KL. Ib LOp

KL. Ib LOp (temat zrealizować na podstawie podręcznika str.

143-150, temat i uzupełnione punkty wpisać do zeszytu

.

Temat: Rzeźbotwórcza działalność wiatru(tzw.

działalność eoliczna).

1.Jak wiatr wpływa na rzeźbę powierzchni Ziemi?

Wiatr nie jest w stanie bezpośrednim podmuchem kruszyć twardych skał ani poruszyć ciężkich głazów, a mimo to należy do najważniejszych

czynników zewnętrznych kształtujących powierzchnię Ziemi. Przez cały czas wszędzie coś niszczy, transportuje lub buduje.

Grzyby skalne na algierskiej Saharze w fantazyjnym kształcie przypominającym słonia

Masz wiedzieć:

 w jaki sposób promieniowanie Słońca wpływa na zmiany ciśnienia atmosferycznego;

 jak powstaje wiatr;

 w jakich częściach Ziemi powstały pustynie;

 jaki wpływ na skały mają procesy wietrzenia.

Nauczysz się:

 rozróżniać procesy wywołane rzeźbotwórczą działalnością wiatru;

 rozróżniać efekty działalności wiatru;

 wyjaśniać różnice między wpływem wiatru na rzeźbę w klimacie skrajnie suchym a jego działalnością w klimacie wilgotnym.

2 . Niszcząca i budująca działalność wiatru

Niszcząca siła wiatru polega na wywiewaniu drobnego materiału zwietrzelinowego lub na szlifowaniu powierzchni skał przez piasek niesiony wiatrem. Tylko wyjątkowo silny wiatr jest w stanie oderwać drobne fragmenty kruchych skał.

Uderzając drobnymi ziarnami unoszonego piasku, może za to uszkadzać nawet twarde skały. Proces ten jest jednak bardzo powolny. Ogromną rolę w kształtowaniu terenu odgrywa więc przede wszystkim siła transportowa i budująca wiatru. Wiejąc niemal bez przerwy, wiatr potrafi przenosić i odkładać w innych miejscach spore ilości rozdrobnionych ziaren skalnych. Jednak, aby zaszły te procesy, powinny równocześnie wystąpić

następujące czynniki:

 wiejący wiatr musi być wystarczająco silny;

 skały w podłożu muszą być silnie rozdrobnione;

 podłoże nie może być mokre ani pokryte obfitą roślinnością.

Przez większą część doby i przez niemal cały rok warunki te spełnione są na pustyniach i tam właśnie działalność

rzeźbotwórcza wiatru objawia się najsilniej. Pustynie gorące istnieją przede wszystkim w strefach wysokiego ciśnienia atmosferycznego w strefach zwrotnikowych, gdzie cyrkulacja atmosferyczna powoduje, że opady są ekstremalnie niskie.

Pustynie powstają także w strefach podzwrotnikowych

i umiarkowanych na obszarach, gdzie oddalenie od zbiorników wodnych i ukształtowanie terenu przyczyniają się do

wykształcenia skrajnie kontynentalnych cech klimatu

i związanych z tym niskich opadów. W zależności od charakteru podłoża wyróżnia się trzy główne typy pustyń:

 (pustynia piaszczysta),erg

 serir (pustynia żwirowa),

 hamada (pustynia kamienista).

Rodzaje pustyń

Rodzaj pustyni zależy głównie od:

 rzeźby terenu,

 materiału, z którego jest zbudowane podłoże.

Wyróżnia się pustynie:

1. ilaste (playe), 2. piaszczyste (ergi), 3. żwirowe (seriry), 4. kamieniste (hamady).

Pustynie ilaste (playe)

 Powierzchnię tworzy stwardniały, popękany ił.

 Występują w Azji Środkowej, w Afryce (np. Sahara, Namib) i w Ameryce Północnej.

Pustynie piaszczyste (ergi)

 Występują tam wyraźnie ukształtowane wydmy.

 Takimi pustyniami są np. Wielkie Morze Piasku i Wielki Erg Zachodni (północna Afryka), Ar-Rab alChali (Płw. Arabski) i Kara-kum (Azja Środkowa).

Pustynie żwirowe (seriry)

 Są pokryte różnej wielkości odłamkami skalnymi (żwirem).

 Występują np. w Australii (Pustynia Simpsona).

Pustynie kamieniste (hamady)

 Powierzchnię pustyni tworzą nagie skały.

 Występują np. w południowo-zachodniej części Azji, na Płw. Arabskim

Pustynia piaszczysta (erg) na Saharze w południowej Algierii

Pustynia żwirowa (serir) w centralnej Australii (lokalna nazwa tego typu pustyni to gibber)

Pustynia kamienista (hamada) na jednej z Wysp Zielonego Przylądka.

Procesy eoliczne – co to?

Procesy eoliczne to procesy zachodzące pod wpływem działalności wiatru.

Budująca i niszcząca działalność wiatru

 Budująca i niszcząca działalność wiatru są najbardziej widoczne na pustyniach i piaszczystych wybrzeżach morskich.

 Erozja eoliczna (niszcząca działalność wiatru) prowadzi m.in. do powstania bruku deflacyjnego i grzybów skalnych.

 Budująca działalność wiatru (akumulacja) prowadzi do tworzenia wydm.

Czynnik rzeźbotwórczy – wiatr

 Działalność wiatru jest najsilniejsza tam, gdzie szata roślinna jest uboga lub gdzie nie ma jej wcale, np. na pustyniach i piaszczystych wybrzeżach

morskich.

 Działalność wiatru może być zarówno niszcząca (erozyjna), jak i budująca (akumulacyjna).

 Wpływ wiatru na powierzchnię Ziemi zależy głównie od 2 czynników:

1. prędkości wiatru – im większa prędkość wiatru, tym grubszy materiał skalny i na większą odległość może być przenoszony (transportowany);

2. pokrycia terenu przez roślinność – im bujniejsza roślinność, tym dłużej przytrzymuje ona

drobny materiał skalny, przez co utrudnia wywiewanie i opóźnia skutki działalności wiatru

Niszcząca działalność wiatru

Niszcząca (erozyjna) działalność wiatru obejmuje 2 procesy charakterystyczne głównie dla pustyń. Są to delacja i korazja.

1. Deflacja – wywiewanie materiału skalnego z obszarów zbudowanych z luźnych skał.

 Najszybciej jest wywiewany najdrobniejszy materiał, czyli pył i piasek.

 Długotrwałe wywiewanie materiału skalnego prowadzi do obniżania się terenui powstawania niecek deflacyjnych.

 Większe okruchy skalne (np. żwir i głazy), których wiatr nie był już w stanie wywiać, tworzą bruk deflacyjny.

2. Korazja – niszczenie powierzchni skalnej przez uderzające z dużą siłą drobiny piasku.

W efekcie korazji powstają grzyby skalne.

Wiatr przekształca również powierzchnię Ziemi na

piaszczystych wybrzeżach mórz i oceanów, na zaoranych powierzchniach pól uprawnych, w kopalniach odkrywkowych i na przedpolu lodowców i lądolodów, ale tylko wtedy, gdy występująca tam powierzchniowa warstwa gleb i zwietrzeliny jest sucha. Procesy związane z działalnością wiatru

nazywamy procesami eolicznymi.

Polecenie 1

Wypisz do zeszytu z mapy świata przynajmniej po 2-3 pustynie z Azji, Afryki, Australii, Ameryki Północnej i Ameryki Południowej.Naucz się je pokazywać na mapie.

Ciekawostka

Europa jest jedynym kontynentem niemal zupełnie

pozbawionym pustyń. Zwyczajowo niewielki obszar piasków na granicy Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej nazywa się Pustynią Błędowską, choć zarówno roczna suma

opadów, jak i coraz bujniej wkraczająca roślinność dowodzą, że tak naprawdę nie jest to prawdziwa pustynia. Występowanie warstwy piasków o miąższości ok. 60 m jest spowodowane działalnością człowieka – odwodnieniem terenu i wycięciem lasów.

Pustynia Błędowska – unikatowy w skali Europy wielki obszar lotnych piasków nazywany niekiedy „Polską Saharą”

3. Jak powstają zagłębienia terenu i wypukłe wydmy?

Wywiewanie drobnego materiału skalnego przez wiatr nosi nazwę deflacji. Tam, gdzie skały są sypkie albo zwietrzelina składa się z bardzo drobnych ziaren, jest sucho i nie ma pokrywy roślinnej, mogą powstawać rozległe zagłębienia deflacyjne. Gdy dno zagłębienia deflacyjnego na pustyni

dosięgnie poziomu wód podziemnych, to w miejscu tym może powstać oaza.

Huacachina – oaza na pustyni Atakama w południowym Peru

Saharyjska oaza na południu Maroka

Wywiewany piasek może być przenoszony nawet na znaczne odległości. W miejscach, gdzie wiatr słabnie i spada jego siła transportowa, piasek osadza się, tworząc pagórki

nazywane wydmami. Ich długi stok dowietrzny (czyli ten wystawiony na wiatr) wznosi się łagodnie. Każde ziarenko

piasku toczone jest po nim pod górę aż do krawędzi, poza którą stacza się pod wpływem siły ciążenia w dół po krótkim

i stromym stoku zawietrznym (czyli osłoniętym od wiatru).

W klimacie skrajnie suchym wiatr szybciej przesypuje niższe, boczne części wydmy, gdzie znajduje się mniej piasku, niż centralne – najwyższe. Wydma przybiera więc kształt podobny do „sierpa” Księżyca z ramionami wysuniętymi w kierunku, w którym się porusza. Nazywa się je barchanami. W klimatach umiarkowanych, o wyższych opadach, boczne ramiona wydmy są często porośnięte przez roślinność, natomiast centralna część jest ruchoma, ponieważ jest zbudowana z suchszego

i luźniejszego piasku i nie jest unieruchamiana przez rośliny.

Wydma kształtem przypomina wówczas „sierp” Księżyca, ale ramiona ma skierowane do tyłu w stosunku do kierunku ruchu wydmy. Takie struktury nazywamy wydmami parabolicznymi.

Budująca działalność wiatru

Budująca działalność wiatru polega na akumulacji materiału niesionego przez wiatr. Wskutek akumulacji piasku powstają wydmy. Ich wygląd stale się zmienia w zależności od 4

czynników:

1. kierunku i prędkości wiatru, 2. ilości piasku,

3. wilgotności podłoża, 4. obecności roślin.

Wydmy powstają m.in. na pustyniach piaszczystych oraz na piaszczystych wybrzeżach.

Rodzaje wydm

W zależności od kształtu wyróżnia się różne rodzaje wydm. Najbardziej rozpowszechnione są:

1. barchany,

2. wydmy paraboliczne, 3. wydmy gwiaździste.

Barchany

 Powstają na pustyniach, gdzie nie występuje żadna roślinność.

 Powstają tam, gdzie wiatr przeważnie wieje z jednego kierunku.

 Ich ramiona są skierowane w stronę, w którą wieje wiatr.

 Pod wpływem wiatru powoli się przesuwają w stronę, w którą wieje wiatr.

 Ramiona wydmy poruszają się szybciej niż jej środkowa część, gdzie jest więcej piasku.

Barchan

Wydmy paraboliczne

 Powstają na obszarach, gdzie rozwija się skąpa roślinność.

 Powstają tam, gdzie wiatr przeważnie wieje z jednego kierunku.

 Ich ramiona są skierowane w stronę, z której wieje wiatr.

 Ramiona przesuwają się wolniej niż środkowa część wydmy, ponieważ są przytrzymywane przez

wilgotniejsze podłoże i kępy roślin.

Wydma paraboliczna

Wydmy gwiaździste

 Powstają na obszarach, na których kierunek wiatru często się zmienia.

 Mają charakterystyczne ramiona, a oglądane z góry przypominają gwiazdę.

 Nie przesuwają się, lecz zmieniają kształt.

Wydma gwiaździsta

Olbrzymie barchany na pustyni Namib

Barchany pustyni Ar-Rab al-Chali leżącej na Półwyspie Arabskim widziane z kosmosu

Olbrzymia wydma paraboliczna w pobliżu miasta Iquique w północnym Chile utworzona przez wiatry wiejące od Oceanu Spokojnego

Wielka wydma Piłata – największa wydma paraboliczna w Europie utworzona przez wiatry wiejące znad Zatoki Biskajskiej (Francja)

Polecenie 2

Przedstaw wpływ szaty roślinnej na proces deflacji i na proces przemieszczania się wydm parabolicznych.

Ciekawostka

Poza barchanami i wydmami parabolicznymi można spotkać także wydmy o bardzo zróżnicowanych kształtach, np. wydmy gwiaździste. Powstają one na terenach, gdzie wiatry wieją z wielu różnych kierunków.

Wydmy gwiaździste tworzą się na obszarach o zmiennych kierunkach wiatrów

Ciekawostka

Pył to ziarenka drobniejsze niż ziarna piasku. Wiatr może przenosić je na duże odległości. Grube warstwy pyłu,

pochodzące głównie z obszarów pustynnych i peryglacjalnych (leżących na przedpolach lądolodów), przeniesione i osadzone przez wiatr nazywamy lessem.

Obszar o największej na świecie akumulacji lessu – Wyżyna Lessowa we wschodnich Chinach

3. Co to jest korazja?

Wiatr w zależności od prędkości może unosić większe lub mniejsze ziarna piasku i pyłu. Może tymi ziarnami uderzać w skały i powoli je szlifować, żłobić, wygładzać i zarysowywać.

Proces taki nazywamy korazją. Im bliżej powierzchni Ziemi, tym wiatr unosi więcej piasku, a proces korazji jest silniejszy.

W związku z tym skały wystające ponad powierzchnię pustyni ulegają największym zniszczeniom w swojej dolnej części.

W efekcie powstają rozmaite, nieraz bardzo fantazyjne, formy skalne. Skały, które w górnej części mają większą średnicę niż w dolnej, nazywane są grzybami skalnymi.

Grzyb skalny na pustyni w środkowym Egipcie

Grzyby skalne na algierskiej Saharze w fantazyjnym kształcie przypominającym słonia

Poza formowaniem grzybów skalnych korazja przyczynia się do powstania wielu innych form rzeźby terenu, np.

 bruzd eolicznych – długich nawet na setki metrów i głębokości od kilku centymetrów do kilku metrów;

 wygładów eolicznych – form o dużych, niezwykle gładkich powierzchniach;

 grzbietów skalnych – nazywanych także jardangami,

w postaci wąskich, stromych żeber skalnych oddzielonych bruzdami;

 graniaków – odłamków skalnych, które zostały oszlifowane przez piasek niesiony przez wiatr

Jardangi w Parku Narodowym Dunhuang Yardang w zachodnich Chinach

Graniaki wiatrowe

Polecenie 3

Podaj nazwy i opisz warunki powstawania dwóch rodzajów wydm widocznych na ilustracji poniżej.

Dwa rodzaje wydm powstających w innych warunkach

Podsumowanie

 Wiatr może przejawiać działalność niszczącą, transportującą i budującą.

 Procesy eoliczne najsilniej zachodzą na pustyniach.

 Wyróżniamy pustynie piaszczyste – ergi, pustynie żwirowe – seriry i pustynie kamieniste – hamady.

 Deflacja jest procesem wywiewania drobnych ziaren piasku i pyłu.

 W klimacie suchym powstają wydmy zwane barchanami, a w klimacie wilgotnym wydmy paraboliczne.

 Korazja jest procesem niszczenia skał przez ziarna piasku unoszone z wiatrem.

Polecenie 4

Wyjaśnij termin deflacja i określ inne procesy wiążące się z nią.

Słowniczek

Barchan ruchoma wydma częsta na obszarach suchych pustyń piaszczystych, w kształcie półksiężyca, o ramionach

skierowanych zgodnie z kierunkiem przesypywania się wydmy i wyprzedzających jej centralną część

bruzda eoliczna podłużne zagłębienie w skałach podłoża o kierunku zgodnym z kierunkiem przeważających wiatrów, wywołane przez korazję

deflacja proces wywiewania drobnego materiału skalnego erg pustynia piaszczysta z wielką ilością lotnego piasku i wyraźnie ukształtowanymi wydmami; nazwa pochodzenia arabskiego

graniak fragment litej skały posiadający ostre krawędzie i kilka gładkich powierzchni oszlifowanych przez ziarna piasku

niesione przez wiatr grzbiet skalny (jardang)

podłużny grzbiet skalny oddzielający bruzdy korazyjne

o kierunku zgodnym z kierunkiem przeważających wiatrów, wytworzony w skutek korazji

grzyb skalny

ostaniec skalny o szerszej górnej części i węższej podstawie, wytworzony przez długotrwałe oddziaływanie korazji

hamada pustynia kamienista; najczęściej jest to równina pokryta odłamami i okruchami skalnymi, pozbawiona gleby i roślinności; nazwa pochodzenia arabskiego

jardang patrz grzbiet skalny

korazja proces szlifowania powierzchni skał za pomocą ziaren piasku przenoszonego przez wiatr .

less skała osadowa zbudowana z ziaren pyłu przeniesionego z obszarów pustynnych lub peryglacjalnych (leżących na przedpolach lądolodów) i osadzonego przez wiatr

oaza teren pokryty bujną roślinnością, otoczony pustynią;

rozwój roślinności możliwy jest na skutek dostępności wód podziemnych, położonych płytko pod powierzchnią gruntu procesy eoliczne wszystkie rodzaje oddziaływania wiatru na rzeźbę terenu; ich rozwój uwarunkowany jest obecnością wystarczająco silnych wiatrów, mocnym rozdrobnieniem skał podłoża, ubóstwem szaty roślinnej i suchym klimatem

serir pustynia żwirowa; nazwa pochodzenia arabskiego

wydma wzniesienie zbudowane z piasku przyniesionego przez wiatr

wydma paraboliczna ruchoma wydma występująca na obszarach o wilgotnym klimacie, przyjmująca kształt półksiężyca

o ramionach skierowanych przeciwnie do kierunku przesypywania się wydmy i pozostających w tyle za jej centralną częścią

wygład eoliczny powierzchnia skalna wygładzona, wyszlifowana w wyniku korazji