t a ł y u ra to w an e z p ło n ąo eg o domu p r z y u l . M okotow skiej 17 p rz e z e k ip ę r a to w n ic z ą pod k ie ru n k ie m p r o f . J a n a Z aohw atow icza p rz y w sp ó ł
u d z i a l e p r o f . S ta n is ła w a L o re n tz a i d r a S ta n is ła w a H e r b s t a . J a k
p r z e b i e g a ł a a k c ja r a to w a n ia ty c h zbiorów może n a j l e p i e j p r z e d s t a
w ią sło w a p r o f . S ta n is ła w a H e r b s ta z a w a rte w je g o r e l a o j i ? ^ " k t ó
re g o ś lis to p a d o w e g o d n ia j j KI1944 r f j p r z e j e ż d ż a j ą c p rz e z p l a c
Z b a w ic ie la - zauważono, że g ó rn e p i ę t r a , zam ieszkiw anego d o tą d
p r z e z K o ro ty ń s k io h domu p ł o n ą . Wobec te g o n a ty c h m ia s t p r z y s t ą p i o
202 -
no do a k c j i ra to w a n ia z b io ró w . Z b io ry z n a jd u ją c e s i ę j e s z c z e w pierw szym wąskim p o k o ju , zastaw ionym od d o łu do g ó ry k s ią ż k a m i, p u d ła m i p o c z ę to ładow ać w p o ś p ie c h u do worków. S e l e k c j i , n i e b y ło ozasu p rz e p ro w a d z a ć , je d n a k j a k i e ś k s i ą ż k i od ło żo n o na bok i po
z o s ta w io n o . Z n ie sio n e na d ó ł składow ano na o c z e k u ją c y n a u l i c y duży wóz z p rz y c z e p ą i b e z p rz e s z k ó d w raz z innym i j u ż u p rz e d n io /o z y p ó ź n i e j / naładow anym i m a te r ia ła m i d o w iez io n o do Brw inow a.
P o d cza s r a to w a n ia ty c h z b io ró w , j a k w spom inał p r o f . J a n Zachw ato
w ic z , p a l i ł o się już m p i ę t r o budynku, w którym z n a jd o w a ły s i ę k s i ą ż k i i m a t e r i a ł y B .K o r o ty ń s k ie g o , a w m ie s z k a n iu b y ło ju ż b a r dzo g o rą c o i p e ł g a ł g ry z ą c y dym,, o ra z d o c h o d z iło p o tr z a s k iw a n ie ognia"*8 . A k cja ra to w n ic z a w ted y n i e b y ła o f i c j a l n a , t z n . n i e do
zw olona p r z e z Niemców. U ratow ane z b io r y razem z k s ię g o z b io re m Wy
d z i a ł u A r a h i te k t u r y P o l i t e c h n i k i W arszaw sk iej zdeponowano tym cza
sem w p o m ie s z c z e n ia c h S t r a ż y P o ż a rn e j w B rw in o w ie, a n a stę p n ie wy
w ie z io n o j e do k l a s z t o r u B ernardynów w P io tr k o w ie i tam u k r y te p r z e t r w a ły do końca w o jn y . W 1946 r . z o s t a ł y p rz e w ie z io n e do War
szaw y, a n a s t ę p n i e d z i ę k i s ta ra n io m ów czesnego d y r e k to r a A ro h i
wum M ie js k ie g o d ra A lek se g o B a c h u ls k ie g o , z o s t a ł y o d s tą p io n e tem u Archiwum.
C zęść sw o ich zb io ró w , w śród k tó ry c h b y ło w ie le n a j c e n n i e j s z y c h rę k o p isó w , m .i n . k o re s p o n d e n c ja o jc a W incentego z k s . P io tre m Ś cieg ien n y m /1 8 0 0 -1 8 9 0 /, o r a z n i e k t ó r e d r u k i u n i k a t y u k r y ł B.W . K o ro ty ń s k i w p iw n ic y swego domu p rz y u l i c y M okotow skiej j e s z c z e p rz e d pow staniem w arszaw skim . Schow ał tam ró w n ie ż co c e n n ie j s z e m eb le, u b r a n i a , b i e l i z n ę , a naw et f u t r a i u b r a n ia s ą s i a d k i p . Ko
w a l s k i e j . W c z a s ie a k c j i r a to w n ic z e j w d n iu 2 l i s t o p a d a 1944 r . , p o d cz as k ie d y dom p ł o n ą ł n i e z d o ła n o u ra to w a ć zbiorów z a b e z p ie
czonych w p iw n ic y , gdyż a k c ja t a p rzep ro w ad zo n a b y ła w dużym po
ś p ie c h u , a w d o d atk u r a t u j ą c y z b io r y n i e w i e d z i e l i , k t ó r a z piw n i c n a l e ż a ł a do B.W. K o ro ty ń s k ie g o ^ ? . W p o c z ą tk u 1946 r . z i n i c ja ty w y Arohiwum M ie js k ie g o w W arszawie z a rz ą d z o n o k o m isy jn e od
k o p a n ie z gruzów w spom nianej wyżej p iw n ic y . P r a c ę t ę wykonywało B iu ro Odbudowy S t o l i c y . N i e s t e t y po o d k o p an iu o k a z a ło s i ę , że w szy stk o u l e g ł o z n i s z c z e n i u , gdyż dom, w k tó ry m b y ły przechowyw a
ne z b i o r y , b y ł p o d p alo n y od g ó ry o ra z podminowany od d o ł u . Zo
s t a ł y je d y n ie ś l a d y , że b y ł y t u p a p i e r y 8 8 .
L i s t y i a u t o g r a f y M a r ii S a d o w sk ie j, W ik to ra G om uliokiego do W incentego i W ładysław a K o ro ty ń s k ic h , k i l k a d z i e s i ą t l i s t ó w Wła
d ysław a S y ro k o m li, o ra z p a c z k ę k s ią ż e k z X V III i XIX w. w ybranych
- 2û3 -
z m ie s z k a n ia B.W. K o ro ty ń a k ie g o z a b e z p ie o z y ł p o d c z a s wojny znany l i t e r a t , v a r s a v i a n i s t a i b i b l i o f i l J u l i u s z W ik to r G-omulioki w swoim m ie s z k a n iu p rz y u l . k s .S k o r u p k i . N i e s t e t y i t a p o z o s t a ł o ś ć zb io ró w z o s t a ł a z n is z c z o n a po p o w sta n iu w arszaw skim ^ . 39
Z k o l e i wypada p r z e j ś ć do omówienia z a w a r t o ś c i v a r s a v ia n is ty c z - nego k s ię g o z b io r u W ładysław a i B runona K o ro ty ń s k ic h . P rzed tem je d n a k k i l k a danych d o ty o z ą c y c h s ta n u ilo ś c io w e g o zbiorów o ra z pewne uw agi n a t u r y m e to d o lo g ic z n e j. Z a s a d n ic z y z rą b k s ię g o z b io r u K o ro ty ń s k ic h , n a b y ty w 1946 r . , z n a jd u je s i ę d o ty c h c z a s w Archiwum Państwowym m . s t . W arszawy. J a k w i e l k i b y ł t e n k s ię g o z b ió r p r z e d 1939 r . tr u d n o d z i s i a j u s t a l i ć . Nie p o s i a d a ł on t a k , ja k i w ie le in n y c h k s ię g o z b io ró w p ry w a tn y c h , k atalo g ó w i in w e n ta r z y . P rof. J a n Z achw atow icz w spom inał, i ż b y ł t o "z n a k o m ity - n a jw ię k sz y z b i ó r v a r s a v ia n ó w " ^ ° . Z p rz e b a d a n y c h d o ty c h c z a s e g z e m p la rz y z n a j d u j ą - oyoh s i ę zarów no we wspomnianym wyżej Archiwum , j a k t e ż i w z b io r a c h r o d z i n y , k tó r e znamy z a u t o p s j i , obecnie s t a n Ilościow y p r z e d s ta w ia s i £ n a s t ę p u j ą c o :
1 D ru k i z w a rte ... 785 d z i e ł ... w 800 egz.
,2 C zaso p ism a, k a le n d a rz e . . . 50 ty tu łó w ... w 80 eg z . 3 P la n y ... 31 s z tu k ... 31 e g z . 4 R ę k o p isy ... 28 ... 26 v o l . 5 Archiwum h i s t o r y c z n o - l i
t e r a c k i e tz w . " T e k i Ko-
r o t y ó s k io h " ... 4334 je d n o s t k i
Razem 5271 v o l .
E w id e n c ja k s ią ż e k z k o l e k c j i K o ro ty ń s k ic h n i e j e s t j e s z c z e p e ł na i za k o ń c z o n a , gdyż d o ty c h c z a s n ie w yczerpano w s z y s tk ic h m o ż li
wych ź r ó d e ł , a m .in . c z ę ś c i zbiorów p o z o s ta ły c h po lu d w ik u S ta n i s ł a w i e K o ro ty ń sk im , p rz e k a z a n y c h P oznańskiem u Towarzystwu P rz y j a c i ó ł Nauk, c z ę ść b r o s z u r o ra z p o sz c z e g ó ln y c h numerów cz aso p ism z o s t a ł a w łączo n a do Tek K o ro ty ń s k ic h . Pewne n i e w i e l k i e i l o ś c i k s ią ż e k z t e j k o l e k c j i z o s t a ł y p rz e k a z a n e do zb io ró w B i b l i o t e k i Narodowej p r z e z r e d . H enryka K o ro ty ń sk ie g o w 1952 r . , razem z c z ę ś c i ą k o r e s p o n d e n c ji, o k t ó r e j ju ż w spo m in aliśm y . W reszcie po
je d y n c z e eg z em p larz e mogą znajdow ać s i ę ró w n ie ż w pryw atnych zbio
r a c h v a r s a v i a n i s t ô w i b i b l i o f i l ó w . Tak t e ż w z b io r a c h J.W . Gomu-
l i o k i e g o , j a k i u r e d . Ludwika K a siń s k ie g o w W arszawie z n a jd u j ą
s i ę po 2 k s i ą ż k i z om awianej t u k o l e k c j i . Nie do p o g a rd z e n ia j e s t
- 204 -
ró w n ież k o re s p o n d e n c ja K o ro ty ń s k io h d o ty c z ą c a w pewnej cz ę śc i rów
n i e ż i spraw k s i ą ż k i , a p rz e d e w szystkim w iadom ości zw iązan y ch z zakupem lu b pożyczaniem t a k i c h czy in n y c h w ydaw nictw , głównie przez osoby z a p r z y ja ź n io n e z K o ro ty ń s k im i. N ie k tó r e dane do e w id e n c ji k s i ę g o z b i o r u z a w a rte s ą t e ż w n o ta tk a c h n a k s i ą ż k a c h , s ą t o je d nak w ypadki s p o ra d y c z n e .
N i e s t e t y , d o ty c h c z a s n i e n a t r a f i o n o na s p i s k s ię g o z b io r u na
b y te g o od K o ro ty ń sk io h w 1946 r . Są pewne p r z e s ł a n k i , na p o d s t a wie k tó r y c h można s ą d z i ć , że s p i s t a k i i s t n i a ł . Na eg z e m p la rz a c h z t e j k o l e k c j i spotykam y k o l e j n e c y f r y o r a z wycenę k s i ą ż k i . Te c y f r y m ogły b y ć 'p o s z c z e g ó ln y m i p o zy c ja m i 8 p i s u . Je d n a k w dokumen
t a c h Archiwum z 1946 r . n i e n a t r a f i o n o n a t a k i s p i s . P o d staw ą do uchw ycenia m ożliw ie n a j p e ł n i e j s z e j e w id e n c ji te g o k s i ę g o z b i o r u s t a ł s i ę tym czasowy in w e n ta r z B i b l i o t e k i Archiwum M ie js k ie g o , z a ło ż o n y w m aju 1945 r . z pierw szym wpisem z d n ia 1 IV 1945 r« Wpi
s y do te g o in w e n ta rz a kontynuow ane b y ły do d n ia 12 XI 1946 r . W końcu 1946 r . z a ło ż o n o nowy in w e n ta rz k s i ę g o z b i o r u i w szystkie po
z y c je z in w e n ta r z a tym czasow ego p r z e p is a n o do te g o now ego. Pod
sta w ę do e w id e n c ji s t a n o w i ł t e n p ie rw s z y in w e n ta r z , sk ąd p r z e p i san o na f i s z k i w s z y s tk ie p o z y c je pochodzące z k o l e k c j i K o ro ty ń s-' k i c h . U zyskana w t e n sp osób k a r t o t e k a z o s t a ł a porów nana z z a p is a mi w nowym in w e n ta r z u . P oró w n an ie t o o k a z a ło s i ę owocne, gdyż w tym drugim in w e n ta rz u n a t r a f i l i ś m y j e s z c z e na 124 z a p is y z t e j p r o w e n i e n c j i . O kazało s i ę , że c z ę ść k s ią ż e k p r z e k a z a ł r e d . H enryk K o ro ty ń s k i w d a rz e Archiwum j e s z c z e w p ó ź n i e j s z y c h l a t a c h , a o s
t a t n i ą z n ic h w 1953 r . U zyskana w t e n sp o só b k a r t o t e k a k s ię g o z b io r u ze skróoonym i z a p is a m i z o s t a ł a n a s t ę p n i e sk o n fro n to w a n a z k a ta lo g ie m b i b l i o t e k i , sk ą d u z u p e łn iliś m y n i e k t ó r e dane b i b l i o g r a f i c z n e , j a k a k tu a ln e num ery inw entarzow e i s y g n a t u r y . D a ls z ą c z y n n o ś c ią b y ło sy s te m a ty c z n e p r z e g lą d a n ie k s ię g o z b io r u z a u to p s j i . Z w racaliśm y t u uwagę n i e ty l k o n a e le m e n ty o p is u b i b l i o g r a f i c z n e g o , a l e w d u że j m ie rz e na t e d a n e , k t ó r e można u zy sk a ć j e d y n ie p r z y w e rto w an iu k s i ą ż e k . P e n e t r u j ą c k s i ę g o z b i ó r z t e j p r o w e n ie n c ji z e b ra liś m y m a t e r i a ł d o ty o z ą c y n ie t y l k o zewnętrznego wy
g lą d u k s ię g o z b i o r u /o p ra w y , tw o rz e n ie klocków z te m a ty c z n ie po
w iąz an y ch ze s o b ą b r o s z u r , r o d z a j u n a le p e k i n ap isó w , a l e ró w n ie ż
i ś l a d y p ro w e n ie n c y jn e ^ 1 . Z w racaliśm y uwagę n a t a k i e e le m e n ty j a k
p i e c z ą t k i p o d p is y , e k s l i b r i s y , d e d y k a c je . P o za ty m i danym i dość
l i c z n i e w ystępow ały a d n o ta c je t r e ś c io w e , p o d k r e ś le n ia t e k s t u o ra z
s z e r e g uwag b i b l i o g r a f i c z n y c h . N a t r a f i l i ś m y t e ż n a ciekaw e d o d a t
- 2 0 5 -
k i d o łą c z o n e do k s ią ż e k p r z e z i c h w ł a ś c i c i e l i , Jak w k lejo n e r e c e n z j e , w y o in k i p ra so w e , f o t o g r a f i e o ra z d r u k i akcydensow e. W n ie jednym p rz y p a d k u s p o tk a liś m y opracowane g łó w n ie p rz e z W ładysław a K o ro ty ń s k ie g o sk o ro w id ze do n i e k tó r y c h d z i e ł o ra z s p i s y r z e c z y , k t ó r e n a j c z ę ś c i e j t y ł y dodawane na końcu k s i ą ż k i i opraw iane przez
i n t r o l i g a t o r a lu b t e ż d o k le ja n e p rz e z w ł a ś c i c i e l a k s i ę g o z b i o r u . K s ię g o z b ió r K o ro ty ń s k ic h t o p rz e d e w szystkim v a r s a v i a n a , k tó r y c h możemy s i ę w nim d o lic z y ć o k o ło 8 5 $ . R e s z ta t o d z i e ł a główne h i s t o r y c z n e , p ra w n icze i l i t e r a c k i e , a w ięc wydawnictwa o g ó ln e , lu b t e ż d ro b n e p rz y c z y n k i o d noszące s i ę do in n y c h regionów k ra ju . Pub
l i k a c j i przypadkow ych p ra w ie n i e ma, j e ż e l i n i e wspomnieć o k i l k u e g z e m p la rz a c h przechow yw anych ze w zględu na i n t e r e s u j ą c e prow e
n i e n c j e , lu b ja k o s z c z e g ó ln e p a m i ą t k i . Jednym z n a j l i c z n i e j s z y c h d z ia łó w j e s t h i s t o r i a W arszawy, n a s tę p n ie a r c h i t e k t u r a i s z t u k a , w ydaw nictw a in fo rm a c y jn e / t a r y f y domów, p rz e w o d n ik i, k s i ę g i a d r e s o w e /, ż y c ie l i t e r a c k i e , p raw o , nauka i o ś w ia ta o ra z s z k o ln ic tw o , ż y c ie r e l i g i j n e / a w ła ś c iw ie d z i e j e k o ś c io łó w , k la s z to ró w i s t o w a rz y sz e ń 7/yznaniow ych/, k sięg o zn a w stw o , h i s t o r i a medycyny o ra z rz e m io s ło •
Pewną o s o b liw o ś c ią te g o k s ię g o z b io r u j e s t stosunkow o s p o r a i l o ś ć wydawnictw in fo rm a c y jn y c h /p o n a d 9 # / , ty p u zbiorów p o d rę c z n y c h , n a k t ó r e s k ł a d a j ą s i ę t a r y f y domów, p rz e w o d n ik i, k s i ę g i ad
resow e i r o c z n i k i u rz ęd o w e.
T a r y fy domów m. W arszawy, c z y l i wykazy w ł a ś c i c i e l i p o s e s j i t o i s t o t n e ź r ó d ło in fo rm a c y jn e , s z c z e g ó ln ie w p o łą c z e n iu z a k ta m i hipotecznym i mają poważne znaczenie p ra k ty czn e. Służą te ż pomooą do b a d a n i a ro z w o ju p r z e s tr z e n n e g o m i a s t a . Z a w ie ra ją one p rz e w a ż n ie wyka
zy n a z w isk w ł a ś c i c i e l i p o s e s j i , numery h ip o te c z n e / p ó ź n i e j rów
n ie ż i w ykazy numerów p o l i c y j n y c h / , p o d z i a ł y na c y r k u ły , a n i e k ie d y i n a p a r a f i e , z a ś do n i e k t ó r y c h z n ic h d o łą c z o n e s ą p l a n y . J e d n ą z n a j c e n n i e j s z y c h te g o ty p u k s ią ż e k j e s t T a ry fa m. W arsza
wy na 1852 r o k , u ło ż o n a p r z e z i n ż . H enryka ¡Św iątkow skiego, za w ie
r a j ą c a 125 lito g r a f o w a n y c h cząstkow ych planów W arszawy. W z b io r a c h K o ro ty ń s k ic h j e s t 44 v o l . te g o ty p u in fo rm a to ró w z l a t 1784- -1 9 1 5 , z czego c z ę ść t o wydawnictwa n i e s a m o i s t n e .
Z b ió r t e n b o g a ty j e s t ró w n ie ż w p rz e w o d n ik i po W arszaw ie, po
c z y n a ją c od n a j s t a r s z e g o , c z y l i od ’’G o śc iń c a ” Adama J a r z ę b s k l e g o ,
wydanego po r a z d r u g i w 1909 r . p r z e z W ładysław a K o ro ty ń sk ie g o w
ram ach p r a c badaw czych T ow arzystw a O p ie h i Nad Zabytkam i P r z e s z
ł o ś c i . W 1974 r . u k a z a ło s i ę t r z e c i e w ydanie w opracow aniu Wł.
- 206 -
T o m k ie w ic z a /. Wydawnictwa in fo rm a c y jn e re p re z e n to w a n e są t e ż p r z e z r o c z n i k i ad re so w e , k s i ą ż k i t e l e f o n i c z n e , z k t ó r y c h n a le ż a ło b y wy
m ie n ić je d n o z n a j l e p s z y c h ź r ó d e ł , a m ian o w icie "S korow idz m ie sz kańców m ia s ta Warszawy" /W arszaw a 1854 r . / z a w ie r a ją c y wykaz l u d n o ś c i z podaniem zawodów i adresów w edług ź r ó d e ł p o l i c y j n y c h .
Do c h a r a k te r y s ty c z n y c h ce ch k s i ę g o z b i o r u K o ro ty ń s k io h n a l e ż y t e ż z e b r a n i e z n a c z n e j i l o ś c i wydawnictw n ie s a m o is tn y c h o W arsza
w ie , w y łąc zo n y ch z c z a so p ism , k a le n d a r z y i wydawnictw zb io ro w y c h , a czasem i g a z e t /g d y c h o d z i n p . o r e c e n z j e / . Te fra g m e n ty in n y c h wydawnictw n a j c z ę ś c i e j łą c z o n e b y ły razem i p o w staw ały te m a ty c z n i e ze s o b ą pow iązane k l o c k i .
W omawianym k s i ę g o z b i o r z e n i e b r a k o o z y w iśc ie p r a c h is to ry k ó w W arszawy, t a k i c h ja k Ł ukasz G o łęb io w sk i / 1 7 7 3 -1 8 4 9 Z*2 , a u t o r p r a - ey " O p is a n ie h i s t o r y c z n o - s t a t y s t y c z n e m.W arszawy" /1 8 2 7 /; F r a n c i s z e k K saw ery K urow ski /1 7 9 6 - 1 8 5 7 / ^ , k t ó r y o p ra c o w a ł k i l k a b r o s z u r p o św ięco n y ch k o śc io ło m w arszaw skim . 0 w i e l e w ię k sz y d o ro b e k od sw o ic h poprzedników p o s i a d a ł A le k sa n d e r W e jn e rt / 1 8 0 9 - 1 8 7 9 / ^ \ a u t o r ponad 100 p r a c naukow ych, k t ó r e n ie m a lż e w s z y s tk ie d o ty c z ą s t o l i c y . W k s ię g o z b io r z e K o ro ty ń s k ie g o za ch o w a ło s i ę 11 p r a o a u to r a " S t a r o ż y t n o ś c i W a rsz a w sk ic h ". B a r d z ie j płodnym od Wejnerta oka
z a ł s i ę F.M . S o b ie s z c z a ń s k i / 1 8 1 4 - 1 8 7 8 / ^ . K o ro ty ń s k i przechow y
w ał co n a jm n ie j 50 je g o p r a o .
Z a u to ró w , k t ó r z y p a r a l i s i ę v a r s a v i a n i s t y k ą t r z e b a w ym ienić J u l i a n a B a rto s z e w ic z a / 1 8 2 1 -1 8 7 0 /, h i s t o r y k a i p u b l i c y s t ę , k t ó r y o p u b lik o w a ł oko ło 1500 p r a c , z czego c z ę ść p o ś w i ę c ił W arszaw ie, a n a s t ę p n i e K a z im ie rz a W ładysław a W ó jc ic k ie g o / 1 8 0 7 -1 8 7 9 /, l i t e r a t a i wydawcę, a u t o r a k i l k u cennych k s i ą ż e k d o ty c z ą c y c h W arsza
wy. D la d o p e ł n i e n i a te g o wykazu n a le ż y dodać n a z w isk a A le k s a n d ra K ra u s h a ra / 1 8 4 2 - 1 9 3 1 a u t o r a k i l k u s e t p r a c , w tym znaczna c z ę ś ć t o p o z y c je v a r s a v i a n i s t y c z n e , a ta k ż e W ik to ra G om ulickiego /1 8 4 8 - - 1 9 1 9 / , p o e t ę i b a d a c z a p r z e s z ł o ś c i s t o l i c y , o ra z p o p u l a r y z a t o r a d z ie jó w Warszawy W alerego B rzy b o ro w sk ieg o /1 8 4 5 -1 9 1 3 /.
Na s z e r e g u k s ią ż k a c h o fia ro w a n y c h W ładysław ow i K o ro ty ń sk iem u zach o w ały s i ę d e d y k a c je i z a p i s k i p r o w e n ie n c y jn e . 0 n i e k t ó r y c h z n i c h t r z e b a by t u w spom nieć. Jednym z b a r d z i e j w ie rn y c h au to ró w K o ro ty ń sk iem u b y ł je g o p r z y j a c i e l F r a n c is z e k G ied ro y ć /1 8 6 0 -1 9 4 4 /, l e k a r z m edycyny, p r o f e s o r h i s t o r i i i f i l o z o f i i medycyny na U ni
w e r s y t e c i e W arszawskim , k t ó r y dedykow ał 7 sw o ic h k s i ą ż e k . 5 p r a c
ź ró d ło w y ch o d z i e j a c h r z e m io s ła w Y/arszawie o f i a r o w a ł z d e d y k a -
cjam i B o le s ła w Ś l ą s k i . Ś c i s ł e k o n ta k ty z Władysławem K o r o ty ń s -
207 -
kim u trzy m y w a ł rów n ież F r a n c is z e k Nowodworski /1 8 5 9 -1 9 2 4 /, praw n i k i d z i a ł a c z s p o łe c z n y , k t ó r y dedykow ał p r a c ę z d z ie d z in y p r a - w a. J e d n ą z d łu ż s z y c h d e d y k a c ji z a m i e ś c i ł K saw ery N a le p iń s k i , na b r o s z u r z e p t . "Rys h i s t o r y c z n o - s t a t y s t y c z n y Ochrony 9 - t e j i a . k s . B oduena" / 1 9 0 1 / , k t ó r a b rz m i n a s tę p u ją c o "Wielce Szanownemu i ł a s kawemu R e d a k to ro w i K u r ie r a W arszaw skiego p . W ładysławowi K o ro ty ń - sk ie m u , synow i mrówczej p ra o y 1 w i e l k i e j z a s ł u g i ś p . l i t e r a t a n a sz e g o /W in c e n te g o K o r o ty ń s k ie g o / w dowód w ysokiego sza cu n k u i p o w a ż a n ia , o śm ie la s i ę o fia ro w a ć skrom ną swą p r a c ę Ksawery N a le p i ń s k i " . N ie b ra k t e ż a u to ró w p is z ą c y c h w ję z y k u r o s y js k im . Do n i c h n a l e ż e l i D y m itr C w ietajew i A.A. S idorow ^ . Pierwszy z n i c h p o z o s t a w ił aż 5 d e d y k a c j i , d r u g i d w ie . P oza wymienionymi t u oso
bam i sw o je k s i ą ż k i d e d y k o w a li: h i s t o r y k A le k s a n d e r Rembowski/1847-
51 5 2 53
- 1 9 0 6 / , Ludom ir M arcinkow ski i J a n M aurycy K am iński .
N ie t y l k o d e d y k a c je ś w ia d c z ą o w zajem nej p r z y j a ź n i , o s o b is ty c h k o n t a k t a c h , a l e rów n ież in n e g o r o d z a ju z a p i s k i p r o w e n ie n c y jn e , ro b io n e zazw yczaj r ę k ą W ładysław a K o ro ty ń s k ie g o . Z anotow ał on m.
i n . i ż 4 p r a c e o trz y m a ł od swego k o l e g i J a n a R utkow skiego , z a ś na k s i ą ż c e p t . " D i a r i u s z zgrom adzeń m iejscow ego m ia s ta Warszawy / 1 7 9 1 / , n a p i s a ł "O trzym ałem w d a rz e od Gustawa G e b e t h n e r a ^ / o j c a /.
Z te g o k r ó t k i e g o p r z e g lą d u w y n ik a , i ż W ładysław K o ro ty ń s k i o t r z y mywał od au to ró w i kolegów lu b osób z a p r z y ja ź n io n y c h pewną i l o ś ć k s i ą ż e k , k t ó r e n i e przypadkow o t r a f i ł y do je g o r ą k . Niemalże wszyst
k i e p o z y c je , j a k i e w e sz ły t ą d ro g ą do je g o k s i ę g o z b i o r u , t o v a r - s a i a n a . Św iadczy t o , i ż na p rz e ło m ie w ieku XIX i XX W ładysław K o ro ty ń s k i b y ł ju ż znanym v a r s a i a n i s t ą , sk o ro s z e r e g autorów s y s te m a ty c z n ie n a d s y ł a ł o mu sw oje k s i ą ż k i .
W ł a ś c i c i e l n i n i e j s z e g o k s i ę g o z b i o r u p o z o s ta w ił na k s ią ż k a c h w ie le ś la d ó w . B ędą t o ja k ż e l i c z n e z a p i s k i b i b l i o g r a f i c z n e , uwa
g i co do t r e ś c i k s i ą ż k i , s p ro s to w a n ia zauw ażonych błędów zarów no ty c h f a k t o g r a f i c z n y c h , j a k i k o r e k t o r s k i c h . S p o rz ą d z a ł on w ła sn o r ę c z n i e in d e k s y rzeczow e i n a d o łą c z o n y c h k a r t a c h o p ra w ia ł j e r a zem z k s i ą ż k ą . S p o tk a ć t e ż można k s i ą ż k i , k t ó r e p o s i a d a j ą w k le jo ne na k o ń cu c z y 3 te k a r t y p rz e z n a c z o n e na s p o r z ą d z e n ie in d e k s u . Do in n ych s t a r a ł s i ę w łąc zy ć ró ż n e r z e c z y , j a k z d j ę c i a , r e c e n z j e , p r o s p e k ty w ydaw nicze, w y c in k i z p r a s y . Nasuwa s i ę t u je d n a k w nio
s e k , ż e w ł a ś c i c i e l a te g o k s ię g o z b i o r u i n t e r e s o w a ł a b a rd z o t r e ś ć
k s i ą ż k i . P r z e g l ą d a j ą c k s i ę g o z b i ó r K o ro ty ń sk ie g o ła tw o zauw ażyć,
że je g o w ł a ś c i c i e l m ia ł s p o ro do p o w ie d z e n ia , gdyż n ie m a l zaw sze
z n a l a z ł co ś do p o p r a w ie n ia , lu b do d o d a n ia . Dowodzi t o d u ż e j je g o
- 208 -
e m d y o j i . K ie w ięc dziw nego w tym , i ż W ładysław a K o ro ty ń s k ie g o uważano za n a jw ię k s z e g o d o ty c h c z a s znawcę d z ie jó w W a rsz a w y ^ ,
P oza k się g o z b io re m i archiw um h i s t o r y c z n o - l i t e r a c k i m , o którym b ę d z ie mowa w d a l s z e j c z ę ś c i a r t y k u ł u , wspomnimy k r ó tk o o j e s z c z e dwóch g ru p a c h ź r ó d e ł , a m ian o w icie o z b i o r z e rę k o p isó w i k o le k c j i k a r t o g r a f i c z n e j .
Wśród rę k o p isó w , j a k i e o c a l a ł y po o s t a t n i e j w o jn ie , znamy z a u t o p s j i 26 ty t u łó w . P o ch o d zą one w w ię k s z o ś c i z XIX w ieku, a t y l ko n i e l i c z n e możemy z a l i c z y ć do X V III w ie k u . C zęść z n i c h t o od
p i s y z dawnych a k t d o ty c z ą c e m .i n . k o śc io łó w w a rsz a w sk ic h . N ie
k t ó r e z t y c h ręk o p isó w sp o rz ą d z o n e z o s t a ł y p r z e z znanych h i s t o r y ków W arszaw y. W łaśn ie o n i c h chcemy coś w ię c e j p o w ie d z ie ć .
Jednym z n i c h j e s t " S p is m ieszkańców i n ie ru c h o m o śc i S t a r e j Warszawy z 1754 ro k u " tz w . " L u s t r a c j a D a w id so n a ". J e s t t o wykaz w ł a ś c i c i e l i p o s e s j i w W a rsza w ie, podobny do t y c h , j a k i e z a w i e r a ją t a r y f y domów, t y l e t y l k o , ż e z w czesnego o k r e s u , k ie d y j e s z c z e t a r y f p o s e s j i w W arszawie n i e wydawano. B y ł on n ie g d y ś w ła s n o ś c ią A. M a g ie r a . Po d r u g i e j w o jn ie św iato w e j z o s t a ł opracow any i opu
b lik o w a n y w Ź ró d ła c h do d z ie jó w Warszawy 1510-1770 /W arszaw a 1963 r . / , s . 3 8 8 -4 6 0 , p r z e z Annę S u ch en i-G rab o w sk ą i Hannę Szwan- kow ską.
Duże z n a c z e n ie m ia ła k o p ia r ę k o p is u " E s t e t y k i m ia s ta Warszawy"
A n to n ie g o M agiera / 1 7 6 2 -1 8 3 7 / f i z y k a i m e te o r o lo g a o ra z k r o n ik a r z a ż y c i a o b yczajow ego, k t ó r y p o z o s ta w ił i n t e r e s u j ą c y o p is War
szawy o k re s u s ta n is ła w o w s k ie g o i I ć w ie r c i XIX w ie k u . W łaśnie t a k o p ia ze z b io ró w B.W. K o ro ty ń s k ie g o w raz z o ry g in aln y m rę k o p ise m będącym w ła s n o ś c ią B i b l i o t e k i O rd y n a c ji Z am oyskich s t a ł a s i ę pod
s ta w ą do u s t a l e n i a t e k s t u d l a J a n a M o ra w iń sk ie g o , k t ó r y p r z y g o to wywał t e n r ę k o p is do p u b l i k a c j i p o d c z a s I I w ojny ś w ia to w e j.Z 6-ciu gotow ych ju ż m aszynopisów o c a l a ł je d y n ie je d e n w M ilanówku, k t ó r y w praw dzie b e z z a łą c z n ik ó w , s t a ł s i ę po w o jn ie p o d staw ą do wyda
n i a " E s t e t y k i " drukiem p r z e z Hannę Szwankowską w 1963 r . Zarówno o r y g i n a ł r ę k o p is u , j a k i k o p ia ze zb io ró w K o r o ty ń s k ic h , a n a s t ę p n i e 5 e g z . m aszy n o p isu - w s z y stk o z o s t a ł o z n is z c z o n e podczas o s ta t
n i e j w o jn y .
R ę k o p is " P a m ią tk i m ia s ta Warszawy" E .K . K urow skiego /1796-1857/
z a w i e r a ją c y o p is S ta r e g o M ia s ta , u l i c W arszawy, k o ś c io łó w , s z p i
t a l i , c m e n ta rz y o ra z zakładów u ż y te c z n y c h i naukow ych, po s c a l e
n i u t e k s t u s t a ł s i ę p o d sta w ą do w ydania d ru k iem w 1949 r . p r z e z
E u g e n iu s z a Szw ankow skiego.
- 209 -
Na uwagę z a s łu g u je ró w n ie ż n ie w ie lk a k o l e k c j a k a r t o g r a f i c z n a , z ło ż o n a n ie o m a l w y łą c z n ie z planów W arszawy. Po z n is z c z e n ia c h o s t a t n i e j w ojny zachow ało s i ę je d y n ie 31 p la n ó w . N ie j e s t t o j e d nak w s z y s tk o , czym K o ro ty ń sc y r o z p o r z ą d z a l i w tym z a k r e s i e . Z b ió r planów mógł lio z y ó co n a jm n ie j 45 p o z y c j i , a może i z n a c z n ie w ię
c e j , gdyż i c h c z ę ść eksponow ana b y ła w 1911 r . n a w i e l k i e j w y s ta w ie " S t a r e j W arszawy", u rz ą d z o n e j w ram ach p r a o Tow arzystw a O pie
k i Nad Z abytkam i P r z e s z ł o ś c i . Wówczas t o u k a z a ł s i ę o b sz e rn y ka
t a l o g t a j w ystaw y p t . " P a m ią tk i S t a r e j Warszawy" /W arszawa 1911r . / Po s k o n fro n to w a n iu zapisów z te g o k a ta lo g u z zasobem Archiwum Pań
stwowego m . s t . Warszawy o k a z a ło s i ę , ż e zn a o zn a c z ę ść planów po
ch o d zący ch z t e j k o l e k c j i n i e za ch o w ała s i ę . N a j s t a r s z y z planów p o c h o d z ił s p r z e d 1696 r . B y ł t o p la n s y tu a o y jn y p a ła c u K azim ie
r z o w s k ie g o . D ru g i z a ś , t o p l a n przebudow y te g o ż p a ła c u s p o rz ą d z o n y p r z e z D a n ie la Jo ach im a J a u c h a i Jak u b a P o n ta n ę w 1732 r . d l a p o tr z e b k r ó l a A ugusta I I . W łaśn ie t e n p l a n m .i n . z zaznaczonym i zm ianam i p r z e z k r ó l a b y ł w ła s n o ś c ią K o ro ty ń s k io h . N i e s t e t y obydwa z o s t a ł y z n is z c z o n e zapewne p o d c z a s o s t a t n i e j w o jn y . Niemal w szy st
k i e p l a n y , j a k i e znamy z a u t o p s j i , d o ty c z ą W arszawy. Są to w w ięk
s z o ś c i p l a n y o g ó ln e , c h o o ia ż k i l k a d o ty c z y je d y n ie c z ę ś c i m i a s t ą j a k P r a g i , B i e l a n , Ogrodu S a s k ie g o i Ogrodu B o ta n ic z n e g o . Na uwa
gę z a s ł u g u j ą t e ż dwa p la n y odnoszące s i ę do k a n a l i z a c j i W arszawy, je d e n z o k o ło 1850 r . n o s i t y t u ł " P la n k ie r u n k u r u r w odociągu w a rs z a w s k ie g o " , wykonany b y ł w l i t o g r a f i i p r z e z Sew eryna O le s z - c z y ń s k ie g o . D ru g i t o " S z k ic k a n a li z a c y j n y S ta r e g o M ia s ta " , wyko
nan y p r z e z W.H. L in d le y ’ a w 1886 r .
T rz y p la n y d o ty c z ą o k o l i c p o d w a rszaw sk ic h , a dwa pośw ięcone s ą a r c h i d i e c e z j i w a rsz a w sk ie j i p ł o c k i e j .
W ięk szo ść z zachow anych planów t o o d b i t k i l i t o g r a f i c z n e , je d e n j e s t o ry g in a ln y m ry su n k ie m , z a ś k i l k a o d b ity c h w d r u k a r n i .
Z k o l e i t r z e b a b y sc h a ra k te ry z o w a ć T e k i K o ro ty ń s k io h . N abyte
w 1946 r . d l a Archiwum M ie js k ie g o w W arszaw ie, b y ły porządkow ane
i ew idencjonow ane na k a r t k a c h . Wówczas w 1947 r . p o w s ta ł k a r tk o
wy sk o ro w id z rzeozowy, s łu ż ą przez szereg l a t ja to pomoo przy u d o s tę p n ia
n i u te g o z b i o r u . J e d n o c z e ś n ie m a t e r i a ł y z k o p e r t p r z e k ła d a n o do
s p e c j a l n i e przyg o to w an y ch p o sz y tó w , g d z ie j e p r z y k le j a n o . P o rz ą d
kow anie i i n w e n ta r y z a c ja z b i o r u p r z e b i e g a ł y e ta p a m i. O s ta te c z n ie
z o s t a ł a ona zakończona d o p ie r o w 1973 r . , k ie d y t o opracowano i n
w e n ta rz t e j k o l e k c j i . Zachowano t e ż u k ła d rzeo zo w y , n adany p r z e z
dawnych w ł a ś c i c i e l i , zm odyfikowany t y l k o w c z ę ś c i . S t r u k t u r a Tek
K o ro ty ń s k io h o ra z s t a n i lo ś c io w y p r z e d s ta w ia s i ę n a s t ę p u j ą c o :
- 210 -
1 U lio e ... 207 j e d n o s t e k 2 D z i e l n i c e ... 42 j e d n o s t k i 3 M ie jsc o w o śc i p o d w a rszaw sk ie ... 82 j e d n o s t k i 4 Z a b y tk i a r c h i t e k t u r y i p o m n ik i Warszawy ... 62 j e d n o s t k i 5 K o ś c io ły , k l a s z t o r y , zg ro m a d z e n ia r e l i g ... 82 j e d n o s t k i 6 T e a t r , m uzyka, r z e ź b a , m a la rstw o ... 65 je d n o s t e k 7 Cechy ... ... ... 56 j e d n o s te k 8 Ś w ię ta - o b y c z a je ... 124 j e d n o s t k i 9 P r a s a , l i t e r a t u r a , k r y ty k a ... 56 je d n o s t e k
M -
