KL. Ib LOp

KL. Ib LOp (temat zrealizować na podstawie podręcznika str.

152-162, temat i uzupełnione punkty wpisać do zeszytu ). Dla lepszego zrozumienia tematu polecam prezentacje umieszczoną poniżej oraz materia- ły dodatkowe.

Temat: Gleby i szata roślinna na Ziemi.

I. Gleby na Ziemi [pedosfera].

1. Powstawanie gleb.

2. Powstawanie gleb-czynniki glebotwórcze to np:

3. Główne procesy glebotwórcze:

a) proces brunatnienia (brunatnienie), b) proces bielicowania (bielicowanie),

c) proces płowienia (płowienie lub przemywanie) , d) proces ługowania (ługowanie),

e) proces glejowy (oglejenie), f) proces murszenia (murszenie).

4.Profil glebowy-jego budowa[poziomy glebowe]:

5.Profile glebowe głównych typów gleb np….

6. Żyzność i urodzajność [wyjaśnij pojęcia].

7. Podział gleb wg urodzajności – klasyfikacja bonitacyjna.

8. Gleby na świecie – rozmieszczenie

Rozmieszczenie gleb na świecie charakteryzuje się występowaniem gleb:

 strefowych:…..

 śródstrefowych :……

 niestrefowych :…….

II. Szata roślinna Ziemi .

1. Czynniki wpływające na strefy roślinne na Ziemi:

a) warunki klimatyczne, b) typ gleb,

2. Roślinność pozastrefowa- występuje wtedy gdy roślinność jednej strefy klimatycznej przenika do innej, w której ma odpowiednie warunki do rozwoju.

3. Roślinność astrefowa(azonalna)- nie wykazuje związku ze strefami klimatycznymi, lecz ze specyficznymi warunkami występowania. Zalicza się do nich np. roślinność wodna, solniskowa, wydmowa, górska.

4. Strefy roślinne Ziemi:

A. Wilgotne lasy równikowe

B. Lasy monsunowe i podrównikowe C. Sawanna

D. Pustynie i półpustynie

E. Roślinność śródziemnomorska(makia) F. Lasy podzwrotnikowe

G. Stepy

H. Lasy liściaste i mieszane I. Lasy borealne/iglaste (tajga) J. Tundra

K. Pustynia lodowa.

5.Piętra klimatyczno-roślinne w górach i ich charakterystyka:

Na terenach górskich występuje klimat astrefowy zwany górskim. Na kształtowanie klimatu gór mają wpływ:

 wysokość na poziomem morza,

 szerokość geograficzna,

 odległość od mórz i oceanów,

 prądy morskie.

Cechy klimatu, takie jak ciśnienie atmosferyczne, natężenie

promieniowania słonecznego, temperatura i wilgotność powietrza oraz wiatr zmieniają się pod wpływem wysokości. Wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza maleją wartości ciśnienia atmosferycznego

i temperatury powietrza, a sumy opadów często wzrastają. Klimat górski cechuje również duża porywistość wiatrów. Te zmiany pozwalają na wydzielenie pięter klimatycznych.

Powierzchnie pasm górskich wymuszają konwekcję orograficzną- unoszenie się mas powietrza po dowietrznych stokach górskich. Na

dowietrznych stokach tworzą się chmury. Proces ten może być dodatkowo

potęgowany przez konwekcję termiczną, występującą na stokach gór w ciągu dnia. Po zawietrznej stronie ciepłe i suche powietrze ześlizguje się w dół, tworząc cień opadowy. Kształtujący się w ten sposób efekt orograficzny sprawia, że większa część wilgoci atmosferycznej pozostaje na dowietrznych obrzeżach lądu. W Europie najsilniejszy efekt

orograficzny występuje w Górach Skandynawskich.

Na półkuli północnej stoki o ekspozycji północnej otrzymują mniejszą ilość promieniowania słonecznego, niż stoki południowe. W Alpach południowe stoki gór są cieplejsze od północnych.

Główną miarą zróżnicowania pięter klimatycznych w górach jest pionowy gradient temperatury powietrza określający zmianę wartości temperatury wraz z wysokością. Średnia wartość gradientu wynosi 0,6°C/100 m.

Warunki termiczne panujące na szczytach alpejskich są podobne do warunków występujących daleko poza kręgiem polarnym.

Stacja meteorologiczna Wysokość m n.p.m.

Średnia roczna temperatura

Alpy, Sonnblick 3106 -6,4

Alpy, Graz 342 9,4

Góry Skandynawskie,

Sognefjellhytta 1413 -3,1

Góry Skandynawskie, Bygland 700 5,7

Łąki górskie tworzą piętro alpejskie.

Na obszarach górskich często występuje zjawisko inwersji opadowej.

Oznacza to, że powyżej określonej wysokości nad poziomem morza,

roczna suma opadów zaczyna spadać. Wzrost opadów następuje do wysokości zalegania podstawy chmur.

Takie warunki sprzyjają powstawaniu pięter roślinnych, ponieważ wraz z wysokością również warunki glebowe ulegają zmianom.

Położenie pięter klimatyczno-roślinnych zależy od klimatu, odległości od oceanu i szerokości geograficznej, na której znajdują się obszary gór.

Odpowiada ono położeniu kolejnych stref klimatycznych, tzn. wyższe piętra są położone analogicznie do stref występujących coraz dalej na północ. Oznacza to, że najcieplejszym klimatem charakteryzuje się piętro najniższe i w miarę wzrostu wysokości klimat staje się coraz chłodniejszy. Roślinność najniższego piętra na ogół nie różni się od roślinności, która pokrywa tereny sąsiadujące z podnóżem gór. Kolejne piętra roślinne uzależnione są głównie od czynników decydujących o klimacie danego pasma górskiego.

Na nasłonecznionych stokach granice pięter roślinnych znajdują się wyżej niż na tych otrzymujących mniejszą ilość promieniowania. Inną cechą piętrowego zróżnicowania warunków termicznych jest jego związek z rozległością gór i ich wysokością. Im większa wysokość gór i ich

rozległość, tym na odpowiedniej wysokości panują łagodniejsze warunki termiczne.

Skład gatunkowy pięter roślinnych, głównie położonych niżej, jest kształtowany przez:

 budowę geologiczną pasm górskich,

 ekspozycję stoków,

 położenie pasm górskich,

 oddziaływanie prądów morskich.

Najczęściej wyróżnia się piętra roślinne:

 piętro pogórza,

 piętro górskie,

 piętro alpejskie,

 piętro subniwalne,

 piętro niwalne.

Porównanie pięter roślinnych w wybranych górach

Piętro Góry Skandynawskie Alpy Himalaje Subniwal

ne

i niwalne

Wieczne śniegi i lody powyżej 2000 m n.p.m.

Skąpa roślinność poniżej 2000 m n.p.m.

Wieczne śniegi i lody powyżej 4300

m n.p.m. Skąpa roślinność poniżej 4300 m n.p.m.

Wieczne śniegi i lody powyżej 6000

m n.p.m. Mchy i porosty poniżej 6000 m n.p.m.

Alpejskie Hale (trawy) Hale (trawy) Murawy (trawy)

Piętro Góry Skandynawskie Alpy Himalaje Górskie Las iglasty Las mieszany,

kosodrzewina Las mieszany, las iglasty, kosodrzewina Pogórza Las mieszany Las liściasty Wilgotne lasy

równikowe

Słownik

granica wieloletniego śniegu

powierzchnia (w przekroju pionowym linia) ograniczająca od dołu

obszary, na których opad śniegu w ciągu roku jest wyższy niż jego ubytek w wyniku topnienia i parowania

piętrowość roślinna

zbiorowisko roślinne typowe dla określonego przedziału wysokości bezwzględnych, występujące w krainach górskich

turnie

skaliste góry o stromych ścianach i ostrych wierzchołkach

6. Charakterystyka wybranych stref rośliności Ziemi:

I. Lasy równikowe

Wyobraź sobie las, w którym drzewa są olbrzymie i sięgają nawet kilkudziesięciu metrów. Ich korony przesłaniają niebo tak

skutecznie, że przy ziemi jest ciemno. W lesie tym jest niezwykle gorąco zarówno o każdej porze dnia, jak i przez cały rok. Oprócz tego jest niezwykle wilgotno – niemal codziennie padają ulewne deszcze. Takie są właśnie lasy równikowe – miejsce, gdzie panuje największa różnorodność organizmów na świecie.

Już wiesz

 jakie czynniki wpływają na pogodę;

 jakie są strefy oświetlenia Ziemi;

 że klimat wpływa na przyrodę.

Nauczysz się

 opisywać klimat lasów równikowych;

 omawiać warunki życia panujące w lesie równikowym;

 przedstawiać tradycyjny tryb życia pierwotnych mieszkańców lasów równikowych.

1. Krajobraz i klimat lasów równikowych

Lasy równikowe występują na obszarach, gdzie panuje klimat

zapewniający niemal stałą, wysoką temperaturę powietrza i obfite opady deszczu. Warunki takie występują głównie w okolicach równika. Wiatry znad gorących mórz i ciepłe prądy morskie przyczyniają się do powstania dogodnych warunków nawet w znacznej odległości od równika.

W lasach równikowych temperatury powietrza w ciągu doby i w ciągu roku nie spadają właściwie poniżej 20°C i tylko wyjątkowo wynoszą powyżej 30°C. Deszcz pada tam niemal codziennie. Bujna roślinność pochłania i oddaje do atmosfery tak ogromne ilości wody, że nawet

w bezdeszczowe dni powietrze przesycone jest wilgocią. Dzień i noc przez cały rok trwają po około 12 godzin.

W Manaus, brazylijskim mieście, które leży nad Amazonką, w lesie równikowym temperatury powietrza przez cały rok wahają się w granicach około 25–30°C, a opady deszczu są wysokie w każdym miesiącu

Rozmieszczenie lasów równikowych na kuli ziemskiej Ważne!

Ze wszystkich ekosystemów lądowych lasy równikowe pochłaniają najwięcej dwutlenku węgla i wytwarzają najwięcej tlenu.

Uwaga!

Średnio co trzy lata wycina się obszar lasów tropikalnych o powierzchni Polski. Różne formy gospodarowania prowadzone przez ludzi na tych terenach uniemożliwiają odtworzenie się tych lasów. Obszary wylesione przygotowuje się pod pastwiska, cele rolnicze oraz pod zabudowę. Gleby tropikalne są bardzo ubogie w składniki mineralne, toteż szybko dochodzi do ich wyjałowienia. Jednocześnie obnażona z drzew ziemia nie

zatrzymuje deszczówki. Z tego powodu w Indiach i w Bangladeszu dochodzi do gigantycznych powodzi.

Wyrąb lasu równikowego w Amazonii

2. Warunki życia w lesie równikowym

Warunki życia w lesie równikowym są zależne zarówno od klimatu, jak i od piętra roślinnego. Pory roku tutaj nie występują. Intensywne opady deszczu docierają do samej gleby poprzez wszystkie piętra lasu, a więc wody nigdzie nie brakuje. Wszędzie jest gorąco i parno. Inne warunki przyrodnicze różnią się jednak zasadniczo. Najwyższe piętra drzew otrzymują światło słoneczne bez jakichkolwiek ograniczeń, ale jednocześnie narażone są na najsilniejszy wiatr. Im niżej w lesie równikowym, tym mniej światła, a do poziomu gruntu dociera go

kilkadziesiąt razy mniej niż do koron drzew. Jednocześnie zmniejsza się siła wiatru, który przy samej ziemi jest prawie nieodczuwalny.

Las równikowy ma budowę piętrową.

 Na najwyższe piętro lasu równikowego składają się pojedyncze, olbrzymie drzewa, które osiągają wysokość 60, a nawet więcej metrów i wystają wyraźnie ponad otoczenie.

 Piętro koron wiecznie zielonych drzew znajduje się na wysokości 30–50 metrów i stanowi prawie nieprzepuszczalną barierę dla światła słonecznego.

 Poniżej występuje piętro średnie, w którym młode drzewa i inne rośliny o wysokości od kilku do kilkunastu metrów walczą

o przeżycie w głębokim cieniu.

 Najniższe piętro zarośli i runa leśnego jest zwykle bardzo ubogie, a miejscami niemal wcale nie występuje. Jest to spowodowane bardzo słabym dostępem do światła.

Najwyższe piętro lasu równikowego stanowią pojedyncze olbrzymie drzewa wystające ponad resztę lasu

Korony drzew w lesie równikowym stanowią zwartą pokrywę zacieniającą niższe piętra roślinne

Średnie piętro lasu równikowego rośnie w wiecznym półcieniu

Pogrążone w cieniu dno lasu równikowego.

3. Mieszkańcy lasów równikowych

W trudno dostępnych fragmentach lasów równikowych żyją nadal

plemiona ludzi, którzy mają bardzo niewielki kontakt z cywilizacją lub nie mają go wcale. Wysoka temperatura powietrza i dostatek pokarmu, który można zdobyć w lesie równikowym, zapewniają im dosyć dobre warunki życia. Nie wszędzie jednak pozostawia im się możliwość życia tak, jak to

czynili ich przodkowie. W wielu krajach miejscową ludność zmusza się do zerwania z tradycyjnym stylem życia.

Portret mężczyzny z pigmejskiego plemienia Batwa (inna nazwa Twa)

zamieszkującego Kotlinę Kongo. Tradycyjnie ludność Batwa zajmuje się łowiectwem i zbieractwem

Portret Hindusa z okolic Kawardha w Stanie Chhattisgarh (czytaj: Kawarda w Stanie Czattisgar) – Indie.

Ważne!

Często spotyka się określenie dżungla w odniesieniu do lasu

równikowego. Nie jest to jednak w pełni prawidłowe pojęcie. Dżungla jest bowiem nazwą oznacząjącą gęste, zielone, splątane, często kolczaste zarośla o wysokości od kilku do kilkunastu metrów. Pojawiają się one w południowej i południowo-wschodniej Azji nad brzegami rzek albo w miejscach, gdzie zniszczeniu uległy wysokie drzewa utrudniające dostęp światła do najniższych pięter lasu.

Podsumowanie

 W strefie lasów równikowych panuje przez cały rok stała, wysoka temperatura powietrza, a także utrzymują się obfite opady deszczu.

 Lasy równikowe występują w strefie równikowej i są przerwane jedynie łańcuchem Andów w Ameryce Południowej oraz wyżynami we wschodniej Afryce.

 Istnienie lasów równikowych jest zagrożone z powodu wyrębu drzew i działalności człowieka.



Polecenie 1

Zastanów się i odpowiedz, dlaczego lasy tropikalne nazywa się „zielonymi płucami Ziemi”.

II. Sawanna

W Afryce występują rozległe obszary, na których przez cały rok jest bardzo gorąco, lecz deszcze padają tylko przez kilka miesięcy.

Przez resztę roku jest bardzo sucho. Na tych terenach można czasem zobaczyć ogromne stada antylop i zebr, przemierzają je słonie i żyrafy.

Już wiesz

 jakie warunki sprzyjają powstaniu lasów równikowych;

 jakie wyróżniamy strefy oświetlenia Ziemi.

Nauczysz się

 opisywać warunki klimatyczne sawanny;

 charakteryzować pory roku na sawannie.

1. Warunki środowiska na sawannie

W strefie międzyzwrotnikowej występuje sawanna. Słońce codziennie wznosi się tam bardzo wysoko. W rezultacie przez cały rok jest tam bardzo gorąco. Deszcze padają przez kilka miesięcy, w okresie, kiedy Słońce w południe jest najwyżej. Okres ten nazywamy porą deszczową.

Rośliny mają wody pod dostatkiem, więc bujnie się wówczas rozwijają, kwitną i wydają owoce. Drugą porą roku jest pora sucha. Nadal jest gorąco, ale brakuje wody, więc roślinność częściowo zamiera aż do następnej pory deszczowej. Wody w głębokich warstwach gleby i w skałach podłoża wystarcza tylko dla nielicznych drzew i krzewów.

Większość z nich zrzuca w tym okresie liście, aby nie tracić wody przez parowanie, a rośliny zielne wysychają. Jedynie w dolinach rzek pojawiają się wąskie pasy wiecznie zielonych drzew, zwane lasami galeriowymi.

Sawanny występują w Afryce na północ i na południe od lasów

równikowych. Podobnie położone obszary trawiaste znajdują się także w Ameryce Południowej na północ i południe od Amazonii – na Wyżynie Brazylijskiej, równinie Gran Chaco, Nizinie Orinoko. Podobną roślinność spotykamy też w Ameryce Północnej na pograniczu Meksyku

i południowych krańców USA, a także w środkowych Indiach, we

wschodniej części Madagaskaru oraz w północnej i wschodniej Australii.

Klimatogram przedstawiający temperaturę i wysokość opadów na sawannie. Malakal to miasto nad Nilem Białym, 9°32’N, 31°39’E, na wysokości 390 m n.p.m

Rozmieszczenie sawann na kuli ziemskiej

Sawanna ma postać rozległych równin porośniętych trawami i roślinami zielnymi.

Równinny krajobraz urozmaicają wzgórza i góry, które mogą być porośnięte innym typem roślinności

Kenia, Park Narodowy Tsavo – krajobraz sawanny. Na sawannie dzięki obfitości pokarmu mogą żyć różne zwierzęta roślinożerne. One także ograniczają ilość drzew, zjadając ich siewki

Kenia – sawanna, pora sucha. Parasolowate akacje są jeszcze zielone, ale niektóre już usychają

Kenia – sawanna, pora deszczowa. Trawy bujnie rosną wokół akacji, na której wiszą ptasie gniazda

Ważne!

Istotnym czynnikiem utrzymującym wygląd sawanny jest ogień. Podczas pory suchej łatwo wybuchają pożary. Przeżywają tylko te gatunki roślin, które mają rozległe systemy korzeniowe (jak trawy) lub grubą korę (jak akacje czy baobaby). Młode drzewa, które mogłyby doprowadzić do zamiany sawanny na przykład w las, ulegają wypaleniu.

Ciekawostka

W środowisku przyrodniczym nie ma wyraźnej granicy między wilgotnym lasem równikowym a trawiastą sawanną. Las stopniowo staje się coraz rzadszy, drzewa są coraz niższe, zaś między drzewami pojawia się coraz więcej traw. Stopniowo coraz więcej jest gatunków odpornych na

wielomiesięczną suszę. Zanikają te, które wymagają stałej i wysokiej wilgotności.

2. Ludzie na sawannie

Obecnie sawanny są zamieszkane, ale gospodarka ogranicza się do

hodowli zwierząt i uprawy roli. Ważnym czynnikiem ekonomicznym stała się turystyka. Niegdyś do Afryki organizowano myśliwskie wyprawy – safari. Bogaci ludzie polowali na dzikie zwierzęta, by móc pochwalić się trofeami. W pałacach wieszano spreparowane głowy zwierząt, poroża, z kości słoniowej robiono ozdoby i leki. Doprowadziło to do ogromnego spadku liczebności dzikich zwierząt. Na szczęście w ostatnich latach udało się go zahamować. Teraz dla turystów organizuje się „bezkrwawe łowy” – safari, w czasie których zwierzęta można obserwować

i fotografować w naturalnym środowisku w parkach i rezerwatach. Praca strażnika w parku narodowym lub przewodnika turystów stanowi

znaczące źródło dochodu dla lokalnych społeczności.

Jednym z najczęściej hodowanych na sawannie zwierząt są kozy, które potrafią się wyżywić niemal na każdym terenie

Kenia – wioska masajska. Typowe domostwa budowane z błota i patyków –

najłatwiej dostępnych materiałów. Masajowie to lud półkoczowniczy, tzn., że co jakiś czas zmieniają miejsce pobytu

Masajowie to lud zajmujący się od wieków hodowlą bydła, a ostatnio także rolnictwem. Na zdjęciu wojownicy masajscy gromadzący się do rytualnego tańca

Portret kobiety z plemienia Hadzabe

Polecenie 2

Opisz, jaki wpływ na roślinność sawanny może mieć hodowla dużych stad bydła, kóz i owiec.

Podsumowanie

 Zmiany wysokości górowania Słońca w ciągu roku mają wpływ na wielkość opadów deszczu na sawannie.

 Na sawannie występują dwie gorące pory roku: sucha i deszczowa.

 Niedobór wody na sawannie uniemożliwia wzrost dużej liczby drzew.

III. Przyroda pustyni

Pustynia: ocean żółtego piasku, niekończące się faliste wydmy, skały, palące słońce… Czy rzeczywiście na pustyni nie ma życia?

Już wiesz

 jakie są główne cechy klimatu równikowego i podrównikowego;

 czego potrzebują do życia organizmy lądowe.

Nauczysz się

 rozpoznawać rośliny i zwierzęta żyjące na pustyniach gorących;

 omawiać związek między klimatem pustyni gorącej a wyglądem występującej na niej roślinności;

 rozpoznawać wybrane zwierzęta żyjące na pustyni gorącej.

1. Rośliny pustyń i półpustyń

Niekorzystne warunki wodne sprawiają, że na pustyniach jest niezwykle mało roślin. Często na obrzeżach pustyń znajdują się obszary, na których suma opadów jest nieco wyższa. Rośnie tam skąpa roślinność – takie obszary to półpustynie. Na pustyniach występują też oazy – miejsca, gdzie wody jest na tyle dużo, że rośliny mogą rosnąć i się rozwijać.

Krótko po opadach deszczu pustynia zamienia się w obszar pokryty tysiącami kwiatów. Na zdjęciu pustynia w Republice Południowej Afryki

Ważne!

Oaza na pustyni kamienistej w Maroku. Obecność wody na pustyni umożliwia życie roślin, zwierząt oraz wędrujących tamtędy ludzi

Rośliny pustyń i półpustyń oszczędnie gospodarują wodą. Ograniczają parowanie wody w ciągu dnia i umiejętnie pobierają wodę, pochodzącą z rosy (albo z mgły) nocą. Ich liście są zredukowane i pokryte

substancjami hamującymi parowanie. Wytrzymują długie okresy

uśpienia. Rośliny jednoroczne po opadach deszczu potrafią w niezwykle krótkim czasie wykiełkować, wyrosnąć, zakwitnąć i wydać nasiona, które doczekają kolejnych opadów. Rośliny wieloletnie natomiast bardzo ograniczyły rozmiary liści i rozbudowały swoje korzenie. Niektóre okres suszy spędzają pod ziemią w postaci cebul, kłączy lub korzeni i czekają na deszcz, aby razem z roślinami jednorocznymi gwałtownie rozwinąć części nadziemne. Inne żyją na powierzchni w postaci suchych kęp, krzewinek, krzewów lub niskich drzew najeżonych kolcami. Część roślin wieloletnich magazynuje wodę w liściach lub łodygach.

Turzyce, trawy i inne rośliny są przystosowane do suszy na pustyniach środkowej Australii. Turzyce mają kanciaste, twarde łodygi, które nie przepuszczają wody

Opuncja jest kaktusem pochodzącym z pustyń Ameryki. Wodę gromadzi w zielonych łodygach, które są pokryte cierniami. Jej owoce są jadalne

Najwyższe z kaktusów karnegia olbrzymia (saguaro ) z pustyni Sonora na

pograniczu USA i Meksyku potrafią po opadach zmagazynować w łodydze kilka ton wody

Ciekawostka

Wiele roślin pustynnych posiada zdolność wytwarzania substancji, których obecność w glebie utrudnia rozwój innych roślin. Dzięki temu eliminują konkurentów, co zapewnia im dostęp do całej wody w otoczeniu.

2. Zwierzęta na pustyni

Długotrwały brak wody, niewielka wilgotność powietrza, wysoka

temperatura powietrza za dnia i niska nocą powodują, że warunki życia zwierząt na pustyni są bardzo trudne. Dodatkowo mała ilość roślin

sprawia, że brakuje pożywienia dla zwierząt roślinożernych. W rezultacie na pustyniach żyje mało gatunków zwierząt.

Na pustyniach i półpustyniach żyją bezkręgowce, choć trudno je

zauważyć, gdyż wiele z nich ukrywa się poniżej powierzchni gruntu. Żyją

tu termity, mrówki i kilka innych gatunków bezskrzydłych owadów.

Występują tu także chrząszcze, które potrafią spijać rosę oraz korzystać ze skroplonej pary wodnej, osadzającej się na ich pancerzach i odnóżach.

Wśród pajęczaków najbardziej znane są jadowite skorpiony, ale można tu spotkać wiele gatunków pająków.

Grupą kręgowców dobrze przystosowaną do okresowych niedoborów wody są gady. Potrafią magazynować wodę w organizmie, a wysoka temperatura wręcz im sprzyja. W związku z tym na pustyniach są stosunkowo liczne. Zwłaszcza wiele jest różnych gatunków jaszczurek i węży. Znane są także żółwie pustynne. Ptaki często odwiedzają półpustynie i pustynie, ale żyją na obrzeżach, gdzie łatwiej o pokarm i wodę.

Na pustyniach występują też ssaki. Niektóre prowadzą nocny tryb życia, w dzień chroniąc się przed upałem w norach, inne żyją pod ziemią. Są tu wielbłądy, antylopy, jak oryks czy adaks pustynny, który potrafi wytrzymać bez picia kilka miesięcy, gdyż przyswaja wodę bezpośrednio z pokarmu.

Liczne są gryzonie stanowiące pokarm gadów i małego drapieżnika – lisa pustynnego (fenka). W Australii tereny pustynne zamieszkują torbacze.

Mimo małych rozmiarów skorpion może być śmiertelnie niebezpieczny nawet dla większych zwierząt. Żywi się głównie owadami. Może wytrzymać nawet rok bez pożywienia

Jaszczurka o nazwie moloch straszliwy jest gadem zamieszkującym pustynie zachodniej i środkowej Australii. Ma do 20 cm długości. Żywi się mrówkami

Grzechotniki zamieszkują pustynie i półpustynie obu Ameryk, a nieliczne żyją także w Azji. Żywią się głównie gryzoniami. Na końcu ciała mają grzechotkę. Zaniepokojony wąż potrząsa nią, co daje grzechoczący dźwięk

Golec piaskowy jest małym ssakiem, żyjącym na pustyniach Afryki. Zwierzęta tego gatunku żyją w koloniach zamieszkujących podziemne korytarze i nigdy nie

wychodzą na powierzchnię. Utraciły włosy i są prawie ślepe

Ten skoczek pustynny jest gryzoniem o nocnym trybie życia. Żyje na pustyniach Północnej Afryki i Azji. Porusza się skokami, podobnie jak kangur. Jego długie uszy odprowadzają do otoczenia nadmiar ciepła

Ciekawostka

Mimo że są znacznie większe od człowieka, wielbłądy zużywają w ciągu godziny pięć razy mniej wody niż my. W garbie na grzbiecie zwierzęta te magazynują tłuszcz, który służy za zapas pożywienia. Warstwa tego tłuszczu oraz gęste futro izolują wielbłądy przed nadmierną utratą wody.

Dodatkowym przystosowaniem jest podniesiona ciepłota ciała, co

zmniejsza różnicę temperatur względem otoczenia i parowanie. Wielbłądy potrafią wykorzystywać wodę z wszystkiego: z suchych liści, gałęzi

i innych części roślin, mogą także pić słoną wodę.

Wielbłąd jednogarbny, czyli dromedar, żył pierwotnie w Afryce i na Półwyspie Arabskim. Obecnie nie występują tam w stanie dzikim. W Australii spotyka się zdziczałe stada wielbłądów, które zostały tam sprowadzone, by ludzie mogli przemieszczać się przez pustynie

Wielbłąd dwugarbny, zwany baktrianem, żyje dziko w środkowej Azji. Ogromna większość zwierząt tego gatunku jest jednak udomowiona

Polecenie 3

Na podstawie dostępnych źródeł informacji dowiedz się, dlaczego

większość zwierząt żyjących na pustyniach ma niewielkie rozmiary ciała.

Uwaga!

Trudne warunki życia i konieczność walki o przetrwanie spowodowały, że wiele gatunków pustynnych owadów i gadów jest jadowitych. Ich jad jest niebezpieczny nawet dla człowieka.

Podsumowanie

 Pustynie i półpustynie mają podobne warunki klimatyczne.

 Warunki życia na pustyniach i półpustyniach są skrajnie trudne.

 Nieliczne gatunki roślin przystosowały się do życia na pustyni.

 Zwierzęta pustynne muszą radzić sobie z ciągłym niedoborem wody i wysoką temperaturą powietrza.

IV. Stepy

„Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu” pisał Adam Mickiewicz w sonetach „Stepy akermańskie”. Jak okiem sięgnąć bezkresne, trawiaste równiny. Jakie warunki sprawiły powstanie tego „oceanu traw”?

Już wiesz

 jakie znamy strefy oświetlenia Ziemi;

 że istnieje związek między klimatem a oświetleniem Ziemi.

Nauczysz się

 opisywać, gdzie występuje step i czym się charakteryzuje;

 opisywać warunki klimatyczne, w jakich istnieją stepy;

 omawiać znaczenie gospodarcze stepów w przeszłości i współcześnie.

1. Klimat i krajobraz stepów

W klimacie umiarkowanym, na terenach mocno oddalonych od brzegów morskich, wykształcił się krajobraz stepowy. Na tych terenach Słońce nigdy nie pojawia się w zenicie. Duża odległość od morza sprawia, że powietrze jest tu suche, opadów jest niewiele. Lato jest gorące i suche, zaś zima mroźna i również sucha. Deszcze i umiarkowane temperatury powietrza występują przez stosunkowo krótki czas wiosną i jesienią. Taki rodzaj klimatu umiarkowanego nazywamy kontynentalnym.

Wiosną, kiedy temperatury są umiarkowane, a gleba zasilana jest wodą z topniejącego śniegu, zielenią się trawy, a ukryte pod ziemią cebule i kłącza mogą rozwinąć się. Ilość wody w glebie pochodzącej na przykład z opadów jest zbyt niska, by mogły rozwinąć się tutaj lasy; nawet krzewy pojawiają się nielicznie. Bardzo rzadko spotykane są jeziora, a rzeki mają

źródła w obszarach bardziej wilgotnych. Przeważają rozległe, równinne lub nieco pofalowane przestrzenie pokryte wysokimi trawami.

Roczny przebieg wielkości opadów i temperatury powietrza w stolicy Mongolii, Ułan- Bator

Rozmieszczenie stepów na świecie

Typowy krajobraz stepu. Na zdjęciu widać stepy Mongolii Polecenie 4

Wskaż na mapie świata obszary występowania stepów. Określ, w jakich szerokościach geograficznych występują stepy. Znajdź nazwy regionów geograficznych, w których występują stepy na różnych kontynentach.

Ciekawostka

Stosowana w Polsce nazwa step pochodzi z języka ukraińskiego.

W Ameryce Północnej taką formację roślinną nazywa się prerią, a w Ameryce Południowej – pampą.

2. Ludzie na stepach

Ziemia na stepach jest żyzna i bogata w próchnicę, dzięki temu plony są obfite. Mimo to życie na stepach jest wymagające. Brakuje tu wody i niewiele jest roślin dających jadalne owoce. Ze względu na brak drzew nie ma tu naturalnych schronień przed letnim upałem, zimowym mrozem i silnymi wiatrami wiejącymi niemal bez przerwy. Mimo tych przeciwności ludzie pojawili się na stepach setki, a miejscami nawet dziesiątki tysięcy lat temu. Zajęli się chowem zwierząt, głównie bydła. Zwierzęta hodowano na mleko i mięso. Z kolei skóry, kości i wełna były materiałami do

konstrukcji przenośnych domów nazywanych jurtami (w Azji) lub tipi (w Ameryce). Ze skór szyto ubrania, a wełna stała się surowcem do

wytwarzania tkanin, dywanów i koców. Nawet odchody zwierząt po wysuszeniu wykorzystywano jako opał lub materiał budowlany. Do dziś w Mongolii można spotkać pasterzy prowadzących taki tryb życia.

Jurta na mongolskim stepie. Zbudowana jest z drewnianych prętów i grubego filcu – jest więc lekka, a jednocześnie utrzymuje wewnątrz stałą temperaturę. Wejście zawsze od południa zapewnia światło i nie wpuszcza do środka mroźnych,

północnych wiatrów. Takie przenośne domy są na stepie koniecznością – hodowane zwierzęta zjadają całą trawę z okolicy, co zmusza pasterzy do szukania nowego miejsca na wypas

Portret Mongoła z Ułan Bator. Ta koczownicza ludność zamieszkuje rejon Wielkiego Stepu w centralnej i wschodniej Azji aż po Syberię. Na stepach Mongołowie

mieszkają w jurtach

Typowe indiańskie tipi ze skór bizonów. Jego otwór skierowany był zawsze na wschód. Rozstawienie tipi zajmuje zaledwie godzinę

Na stepie występują najlepsze na świecie gleby uprawne – czarnoziemy.

Warunki klimatyczne pozwalają tam jednak tylko na wzrost i rozwój traw i innych roślin zielnych. Dlatego po zaoraniu ogromnej części stepów, prerii i pampasów zamieniono je w pola, na których uprawia się głównie zboża. W miejscach, gdzie dostępne są wody rzeczne lub podziemne, wprowadzono sztuczne nawadnianie i uprawę innych roślin. Stepy zbyt suche lub rosnące na słabych glebach zamieniono w ogromne pastwiska dla stad bydła i owiec.

Krajobraz pól nawadnianych w miejscu dawnej prerii w stanie Teksas w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Koła o średnicy 800–1600 m są efektem stosowania obrotowych deszczowni. Różne uprawy mają różne kolory, np. pole ciemnozielone to kukurydza, a żółte – pszenica

Polecenie 5

Wyszukaj informacje o roślinach, jakie mogą być uprawiane na obszarze zaoranych stepów w ciepłej i kontynentalnej części strefy umiarkowanej.

Ciekawostka

Zaoranie dużej części prerii w Ameryce Północnej wywołało szybką erozję gleb i katastrofalne burze pyłowe. Zjawiska te wymusiły przywrócenie roślinności trawiastej na części powierzchni oraz zmianę niektórych technik stosowanych w rolnictwie na obszarach pozostawionych do uprawy.

Burza pyłowa nadciągająca nad rolnicze miasteczko na prerii w stanie Kansas w USA w latach 30. XX wieku

Podsumowanie

 Stepy występują w suchej strefie klimatu umiarkowanego.

 Stepy charakteryzują się gorącym, suchym latem i mroźną, suchą zimą. Wiosną i jesienią występują temperatury umiarkowane.

 Dominującą roślinnością stepów są trawy i rośliny zielne.

 Obecnie większość powierzchni stepów wykorzystuje się do uprawy zbóż oraz hodowli bydła i owiec.

V. Lasy liściaste.

Bardzo dużo miejscowości w Polsce ma nazwy powiązane

z drzewami liściastymi. Wiele miast i wsi nazywa się: Brzeziny, Brzozów, Bukowno, Dąbrowa, Dębica, Dębno, Głogów, Jawor,

Jaworzno, Leszczyny, Lipno, Olszyna, Wierzbica lub podobnie. Czy wiesz dlaczego?

Już wiesz

 jakie wyróżniamy strefy klimatyczne i krajobrazowe na kuli ziemskiej;

 czym charakteryzują się wiecznie zielony las równikowy, sawanna, step i krajobraz śródziemnomorski;

 że w naszym kraju drzewa liściaste zrzucają liście na zimę.

Nauczysz się

 opisywać warunki klimatyczne strefy umiarkowanej;

 opisywać lasy liściaste strefy umiarkowanej;

 omawiać różnice w klimacie strefy umiarkowanej w zależności od odległości od morza.

1. Krajobraz lasów liściastych

Na północ od strefy roślinności śródziemnomorskiej oraz stepów wykształciła się strefa lasów liściastych zrzucających liście na zimę.

Występuje praktycznie w całej Europie, także w Azji i Ameryce Północnej.

Klimat charakteryzuje się występowaniem czterech pór roku. Suma opadów w każdej z nich jest zbliżona. Temperatury są różne i zależą w znacznej mierze od odległości od wybrzeży morskich. Zimą

temperatura powietrza spada do 0°C w odmianie klimatycznej morskiej lub poniżej −20°C w odmianie kontynentalnej. Z powodu skracania się dnia i mrozów rośliny nie mogą pobierać dużej ilości wody z gleby, gdyż ma ona postać śniegu i lodu. W związku z tym drzewa i krzewy liściaste, które muszą ograniczyć parowanie (utratę wody), jesienią zrzucają liście, zaś rośliny zielne tracą swoje części nadziemne.

Klimatogram przedstawiający roczny przebieg temperatury powietrza i opadów w Warszawie. Miasto to leży w głębi lądu, ale przez większą część roku znajduje się pod wpływem mas ciepłego powietrza znad morza

Klimatogram przedstawiający roczny przebieg temperatury powietrza i opadów w Londynie. Miasto znajduje się blisko morza, panuje tutaj morska odmiana klimatu umiarkowanego

Klimatogram przedstawiający roczny przebieg temperatury powietrza i opadów w Moskwie. Miasto znajduje się daleko od wybrzeży morskich. Panuje tu kontynentalna odmiana klimatu umiarkowanego

Zanim człowiek zmienił warunki środowiska, wycinając większość lasów liściastych, las dominował w krajobrazie. Zajmował niemal wszystkie tereny poza wysokimi górami, piaszczystymi wydmami i zabagnionymi dolinami rzek. Warunki klimatyczne i glebowe umożliwiły rozwój lasów liściastych, w których dominującymi gatunkami są dąb, buk i grab. Obok nich rosną brzozy, klony i jesiony. Lasy te mają warstwową budowę; pod warstwą drzew (często z niewielką domieszką drzew iglastych, np.

świerka, modrzewia) rosną bogaty podszyt i runo. W lasach liściastych na dalekim wschodzie Azji i w Ameryce Północnej występują także gatunki drzew inne niż w lasach europejskich, np. magnolie i tulipanowce.

Rozmieszczenie na kuli ziemskiej lasów liściastych zrzucających liście na zimę

Jesień to okres, kiedy drzewa przystosowują się do zimy. Tempo fotosyntezy

znacznie się obniża, zanika też zielony barwnik w liściach, ustępując miejsca innym.

Dlatego liście przybierają żółte i czerwone barwy

Ciekawostka

Wiele krajów europejskich, w których rosły lasy liściaste, szukając surowca do produkcji węgla drzewnego, papieru albo materiałów budowlanych i terenów na pola uprawne albo pastwiska tak bardzo przetrzebiło swoje lasy, że obecnie już ich tam nie ma. Ogromna większość obecnie rosnących lasów powstała w wyniku sztucznych

nasadzeń. Jednym z ostatnich fragmentów pierwotnych lasów jest Puszcza Białowieska.

2. Lasy liściaste w Polsce

Niemal cała powierzchnia Polski leży w strefie lasów zrzucających liście na zimę. Rozciągłość Polski z zachodu na wschód oraz z północy na

południe to tylko kilkaset kilometrów, ale można już zaobserwować pewne zróżnicowanie klimatyczne, a w konsekwencji także zróżnicowanie składu gatunkowego lasów. Istotne znaczenie ma odległość od Oceanu

Atlantyckiego i Morza Bałtyckiego oraz położenie w centrum Europy. Im dalej na wschód, a zwłaszcza na północny wschód, tym bardziej znaczący jest wpływ klimatu kontynentalnego. Jest tam chłodniej, a roczne

amplitudy temperatury powietrza są większe. W efekcie zwiększa się udział gatunków odpornych na silne mrozy.

Na skutek rozwoju rolnictwa w ciągu ostatnich 1–2 tysięcy lat wycinano coraz więcej lasów i zastępowano je polami uprawnymi. Ponadto w ciągu ostatnich 200 lat znacząco wzrosło zapotrzebowanie na drewno

w przemyśle i budownictwie. Niemal wszystkie stare lasy liściaste wycięto, a na ich miejscu posadzono szybciej rosnące lasy iglaste.

Obecnie ponad 30% powierzchni Polski zajmują lasy, jednak ich skład gatunkowy nie odpowiada warunkom naturalnym. Są to głównie lasy gospodarcze (produkcyjne), sadzone przez leśników po to, by je wyciąć, gdy odpowiednio urosną. Pierwotnych lasów liściastych i mieszanych prawie już nie ma, a ich niewielkie skrawki (np. Puszcza Białowieska) zasługują na ścisłą ochronę.

Udział różnych gatunków drzew w polskich lasach

Dęby są jednymi z największych i najodporniejszych drzew rosnących w Polsce. Ich twarde drewno wykorzystywano np. przy budowie statków

Kasztanowiec jest drzewem pochodzącym z południa Europy. W Polsce sadzony był jako roślina ozdobna. Spotyka się go głównie w parkach

Klon to drzewo wyjątkowo odporne i mało wrażliwe na zanieczyszczenia, dlatego doskonale rośnie w Polsce zarówno w lasach, jak i w miejskich parkach

Wierzba to drzewo spotykane głównie w dolinach rzecznych. Potrafi wchłaniać duże ilości wody, więc sadzi się je na terenach podmokłych i narażonych na wiosenne powodzie

Lipa rośnie głównie w lasach, duże ilości drzewa sadzi się w parkach i ogrodach. Jej kwiaty są chętnie odwiedzane przez pszczoły, dlatego lipy są niezwykle ważnym surowcem do produkcji doskonałej jakości miodu

Brzozy rosną głównie na skraju lasów oraz wszędzie tam, gdzie występują ubogie gleby, na których inne drzewa liściaste nie mogą przeżyć

Polecenie 6

Wymień cztery najczęściej występujące gatunki drzew w najbliższym lesie. Ile wśród nich jest drzew liściastych?

Ciekawostka

W miastach, parkach, ogrodach, a nawet w lasach naszego kraju rośnie wiele drzew całkowicie obcych florze środkowej Europy, takich jak platany, migdałowce, robinie zwane mylnie akacjami, magnolie i wiele innych. Są sprowadzone z odległych krain geograficznych, np. z Ameryki Północnej.

Ważne!

Od lat czynione są starania, aby zwiększyć powierzchnię lasów w Polsce i ich powierzchnia rośnie. Kiedy odkryto, że sadzenie jednogatunkowych lasów iglastych sprzyja klęskom ekologicznym, takim jak roznoszenie się chorób drzew czy szkodników upraw, stopniowo zwiększa się udział drzew liściastych w nowo sadzonych lasach.

Sadzony przez człowieka jednogatunkowy bór sosnowy jest obecnie najczęściej występującym typem lasu w Polsce

Podsumowanie

 W klimacie umiarkowanym występują cztery pory roku. W takich warunkach pojawiły się lasy liściaste zrzucające liście na zimę.

 Lasy liściaste graniczą ze stepem i roślinnością śródziemnomorską oraz z lasami iglastymi.

 Większość lasów liściastych Europy została w przeszłości wycięta.

 Obecnie w polskich lasach rośnie najwięcej drzew iglastych.

Zachowały się jedynie niewielkie fragmenty pierwotnej puszczy porastającej Polskę.

VI. Tajga

Wielkie iglaste lasy Azji, zwane tajgą, są tak ogromne, tak słabo zamieszkane i poznane, że do dzisiaj znajdują się tam miejsca, w których nigdy jeszcze nie stanęła stopa człowieka. Jest to kraina nieprzyjazna ludziom, ale obfitująca w bogactwa naturalne. Jest też skarbnicą szczątków dawno żyjących zwierząt.

Już wiesz

 jakie wyróżniamy strefy klimatyczne;

 jaki jest związek między klimatem a warunkami życia w środowisku;

 jakie są cechy klimatu poznanych środowisk.

Nauczysz się

 wskazywać na mapie miejsca, w których występuje tajga;

 wymieniać składniki krajobrazu tajgi;

 opisywać warunki klimatyczne panujące na obszarze tajgi;

 wyjaśniać, dlaczego ludzie zasiedlają tajgę.

1. Klimat tajgi

Na półkuli północnej w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego panują surowe warunki klimatyczne. Zima trwa tutaj nawet do 7 miesięcy.

Temperatura powietrza spada miejscami poniżej −50°C. Wiosna i jesień są krótkie, chłodne, pochmurne i wietrzne. Natomiast krótkie lato jest słoneczne i ciepłe, ze średnią temperaturą powietrza około 20°C, za to dość suche. Opady roczne nie przekraczają 600 mm, zwykle mniej. Klimat taki nazywamy kontynentalnym suchym.

Roczny przebieg temperatury powietrza i opadów w Irkucku, na południowych obrzeżach syberyjskiej tajgi

Tajga zajmuje ogromne obszary półkuli północnej rozciągające się od północnej części Półwyspu Skandynawskiego poprzez północne tereny europejskiej części Federacji Rosyjskiej, Syberię, niektóre wyspy i półwyspy Dalekiego Wschodu oraz większą część Alaski i Kanady.

Surowy klimat powoduje, że przetrwać tu mogą tylko rośliny

przystosowane do bardzo długiej i bardzo mroźnej zimy oraz zwierzęta posiadające grube i ciepłe futro. Tajga to największy obszar lasów

iglastych na świecie. Drzewa mają szeroko i płytko rozrośnięte korzenie, gdyż na głębokości około 1–3 metrów znajduje się warstwa zamarzniętych skał nazywana wieczną zmarzliną. Występuje ona na bardzo dużych

obszarach naszej planety, a jej grubość jest bardzo zróżnicowana i waha się w granicach 1–1600 m. Latem odmarza tylko powierzchniowa warstwa gleby o różnej grubości. Ponieważ woda nie może wsiąknąć głębiej

w podłoże, bo zalega tam lód, na powierzchni tworzy się grząskie bagno.

Szeroko rozłożone korzenie drzew pomagają im utrzymać się w rozmokniętej glebie.

Ciekawostka

30 czerwca 1908 roku nad syberyjską tajgą miało miejsce niewyjaśnione do dziś zdarzenie znane jako katastrofa tunguska. Świadkowie widzieli na niebie ognistą kulę, a huk wybuchu słychać było w promieniu 800

kilometrów. Fala uderzeniowa zniszczyła około 80 milionów drzew rosnących na powierzchni ponad 2000 kmIndeks górny 2². W Europie obserwowano świecenie nocnego nieba przez kilka dni po wybuchu, a światło to było tak intensywne, że nocą w Paryżu można było czytać gazetę, nie zapalając lampy. Dziś przypuszcza się, że była to eksplozja komety, która znalazła się w atmosferze.

2. Ludzie w tajdze

Tajga jest obszarem bardzo nieprzyjaznym człowiekowi. Przez wiele miesięcy w roku jest bardzo zimno. Latem pojawiają się miliony komarów i maleńkich, ale krwiopijnych meszek. Z powodu płytkiego zalegania warstwy wiecznej zmarzliny na powierzchni pojawia się błoto. Niewiele jest tu terenów, na których można budować domy.

W syberyjskim Jakucku domy budowane są na betonowych palach, wbitych głęboko w wieczną zmarzlinę i wyniesione ponad poziom gruntu. Dzięki temu jest w nich cieplej, gdyż nie stykają się z zimnym podłożem; zapobiega to również ich zapadaniu się w podmokły grunt latem

Pomimo niekorzystnych warunków w tajdze od dawna pojawiali się ludzie.

Z początku byli to głównie myśliwi polujący na liczne zwierzęta z powodu wysokiej ceny ich skór i futer. Pojawiali się także rybacy, bo w okresie letnim możliwy jest połów ryb w wielkich rzekach. Po nich zjawili się drwale wycinający ogromne połacie lasów.

Na terenie tajgi znajdują się bogate złoża rud metali, węgla, ropy naftowej, gazu ziemnego i innych surowców, a także kamieni

szlachetnych. Jednak dopiero w XX wieku, gdy postęp technologiczny umożliwił budowę w tajdze kopalń, hut, elektrowni i fabryk oraz domów dla pracowników, rozpoczęto eksploatację bogactw naturalnych tajgi na masową skalę.

Stosy drewna opałowego (brzoza), wyciętego w kanadyjskiej tajdze, przygotowane do sprzedaży

Nieczynna już kopalnia diamentów w mieście Mirny we wschodniej Syberii

Ewenkowie żyją w południowo-centralnej Syberii. Zajmują się myślistwem i

zbieractwem oraz hodują renifery i konie. Znany region ich zamieszkania to okolice rzeki Podkamienna Tunguska, gdzie miała miejsce słynna katastrofa kosmiczna Ciekawostka

Wieczna zmarzlina kryje w sobie pozostałości dawnych epok. Znaleziono w niej na przykład dobrze zachowane (zamrożone) mamuty. W pyskach niektórych z nich znajdowała się jeszcze trawa! Niektórzy myśliwi

opowiadają historie, jakoby widywali nawet żywe mamuty. Niestety, nie ma żadnych dowodów, by mamuty przetrwały do dziś. Prawdopodobnie widzieli właśnie zamrożone zwierzę, które zostało odsłonięte na skutek obsunięcia się ziemi lub lodu.

Ważne!

W tajdze bardzo trudna, a miejscami wręcz niemożliwa jest uprawa roli.

Okres letni, kiedy możliwa jest wegetacja roślin, trwa krótko, a gleby w tym czasie są zbyt podmokłe. W efekcie mieszkańcom tajgi często brakuje pokarmów pochodzenia roślinnego i muszą je sprowadzać z innych regionów.

Uwaga!

Polowania na rzadkie zwierzęta tajgi i wyrąb najcenniejszych drzew oraz rozwój górnictwa, hutnictwa i energetyki na wielką skalę są poważnym zagrożeniem dla przyrody tego regionu.

Podsumowanie

 W chłodnej części strefy klimatu umiarkowanego o cechach

kontynentalnych na największym obszarze rośnie las iglasty zwany tajgą.

 Zima w tajdze jest długa i mroźna, zaś lato – krótkie i ciepłe.

 Tajga występuje tylko na półkuli północnej.

 Ludzie w tajdze żyją z myślistwa, wyrębu lasów, górnictwa i przemysłu.

VII. Tundra

Istnieją takie obszary na Ziemi, gdzie możesz chodzić po

wierzchołkach drzew i nawet tego nie zauważyć. Karłowate brzozy i wierzby ścielą się tuż nad poziomem gruntu, sięgając człowiekowi do kostek, a najwyżej do połowy łydki. Takie są najwyższe drzewa tundry.

Już wiesz

 jaki jest związek między klimatem a florą i fauną regionu;

 jaka jest zależność między szerokością geograficzną, oświetleniem i klimatem;

 jak zmieniają się szata roślinna i świat zwierzęcy w strefach krajobrazowych leżących bliżej równika.

Nauczysz się

 opisywać warunki klimatyczne, w jakich powstaje tundra;

 wykazywać istnienie związku między klimatem a krajobrazem tundry;

 wskazywać na mapie świata obszary, na których występuje tundra;

 opowiadać, jak mieszkańcy tundry przystosowują się do panującego tam klimatu.

1. Klimat i krajobraz tundry

Na północ od tajgi rozciąga się strefa krajobrazu nazwanego tundrą.

Klimat tundry jest jeszcze bardziej surowy niż tajgi. Obszary tundry

w większości leżą poza kołem podbiegunowym, a więc przez kilka dni albo nawet przez wiele tygodni występuje tu zjawisko nocy polarnej, podczas której Słońce nie pojawia się nad horyzontem ani na chwilę. Zimy są bardzo mroźne i długie. Latem co prawda występuje zjawisko dnia

polarnego, ale nawet wówczas Słońce znajduje się nisko nad horyzontem, dając niewiele ciepła. Lata są krótkie (trwają ok. 6–8 tygodni), pochmurne i chłodne – temperatura powietrza nie przekracza 15°C. Wiatr wieje przez cały rok z prędkością 30 m/s lub więcej.

Roczny przebieg temperatury powietrza i opadów w okolicach Workuty w tundrze na północnym Uralu

Warunki klimatyczne są zbyt surowe nawet dla wytrzymałych na zimno iglastych drzew. Tak daleko na północy występują drzewa zrzucające liście, przy czym są one zupełnie inne od naszych drzew. Najwyższą warstwę roślin tworzą karłowate brzozy i wierzby, które nie osiągają wysokości większej niż 30 cm. Ich gałęzie rosną poziomo i mogą mieć kilka metrów długości. Dzięki temu wiatr nie jest w stanie ich połamać, a zimę spędzają przykryte warstwą śniegu, co chroni je przed mrozem. Na całym obszarze tundry występują mchy, porosty i nieliczne rośliny

kwiatowe. Są one jedynymi roślinami występującymi na obszarach tundry znajdujących się najbliżej biegunów. Na całym terenie tundry znajduje się wieczna zmarzlina: grunt jest zamarznięty od samej powierzchni do setek metrów w głąb. W krótkim okresie lata, które trwa 2–3 miesięce, odmarza jedynie powierzchniowa warstwa do głębokości nie większej niż 1 metr.

Kwitną wtedy karłowate drzewa, krzewinki i rośliny kwiatowe, aby wydać owoce i rozsiać przed zimą nasiona.

Krajobraz tundry latem. Wielobarwne kwiaty można tam oglądać tylko przez kilka najcieplejszych tygodni

Ciekawostka

Obszary pokryte tundrą leżą na tyle blisko bieguna, że zimą można tam oglądać niezwykłe zjawisko zorzy polarnej. Powstaje ona, gdy naładowane elektrycznie cząstki ze Słońca dotrą do atmosfery ziemskiej.

Zorza polarna nad norweskim archipelagiem Spitsbergen Ważne!

Tundra ma swój odpowiednik w piętrach górskich – jest nim piętro kosodrzewiny i hale. Kosodrzewina odpowiada tym obszarom tundry, które są porośnięte niskimi drzewami, zaś hale – wysuniętym na północ obszarom bezdrzewnej tundry. Dzieje się tak, gdyż na wysokich piętrach roślinności panują warunki jak w tundrze: temperatury są niskie, a wiatr – silny.

2. Mieszkańcy tundry

Tundra ma niewielu mieszkańców. Jakakolwiek działalność rolnicza poza pasterstwem jest tu niemożliwa – gleby są zbyt ubogie, temperatury za niskie, a wiatr – zbyt silny. Tutejsi mieszkańcy żyją głównie

z rybołówstwa, polowania na inne zwierzęta morskie (w tym foki i wieloryby), a także na zwierzęta lądowe.

Pierwotnymi mieszkańcami tundry w Ameryce Północnej

są Inuici (nazywani także Eskimosami). Północne obszary Norwegii, Szwecji, Finlandii i europejskiej części Rosji zamieszkują Lapończycy, którzy poza polowaniem i rybołówstwem trudnią się głównie hodowlą reniferów. Podobne zajęcia wykonują członkowie licznych, ale niewielkich narodów zamieszkujących rozległe obszary tundry syberyjskiej, np.

Czukcze.

Na obszarze tundry występują liczne surowce, np. złoża kamieni szlachetnych na Syberii czy ropa naftowa na Alasce. W zakładach przemysłowych pracują Rosjanie, Norwegowie, Amerykanie,

Kanadyjczycy i inni. Niektórzy mieszkają na obszarze tundry na stałe, inni przyjeżdżają tylko na pewien czas.

Stada reniferów stanowią podstawę utrzymania wielu Lapończyków

.

Czukcze to rdzenny, koczowniczy lud azjatycki zamieszkujący Półwysep Czukocki.

Zajmują się hodowlą reniferów. Grupy plemienne mieszkające blisko wybrzeża zajmują się także polowaniami na foki, morsy i wieloryby

Ciekawostka

Inuici są wynalazcami kajaków – wąskich, szybkich i lekkich łodzi, które w razie potrzeby można transportować lądem lub po lodzie. Mimo

niewielkich rozmiarów i lekkiej konstrukcji kajak ma duży udźwig,

a dzięki wąskiemu kadłubowi można za jego pomocą poruszać się między wystającymi z wody skałami lub pływającymi kawałkami lodu

.

Uwaga!

Postęp techniczny i cywilizacyjny powoduje, że coraz mniejsze grupy ludzi należących do narodów zamieszkujących tundrę zajmują się tradycyjnymi zajęciami i żyją w tradycyjny sposób. Zanikają także ich ojczyste języki.

Podsumowanie

 W tundrze można zaobserwować zjawisko dnia polarnego i nocy polarnej.

 Lato w tundrze jest krótkie, chłodne i pochmurne, zaś zima – długa, wietrzna i mroźna.

 Roślinność tundry to głównie mchy, porosty i nieliczne rośliny zielne, a także karłowate drzewa.

 Mieszkańcy tundry tradycyjnie zajmują się połowami ryb, polowaniami na ssaki morskie, wypasem reniferów.

VIII. Pustynia lodowa

Są miejsca na Ziemi, gdzie jest tak zimno, że zamarza nawet rtęć w termometrach. Gdy temperatura spada poniżej −38,83°C, rtęć staje się ciałem stałym i termometr rtęciowy przestaje działać.

Dzieje się tak na lodowych pustyniach.

Już wiesz

 jaki jest związek między klimatem a warunkami życia w różnych strefach klimatycznych;

 co to jest pustynia gorąca;

 że zimą roślinom strefy umiarkowanej grozi susza.

Nauczysz się

 wskazywać na mapie Arktykę i Antarktydę;

 omawiać cechy klimatu strefy polarnej;

 wyjaśniać pojęcie „pustynia lodowa”;

 opisywać działalność naukową człowieka na obszarach polarnych.

1. Klimat i krajobraz pustyni lodowej

Okolice obydwu biegunów są obszarami, które otrzymują najmniej ciepła pochodzącego ze Słońca. W tych rejonach, za kołem podbiegunowym występują dzień polarny i noc polarna. Wokół samych biegunów dzień i noc trwają po poł roku. Kiedy na jednym z biegunów trwa noc polarna, to na drugim jest dzień polarny.

Pustynie lodowe przy obu biegunach są podobne pod względem niskich temperatur powietrza i bardzo niskich opadów. Na większości

powierzchni tych obszarów nie spotyka się żadnej roślinności. Na

biegunach temperatura powietrza waha się pomiędzy −20°C w czasie dnia polarnego do −80°C w trakcie nocy polarnej i nigdy nie osiąga wartości dodatnich. Jedynie na niektórych fragmentach lądu położonych blisko koła podbiegunowego zdarza się temperatura dodatnia – wyłącznie w ciągu dnia polarnego. Przez cały czas wieją tam silne wiatry od

biegunów w stronę kół podbiegunowych.

Ciekawostka

Na Antarktydzie wieją często wiatry o prędkości nawet 200 km/h. Warto pamiętać, że ostatni punkt skali Beauforta wskazujący huragan zaczyna się od 117 km/h. Najniższa zmierzona termometrem laboratoryjnym temperatura powietrza 21 lipca 1983 roku na stacji badawczej Wostok na Antarktydzie wynosiła −89,6°C.

Opady występują wyłącznie w postaci śniegu. Blisko wybrzeży morskich wynoszą kilkaset mm, w głębi lądu około 100 mm, a na biegunach

zaledwie 2 mm rocznie. Są to więc wartości mniejsze niż w przypadku pustyni gorącej! Z powodu niskiej temperatury śnieg nie topnieje, ale zbija się w coraz grubszą warstwę, tworząc lądolód. Na Grenlandii osiąga on nawet 2–3 km grubości. Jeszcze więcej lodu jest na Antarktydzie, gdzie grubość lądolodu osiąga miejscami nawet 4–5 km. W okolicach bieguna północnego nie ma stałego lądu, lecz powierzchnię oceanu pokrywa warstwa lodu o grubości kilku metrów.

Roczny przebieg temperatury powietrza i opadów atmosferycznych na amerykańskiej stacji polarnej Plateau Station na Antarktydzie (79°S)

Krajobraz Arktyki – pokrywa lodowa na Oceanie Lodowatym Górzysty krajobraz pustyni lodowej na Antarktydzie

Ciekawostka

Pierwszymi zdobywcami bieguna południowego została grupa norweskich badaczy pod przywództwem Roalda Amundsena. Dotarli na biegun 14 XII 1911 r. Ten sam podróżnik przeleciał sterowcem nad biegunem

północnym w 1926 roku. Ponieważ biegun północny znajduje się na środku oceanu, dopływały do niego okręty podwodne i lodołamacze.

2. Ludność i działalność stacji polarnych

Obszary polarne są ciągle dosyć słabo poznane. Wynika to przede wszystkim z surowego klimatu, skrajnie nieprzyjaznego dla człowieka.

Naukowe badania Arktyki rozpoczęły się dopiero w XIX w. Aktualnie wszystkie kraje, których terytoria leżą w Arktyce, prowadzą badania klimatu. Badają też organizmy żyjące na lądzie, na powierzchni pływającego lodu i w wodzie pod lodem.

Kobieta z ludu Inuitów. Są to rdzenni mieszkańcy tundry oraz obszarów arktycznych.

Mieszkają w rodzinach wielopokoleniowych tworzących wspólnoty. Żyją z łowiectwa;

mieszkają blisko wybrzeży, gdzie polują na ryby, foki i morsy

Polska Stacja Polarna Hornsund na Spitsbergenie

Antarktyda została odkryta przez Europejczyków dopiero w XVIII w. przez wielorybników. W XX wieku rozpoczęto podróże w kierunku bieguna południowego i badania naukowe. W półroczu zimowym bardzo trudno jest udzielić jakiejkolwiek pomocy badaczom zimującym na stacjach polarnych. Zimą panują tam ciemności, ekstremalnie niska temperatura i huraganowe wiatry. Wszystkie obszary lądowe otoczone są szeroką strefą pływającego lodu utrudniającego żeglugę. Dlatego zimą na Antarktydzie przebywa znacznie mniej ludzi. Obecnie w Antarktyce

funkcjonują 82 stacje badawcze, z czego tylko 40 jest czynnych przez cały rok.

Na Wyspie Króla Jerzego u wybrzeży Antarktydy działa polska Stacja Antarktyczna im. Henryka Arctowskiego, jednego z pierwszych badaczy Antarktydy. Jest czynna cały rok. Latem przebywa w niej do 40 osób, zaś zimą – tylko 12

Ciekawostka

Henryk Arctowski i Antoni Dobrowolski byli uczestnikami słynnej

wyprawy żaglowca Belgica w latach 1897–1899. Wyprawa poszukiwała drogi na Antarktydę i prowadziła różne badania. Statek został uwięziony przez lody i w efekcie załoga spędziła u wybrzeży Antarktydy aż 13

miesięcy, walcząc o życie i jednocześnie prowadząc badania.

Statek badawczy Belgica uwięziony w lodach Antarktydy Ważne!

W 1959 roku dwanaście państw podpisało Układ Antarktyczny regulujący prawną sytuację Antarktydy jako kontynentu, który nie może być

podzielony między jakiekolwiek kraje. Nie wolno na nim również prowadzić działań wojennych. Układ ten reguluje także zagadnienia dotyczące ochrony przyrody i badań naukowych.

Podsumowanie

 Strefa polarna obejmuje Arktykę oraz Antarktydę z otaczającymi ją wyspami.

 W strefie polarnej przeważają temperatury ujemne, opady są niskie, a wiatry – bardzo silne.

 W strefie polarnej panują dzień i noc polarna.

 Strefa obszarów okołobiegunowych nazywana jest pustynią lodową.

 Kilkadziesiąt krajów, w tym Polska, prowadzą badania naukowe w stacjach polarnych w Arktyce i w Antarktydzie.