Czas wielkich wypraw i odkryć geograficznych
Najbardziej na zachód wysuniętą częścią Europy jest Półwysep Iberyjski. W VIII wieku Półwysep Iberyjski opanowali Arabowie. W wyniku prowadzonych z nimi długoletnich wojen ukształtowały się w tej części świata dwa nowe państwa: Portugalia i Hiszpania. Portugalia jako jednolite państwo istniała już w XII wieku. W pozostałej części półwyspu pojawiło się wiele mniejszych i większych państw, z których najsilniejszymi w XV wieku były Kastylia i Aragonia. Ich zjednoczenie na przełomie XV i XVI wieku dało początek królestwu Hiszpanii.
Przyczyny wypraw:
- rozwijający się handel potrzebował kruszców (złoto, srebro),
- wzrastało zapotrzebowanie na towary sprowadzane z Azji (Chiny, Indie - przyprawy korzenne, pachnidła, barwniki, owoce, cukier z trzciny cukrowej, tkaniny bawełniane i jedwabne),
- korzystanie z pośrednictwa Arabów było kosztowne,
- wzrosło zagrożenie szlaków handlowych przez Turków (w 1453 r. zdobyli Konstantynopol),
- zubożała szlachta pragnęła się wzbogacić,
- poszukiwanie przygód i chęć poznania świata,
- ucieczka przed karą.
Środki umożliwiające dalekie podróże:
- kompas (pozwalał wyznaczać kierunek),
- astrolabium (określano dzięki niemu szerokość geograficzną),
- udoskonalone mapy żeglarskie,
- nowy typ statków: karawela, mająca ruchome żagle (można było żeglować bez względu na kierunek wiatru), karaka (pękaty, wysoki kadłub o dwóch pokładach oraz trójkątna nadbudówka na dziobie i kilkupokładowa nadbudówka na rufie, 3-4 maszty).
Podróże morskie były bardzo niebezpieczne, zagrożenie stanowiły: sztormy, choroby tropikalne oraz wrogo usposobieni tubylcy.
Najbardziej aktywni w poszukiwaniu nowych dróg morskich byli w XV wieku Portugalczycy. Ich podstawowym celem było wówczas opłynięcie Afryki i dotarcie drogą morską do Indii. Władca - książę Henryk Żeglarz - sądził, że w wyniku odkrycia nowych szlaków i lądów wzrosną dochody państwa, dlatego finansował wyprawy wzdłuż wybrzeży Afryki. Portugalscy żeglarze pływali na karawelach. Były to dosyć długie i niezbyt szerokie drewniane okręty o dużej powierzchni żagli. Nieźle znosiły niebezpieczną sztormową pogodę. Miały zasobne ładownie, w których można było zgromadzić zapasy żywności wystarczające na wielomiesięczne nawet podróże.
W 1472 roku, płynąc wzdłuż wybrzeży Afryki, Portugalczyk Lopo GonÇalves przekroczył równik. W latach 1487-1488 znany portugalski żeglarz Bartolomeo Diaz poprowadził wyprawę zakończoną opłynięciem najdalej na południe wysuniętego krańca Afryki, czyli Przylądka Dobrej Nadziei.
Podążający w tym samym kierunku kolejny słynny Portugalczyk, Vasco da Gama dotarł w 1498 roku drogą morską do Indii.
Zupełnie inaczej postanowił dotrzeć do Indii Krzysztof Kolumb. Był to Włoch, który osiedlił się w Portugalii. Czytając ówczesne dzieła geograficzne doszedł do wniosku, że Półwysep Iberyjski leży na wprost wschodnich wybrzeży Azji i to w niezbyt dalekiej odległości. Rozumując w ten sposób, widział możliwość dotarcia tam drogą morską. Ze swoim pomysłem udał się na dwór króla Portugalii, ale tam spotkał się z odmową. O wiele poważniej potraktowali go ówcześni władcy Kastylii i Aragonii.
Hiszpanie sfinansowali wyprawę i dzięki temu w dniu 3 VIII 1492 roku trzy okręty dowodzone przez Krzysztofa Kolumba udały się w drogę przez Atlantyk. Między październikiem a grudniem 1492 roku statki Kolumba docierały kolejno do wysp leżących u wybrzeży Ameryki Środkowej - San Salvador w archipelagu Bahama, Kuby i Haiti. W marcu 1493 roku Kolumb powrócił do Hiszpanii w przekonaniu, że dopłynął do Indii. W wyniku tej pomyłki przyjęło się nazywanie amerykańskich tubylców Indianami. Odkrycie Ameryki w 1492 roku uważa się za moment przełomowy w dziejach - koniec średniowiecza i początek epoki nowożytnej.
Później Krzysztof Kolumb jeszcze trzykrotnie pływał w kierunku Ameryki. Jego wyprawy miały miejsce w latach: 1493-1496, 1498-1500, 1502-1504. Umarł w zapomnieniu w 1506 roku, nie wiedząc do końca, że dzięki swoim wyprawom stał się jednym z największych odkrywców w dziejach ludzkości. Odszedł z tego świata w przekonaniu, że pływał do Indii, nie zdając sobie sprawy z faktu dotarcia do nieznanego Europejczykom kontynentu.
Nazwa Ameryka jest związana z imieniem innego słynnego Włocha pozostającego w służbie hiszpańskiej, rówieśnika Kolumba, Amerigo Vespucciego. Miał on swój udział w przygotowaniach drugiej i trzeciej podróży Kolumba. Czy jednak podejmował dalekomorskie podróże?
On sam twierdził, że w latach 1497-1504 uczestniczył w czterech dalekomorskich wyprawach odkrywczych. Niektórzy twierdzą, że pewny jest jego udział w wyprawie do Gujany w latach 1499- 1500. Miał wtedy dotrzeć do ujścia Amazonki i zbadać wybrzeża dzisiejszej Brazylii. Faktem jest, że w roku 1503 zaczęły się ukazywać drukiem listy Amerigo Vespucciego z barwnymi opisami poznawanych przez niego krajów. Opisy te przyniosły mu wielką popularność i przyczyniły się do tego, że to jego wtedy uznawano za odkrywcę Ameryki i ten nowo poznany ląd nazwano jego imieniem.
Pod koniec XV wieku pływał w kierunku Ameryki jeszcze jeden z włoskich podróżników, będący w angielskiej służbie John Cabot. Jego wyprawa, mająca miejsce w latach 1497-1499, dotarła do wybrzeży Ameryki Północnej.
W latach 1500-1501 w poszukiwaniu nowej drogi do Indii dotarł do wybrzeży obecnej Brazylii Portugalczyk, Pedro Alvarez Cabral. Na początku XVI wieku również żeglarze francuscy dotarli do Ameryki w rejonie dzisiejszej Kanady.Portugalia, Hiszpania, Anglia i Francja to kraje, które przewodziły w dążeniach do odkrywania nowych lądów i szlaków handlowych. Dalekie wyprawy morskie bardzo poszerzyły wiedzę ówczesnych ludzi.
Szczególne znaczenie miała wyprawa zorganizowana przez będącego w hiszpańskiej służbie Portugalczyka, Ferdynanda Magellana. 20 IX 1519 roku wypłynął on z Hiszpanii jako dowódca pięciu okrętów w podróż dookoła świata. Opłynął Amerykę Południową i skierował się na Ocean Spokojny. Zginął na Filipinach w walce z tubylcami. Z pięciu okrętów pozostał w końcu tylko jeden o nazwie „Victoria”, który, płynąc pod komendą del Cano przez Ocean Indyjski i Atlantyk, dotarł w dniu 6 IX 1522 roku do Hiszpanii. Koszty tej wyprawy były duże. Z 265 marynarzy, którzy wypłynęli z Magellanem, powróciło tylko 18. Z pięciu okrętów przetrwał tylko jeden. Ale znaczenie tego przedsięwzięcia było wielkie. Potwierdziła się w praktyce teoria, że Ziemia ma kształt kuli.
Okazało się też, że człowiek jest w stanie dotrzeć do każdego miejsca na Ziemi.
W wyniku wielkich wypraw i odkryć geograficznych doszło do wielu zasadniczych przemian, mających ogromny wpływ na dalsze losy świata. Ich następstwem był coraz większy przypływ egzotycznych towarów do Europy. W znaczny sposób zwiększały się też z każdym rokiem zasoby złota. Powodowało to ciągłe zmiany cen. Zmieniały się też z tego powodu
Rozpoczynał się okres podbojów kolonialnych polegający na dzieleniu zamorskich terytoriów na posiadłości portugalskie i hiszpańskie. Później do tej rywalizacji włączały się stopniowo Anglia, Francja i Holandia. Na zdobytych terenach zakładano miasta i osady na wzór europejski. Rozwijała się kultura białych osadników. Język portugalski i hiszpański był powszechnie używany (z czasem zaczęła się nim posługiwać ludność indiańska). Nastąpiło wymieszanie ras (białej i indiańskiej - metysi, białej z czarną [niewolnicy sprowadzani z Afryki] - mulaci).
Wielkie odkrycia doprowadziły do nagłego spotkania ludzi różnych kultur, będących na różnym poziomie rozwoju. Nie wszystkim takie spotkania wychodziły na dobre. Uwidoczniła się wtedy zdecydowana przewaga Europejczyków. Jej skutki miały się okazać tragiczne dla amerykańskich Indian i afrykańskich Murzynów.
Skutki odkryć geograficznych dla:
Ludności tubylczej Europy
wyzysk
wyniszczenie chorobami przywleczonymi z Europy
niewolnictwo
kolonializm
podział zdobyczy kolonialnych między Hiszpanię i Portugalię (później między inne państwa)
zmiana szlaków handlowych (ocean Atlantycki, Indyjski)
Nowy Świat włączony został w krąg kultury zachodnioeuropejskiej
rozwój miast położonych na wybrzeżu atlantyckim (Lizbona, Antwerpia, Kadyks, Sewilla, Londyn)
napływ do Europy szlachetnych kruszców (złoto, srebro)
rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej
powstanie banków
podział gospodarczy Europy na część zachodnią (przemysł) i wschodnią (rolnictwo)
zmiana wyobrażeń o świecie
rozwój handlu
rozwój nauki
rozpowszechniły się nowe uprawy i nowe gatunki zwierząt
Renesans we Włoszech i w innych krajach europejskich
Na początku XVI wieku po wielkich odkryciach geograficznych nastąpił niespotykany dotychczas rozwój handlu i rzemiosła, dzięki czemu wzbogaciło się mieszczaństwo. W całej Europie nastąpił powrót do starożytnych ideałów piękna, czyli odrodzenie (w jęz. francuskim renaissance).
Zgodnie z prądem kulturalnym epoki - humanizmem zalecano:
- cieszyć się z piękna otaczającej przyrody,
- korzystać z dnia codziennego,
- uczyć się (nauka umożliwia wszechstronny rozwój człowieka).
Humaniści krytycznie odnosili się do wielu prawd wiary, władzy papieża i instytucji kościelnych, ale nie występowali przeciw religii.
Żyjącej na Półwyspie Apenińskim bogatej włoskiej arystokracji przestało w pewnym momencie wystarczać samo bogacenie się. Ludzie ci chcieli jak najbardziej uwidocznić swoją zamożność.
Wznoszono więc wspaniałe pałace, które zdobiono świetnymi malowidłami, rzeźbami, obrazami.
Oprócz rezydencji prywatnych powstawały w tym duchu również świątynie i budowle użyteczności publicznej. Działający wtedy artyści mieli duże pole do popisu. Wspierani finansowo przez możne rody Viscontich i Sforzów w Mediolanie, Gonzagów w Mantui, Medyceuszy we Florencji oraz
rzymskich papieży wznieśli się na wyżyny swoich możliwości twórczych. Opiekunów literatury i sztuki nazywano mecenasami.
W takich warunkach kształtowała się nowa epoka w kulturze europejskiej, nazwana odrodzeniem albo renesansem. Jej początek przypada we Włoszech na koniec XIV wieku. W krajach Europy Zachodniej jest to wiek XV, w Polsce zaś mówi się o renesansie w odniesieniu do XVI wieku.
Epoka odrodzenia wyrażała się gwałtownym sprzeciwem wobec światopoglądu obowiązującego w średniowieczu.Sama nazwa odrodzenia oznaczała odnowienie zainteresowań antycznymi czasami starożytnej Grecji i Rzymu. Te kultury stały się dla twórców renesansu podstawowymi wzorami do naśladowania. Głównym prądem kulturalnym epoki był, jak wspomniano, humanizm, czyli przekonanie, że zainteresowanie twórców, filozofów, literatów itp. powinno skupiać się na ludziach i ich przeżyciach. Charakterystyczne dla czasów renesansu było wielkie zainteresowanie nauką i techniką, a także gwałtowny rozwój wszystkich dziedzin sztuki. W epoce renesansu powstały zachwycające do dziś obrazy i rzeźby.
W dziedzinie nauki na przełomie XV i XVI wieku najszybciej rozwijały się dyscypliny ścisłe (matematyka, fizyka, astronomia). Głównymi ośrodkami nauki były uniwersytety (Padwa, Bolonia, Paryż, Oksford, Cambridge), gdzie przybywali studenci z całej Europy. Najwybitniejszymi humanistami byli:
Erazm z Rotterdamu autor dzieła Pochwała głupoty, w którym udowadniał, że głupota przeszkadza w poznaniu prawdy
Tomasz More
(Morus) autor dzieła O najlepszym urządzeniu rzeczpospolitej i nowej wyspie Utopii, w którym ukazał idealne społeczeństwo, gdzie wszyscy są równi, całkowicie wolni i dążą do wszechstronnego rozwoju
Mikołaj Kopernik autor traktatu naukowego O obrotach sfer niebieskich. Stworzył teorię heliocentryczną (Ziemia krąży wokół Słońca)
Giordano Bruno twierdził, że nasz układ słoneczny nie jest jedyny we wszechświecie i że światów podobnych do naszego jest nieskończenie wiele
Jan Kepler odkrył, że planety poruszają się po orbicie
Szybkie rozprzestrzenianie się nowych prądów umysłowych było możliwe dzięki wynalezieniu druku.
Około 1450 roku Jan Gutenberg z Moguncji wynalazł ruchomą czcionkę drukarską - był to jeden z najważniejszych wynalazków w dziejach.
W czasach renesansu było wielu wybitnych naukowców i twórców. Jednak żaden z nich nie dorównywał żyjącemu w latach 1452-1519, wszechstronnie uzdolnionemu, Leonardowi da Vinci. Był wspaniałym malarzem, wielkiej klasy rzeźbiarzem, biologiem, filozofem, architektem i wynalazcą. Znał się na anatomii, geometrii i mechanice. Wykonał szkice maszyny latającej i projekty turbiny. W wielu dziedzinach nawet o kilkaset lat wyprzedzał czasy, w których przyszło mu żyć.
Jego obraz „Mona Lisa” jest uważany powszechnie za najwybitniejsze dzieło malarskie wszech czasów.
Równie znane jest inne jego dzieło pt. „Ostatnia wieczerza”. Bezcenny jest również znajdujący się w
Muzeum Czartoryskich w Krakowie namalowany przez Leonarda da Vinci portret „Damy z gronostajem” (często używana jest nazwa „Dama z łasiczką”).
Poprzez architekturę, malarstwo i rzeźbę wypowiadał się drugi z wybitnych twórców włoskiego renesansu - Michelangelo Buonarroti (Michał Anioł). Był on projektantem olbrzymiej kopuły nad bazyliką św. Piotra w Rzymie. Wykonał niezwykłe malowidła na ścianach będącej częścią tej bazyliki Kaplicy Sykstyńskiej. Był też wspaniałym rzeźbiarzem. Nie mają sobie równych rzeźbione przez niego postacie, wśród których do najbardziej znanych należą posągi Dawida i Mojżesza.
Nie sposób wymienić wszystkich wybitnych twórców włoskiego renesansu. Warto jednak zapamiętać nazwiska malarzy: Rafael, Tycjan, Botticelli, Giorgione; rzeźbiarzy: Donatello i Ghiberti; architektów:
Bramante, Alberti, Brunelleschi.
Moda na renesansową twórczość szybko rozprzestrzeniła się na inne kraje europejskie, gdzie uwidoczniły się talenty nie mniejsze niż na Półwyspie Apenińskim.
Na terenie Niderlandów działali renesansowi malarze: Hieronim Bosch i Pieter Bruegel. Znaną postacią niemieckiego odrodzenia był specjalizujący się w grafice i malarstwie Albrecht DÜrer.
Twórcy włoskiego renesansu i ich niektóre wybitne dzieła
Artysta Wybitne dzieła
Leonardo da Vinci
obraz „Mona Lisa”
obraz „Ostatnia wieczerza”
obraz „Dama z łasiczką”
obraz „Św. Anna Samotrzecia”
Michał Anioł
projekt kopuły nad bazyliką św.
Piotra
freski na ścianie Kaplicy Sykstyńskiej
rzeźba „Dawid”
rzeźba „Mojżesz”
rzeźba „Pieta”
Donato Bramante
projekt bazyliki św. Piotra w Rzymie
prezbiterium i kopuła kościoła S.
Maria delle Grazie w Mediolanie
rozbudowa pałacu watykańskiego
Sandro Botticelli obraz „Narodziny Wenus”
Rafael
obraz „Madonna Sykstyńska”
obraz „Piękna ogrodniczka”
portrety i freski w loggiach Watykanu
Reformacja i kontrreformacja
W XVI w. dokonał się wielki rozłam w Kościele, który przeszedł do historii pod nazwą reformacji. Zanim do tego doszło, przez wiele państw europejskich przeszła fala krytyki stosunków panujących w Kościele. Nie podobał się ówczesnym ludziom styl życia duchownych, niewiele różniący się od sposobu życia świeckich, raziło nadmierne bogacenie się i wystawne życie ludzi zajmujących wysokie stanowiska kościelne. Wiele nieporozumień przyniosła również sprawa sprzedaży odpustów.
Odpust w Kościele katolickim oznacza darowanie kary za grzechy. Taki odpust dla siebie lub zmarłych można uzyskać po spełnieniu określonych przez kościelne prawo warunków.
W XVI wieku za sprawą papieża bardzo rozpowszechniło się nabywanie odpustów za pieniądze.
Szczególnie widoczne było to w czasie budowy bazyliki św. Piotra w Rzymie. Ogromne wzburzenie wywołała w Niemczech wiadomość, że zebrane pieniądze nie będą przeznaczone na budowę bazyliki, ale na zakup kolejnego biskupstwa przez jednego z książąt Rzeszy.
W tym czasie pojawili się ludzie, którzy chcieli dokonać przemian w działalności Kościoła. Chcieli wprowadzać reformy, czyli zmiany na lepsze. Rozpoczynał się okres reformacji.
Reformacja - ruch religijno-społeczny w XVI-wiecznej Europie zmierzający do naprawy Kościoła.
Za początek reformacji uważa się wystąpienie Marcina Lutra w 1517 roku. Luter był niemieckim zakonnikiem. Po ukończeniu studiów został wykładowcą na uniwersytecie w Wittenberdze.
Gwałtownie sprzeciwiał się sprzedaży odpustów, zwłaszcza tych, których udzielał papież za opłaty składane na budowę bazyliki św. Piotra.
31 X 1517 roku wywiesił on na drzwiach kościoła w Wittenberdze sformułowane przez siebie 95 tez przeciwko odpustom. To posunięcie wywołało ostre spory przedstawicieli Kościoła z Lutrem. W końcu papież rzucił na niego klątwę, a cesarz Karol V skazał go na banicję.
Obłożony klątwą Luter zyskał jednak wielu i niejednokrotnie bardzo potężnych zwolenników. Nie tylko nie odstąpił od swoich poglądów, ale ciągle jeszcze pogłębiał głoszoną naukę, opracowując w latach 1520-1521 plan reformy Kościoła. W swoim dziele Do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego - o naprawie społeczeństwa chrześcijańskiego domagał się:
- likwidacji zakonów,
- przejęcia przez społeczeństwo dóbr kościelnych,
- zniesienia sakramentów z wyjątkiem chrztu i komunii,
- zniesienia celibatu.
Idee Lutra padły na podatny grunt:
- duchowieństwo do reformacji przyciągała możliwość założenia rodziny,
- książęta dostrzegali okazję do wyzwolenia się spod wpływów Kościoła i cesarza,
- szlachtę pociągała możliwość powiększenia majątków ziemskich kosztem dóbr kościelnych.
Najbardziej radykalnym reformatorem w Niemczech był Tomasz MÜnzer (czyt. Mincer). Pałał nienawiścią do władców, papiestwa i ówczesnego porządku. Zaczęli się również burzyć chłopi, którzy domagali się zmiany całego porządku społecznego. W 1524 roku wybuchła wojna chłopska, ostro potępiona przez Lutra i szlachtę.
Rozpoczęty przez Lutra ruch reformatorski starano się zahamować, przede wszystkim z pomocą cesarza i papieża. Nie powstrzymało to jednak działań reformatorskich, ale jeszcze bardziej je spotęgowało. Doszło do wieloletnich morderczych wojen religijnych na terenie Niemiec zakończonych dopiero pokojem podpisanym w Augsburgu w 1555 roku. Naczelnym hasłem tego traktatu było: „cuius regio, eius religio”. Oznaczało to: czyja władza, tego religia, czyli że religia wyznawana przez władcę obowiązywała również jego poddanych. Tak było w odniesieniu do krajów niemieckich, ale reformacja objęła swoim zasięgiem również inne państwa - Czechy, Węgry, Anglię, Francję, Niderlandy, kraje skandynawskie. Kształtowały się wówczas niezależne od papieża organizacje kościelne. Niektóre funkcjonują do dnia dzisiejszego jako Kościoły protestanckie.
Oprócz Marcina Lutra byli jeszcze inni reformatorzy Kościoła. Bardzo znaczącą postacią był Jan Kalwin, twórca wyznania nazwanego kalwinizmem, który zmuszony do opuszczenia rodzinnej Francji osiedlił się w szwajcarskiej Genewie. Był jednym z tych, którzy tworzyli Kościół ewangelicko-reformowany i wprowadzali w życie bardzo surowe zasady postępowania, potępiając wszelką działalność rozrywkową, gry hazardowe, tańce i zabawy.
Innym reformatorem Kościoła okazał się angielski król Henryk VIII. Wypowiedział on w 1534 roku posłuszeństwo papieżowi, zerwał wszelkie związki z Rzymem i sam ogłosił się
zwierzchnikiem angielskiego Kościoła. Za panowania jego następcy przeprowadzono kolejną reformę tego Kościoła w duchu protestanckim, nawiązując do nauki Lutra.
Skutki reformacji:
Pozytywne Negatywne
wprowadzono zasady studiowania Pisma Świętego
wprowadzono zasady etyki protestanckiej (za grzech główny uznano lenistwo, co miało wpływ na rozwój gospodarczy państw, nie potępiano bogacenia się)
wielki rozłam w chrześcijaństwie
W celu powstrzymania reformacji w ramach Kościoła katolickiego podjęto zdecydowane działania. W Trydencie od 1545 do 1563 roku toczyły się obrady soboru, podczas których szczegółowo omawiano sprawy wiary i organizacji Kościoła. Tym samym rozpoczynał się okres kontrreformacji.
Uchwały soboru trydenckiego:
- potępiono Lutra i głoszone przez niego poglądy,
- ustalono obowiązujące wiernych wyznanie wiary,
- potwierdzono, że papież jest głową Kościoła i najwyższym autorytetem w sprawach religijnych,
- uporządkowano administrację kościelną,
- wzmocniono dyscyplinę kościelną,
- opracowano Indeks ksiąg zakazanych.
Kontrreformację przeprowadzano różnymi metodami. Starano się bardziej zdyscyplinować duchownych. Ograniczano swobodę druku dla pism protestanckich. Wznowiono działalność sądów inkwizycyjnych. W niektórych krajach stosowano przymus wyznaniowy. Obok soboru trydenckiego decydującą rolę w odrodzeniu katolicyzmu odegrał nowy zakon założony przez Ignacego Loyolę (czyt. lojolę), zakon jezuicki. Organizował on rekolekcje i misje
W wyniku podjętych starań udało się jeśli nie całkowicie wygasić, to przynajmniej wyhamować postępy reformacji, ale w niektórych przypadkach przywrócenie katolicyzmu okazało się niemożliwe.
Można to powiedzieć w odniesieniu do części Niemiec, Anglii, Niderlandów, krajów skandynawskich.
Najważniejsze daty i wydarzenia z okresu reformacji
Data Wydarzenie
1517 Publiczne wystąpienie Marcina Lutra w Wittenberdze.
1534 Król Anglii Henryk VIII zrywa z Kościołem rzymskokatolickim.
1536 Jan Kalwin przeprowadza reformę Kościoła w Genewie.
1545-63 Obrady soboru trydenckiego
1555 Podpisanie pokoju w Augsburgu i zakończenie długoletnich wojen religijnych w Niemczech
Gospodarka europejska w XVI wieku
Nastąpiło udoskonalenie narzędzi produkcji. W sukiennictwie pojawił się warsztat tkacki.
Wprowadzono koło wodne poruszane siłą spadającej wody (a nie, jak w średniowieczu, prądem rzeki). Zastosowano je w górnictwie (dzięki niemu można było kopać głębsze szyby górnicze i docierać do obfitszych złóż) i hutnictwie (co umożliwiło wytworzenie wysokich temperatur przy wytopie metali, dzięki czemu zwiększyła się produkcja żelaza i stali). W rolnictwie udoskonalono konstrukcję pługa, a sierp zastąpiono kosą.
W XVI w. do Europy zaczęły docierać duże ilości srebra i złota z Ameryki. Wynikiem nadmiaru pieniędzy na rynku była inflacja - spadek wartości pieniądza i wzrost cen towarów. Na Zachodzie właściciele ziemscy pobierali od chłopów czynsz. Inflacja sprawiła, że ich dochody zaczęły się zmniejszać. W wyniku podnoszenia opłat za użytkowanie ziemi wielu drobnych gospodarzy było zmuszonych porzucić uprawę roli.
W Anglii od XVI w. coraz popularniejsza stawała się hodowla owiec. Bogaci hodowcy zdobywali i przeznaczali na pastwiska coraz większe obszary, wykupując ziemie, które dotychczas były użytkowane przez wszystkich członków gminy. Zjawisko to zwano ogradzaniem pól. Ubodzy chłopi, pozbawieni możliwości korzystania z ziemi, podejmowali pracę u bogatych hodowców, przenosili się do miast, lub - od XVII w. - wyjeżdżali do kolonii.
W wyniku zmniejszania obszaru pól uprawnych, a co za tym idzie, produkcji rolnej, kraje zachodnioeuropejskie musiały sprowadzać żywność z Europy Środkowej, dokąd z kolei wysyłano wyroby rzemieślnicze i artykuły luksusowe. Poszczególne regiony wyspecjalizowały się w określonych dziedzinach (produkcja przemysłowa lub rolna), przestały więc być samowystarczalne.
Na wschód od Łaby wzrost cen żywności doprowadził do rozwoju folwarków i stałego zwiększania pańszczyzny.
Kolonie stały się nowymi rynkami zbytu, a przywożone z nich surowce były tańsze od dotychczas stosowanych. Zmieniły się zasady sprzedaży produktów - nie wykonywano ich już na indywidualne zamówienie klienta, ale w dużych seriach. Aby zmniejszyć koszty produkcji i zwiększyć wydajność pracy, przedsiębiorcy dostarczali uboższym rzemieślnikom lub chłopom surowców i środków potrzebnych do wytworzenia produktów, a następnie zajmowali się ich zbytem ( system nakładczy).
System nakładczy okazał się mniej kosztowny od produkcji cechowej, a nakładcy nie byli związani przepisami obowiązującymi w organizacji cechowej (ustalaniem ceny przez władze cechowe czy ograniczeniem liczby wyrobów). Z czasem rozproszone warsztaty zastępowano jednym zakładem produkcyjnym -manufakturą, gdzie zatrudniano pracowników najemnych.
Tak powstawał nowy system ekonomiczny - kapitalizm. W systemie tym surowce i narzędzia należą do osób prywatnych, dla których pracują robotnicy najemni. Mają oni prawo porzucić pracę - inaczej niż w feudalizmie, w którym chłop był zależny od pana. W kapitalizmie panuje wolna
konkurencja, a o ilości i jakości produkcji, cenach towarów i płacach decyduje zapotrzebowanie na te towary.
Warunkiem rozwoju gospodarki rynkowej jest istnienie kapitału, czyli zasobów przeznaczanych na produkcję i handel, a nie na własne spożycie. W państwach, które miały zamorskie kolonie, powstawał kapitał handlowy (kupiecki). Zmieniła się rola banków, które już nie tylko udzielały pożyczek i wypłacały pieniądze na podstawie weksli, ale też handlowały kapitałem pieniężnym.
Pojawiły się banknoty. Początkowo był to rodzaj weksla (dokumentu, który gwarantuje wypłacenie okazicielowi danej kwoty przez wystawcę), później, dzięki gwarancjom państwa, stały się środkiem płatniczym i zaczęły zastępować pieniądz metalowy.
Od XVI w. centrum handlu europejskiego zaczęło się przenosić znad Morza Śródziemnego nad Morze Północne i Atlantyk. Transport drogą morską był (aż do wynalezienia kolei) szybszy i mniej kosztowny niż drogą lądową. Aby powiększyć zyski, kupcy tworzyli kompanie handlowe - spółki, które uzyskiwały wyłączność (monopol) na handel w określonym miejscu.
Początki demokracji szlacheckiej w Polsce
Od końca XIV wieku wzrosło w Polsce znaczenie stanu szlacheckiego. Kolejni królowie (od Ludwika Andegaweńskiego do przedstawicieli Jagiellonów) przyznawali szlachcie przywileje - szczególne prawa wydawane w celu zapewnienia sobie poparcia szlachty. Kolejne ustępstwa władców:
a) za zagwarantowanie uznania praw do korony polskiej jednej z córek Ludwik Węgierski zwolnił szlachtę od podatku - z wyjątkiem 2 gr z łanu - przywilej koszycki z 1374 r. (nazwy przywilejów pochodzą od nazw miejscowości, w której były wydawane);
b) za uzyskanie zgody na przyznanie następstwa tronu dla swych synów Władysław Jagiełło zapewnił szlachcie nienaruszalność dóbr ziemskich oraz wydał zakaz więzienia jej bez nakazu sądowego - przywileje: czerwiński 1422 r. i jedlneńsko-krakowski 1430 r.;
c) Kazimierz Jagiellończyk w celu nakłonienia szlachty do wzięcia udziału w wojnie przeciw Krzyżakom zapewnił, iż bez zgody sejmików ziemskich nie będą ustanawiane nowe prawa, podatki i zwoływane pospolite ruszenie - przywileje cerekwicko-nieszawskie z 1454 r.;
d) Jan Olbracht w związku z wyprawą mołdawską wydał przywilej, którego postanowienia dotyczyły m.in.: zwolnienia szlachty od ceł za własne towary, zakazu posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan oraz ograniczenia wyjścia synów chłopskich ze wsi (przywiązanie chłopa do ziemi) - przywilej piotrkowski z 1496 r.;
e) Aleksander Jagiellończyk na sejmie w Radomiu w 1505 r. wydał ustawę „Nihil novi” (nic nowego) zakazującą królowi wydawania nowych ustaw bez zgody senatu i posłów.
Przywileje szlacheckie stanowiły podstawę przewagi szlachty nad innymi stanami (mieszczaństwem i chłopami) i jej współudziału w rządzeniu państwem. Uzyskanie przez szlachtę wpływu na najważniejsze decyzje państwowe (nowe prawa, podatki, decyzje o wojnie i pokoju) spowodowało wykształcenie w Polsce formy rządów nazwanej demokracją szlachecką. Stan szlachecki wywalczył sobie w Rzeczypospolitej pełnię praw i wolności, a monarcha (król) zrezygnował z części swoich uprawnień, dzieląc się swoją władzą ze szlachtą.
W XVI wieku szlachta posiadała: prawo do elekcji (wyboru) króla, udziału w sejmikach ziemskich i posłowania na sejm, prawo do sprawowania urzędów i godności. Początkowo szlachta zbierała się na sejmikach ziemskich, czyli zjazdach całej szlachty danej ziemi, aby obradować nad podatkami, spisywać miejscowe prawa zwyczajowe, sprawować sądy. Z czasem (od 1454 roku) uprawnienia sejmików ogromnie wzrosły, a panujący odwoływali się do ich decyzji (np. za rządów Władysława Jagiełły uchwaliły nadzwyczajne podatki na wykupienie ziemi dobrzyńskiej z rąk Krzyżaków).
Uprawnienia sejmików ziemskich dotyczyły również: wybierania posłów na sejm walny i ustalania instrukcji dla posłów (sejmik przedsejmowy), odbierania relacji posłów z obrad sejmowych (sejmik relacyjny), sprawowania rządów podczas bezkrólewia (sejmiki kapturowe - czarny kaptur był oznaką żałoby).
Od końca XV wieku (rok 1493) wykształcił się w Polsce sejm walny, czyli zjazd przedstawicieli szlachty wyłonionych na sejmikach ziemskich i zaopatrzonych w tzw. instrukcje (zalecenia otrzymane na sejmikach).
Sejm walny (słowo „walny” oznaczało „silny”) składał się z „trzech stanów sejmujących”:
- senatu (rada królewska złożona z możnowładców),
- króla,
- izby poselskiej (posłowie - przedstawiciele sejmików ziemskich).
Sejm walny uchwalał ustawy, podatki, zwoływał pospolite ruszenie, zawierał traktaty pokojowe i przymierza, kontrolował skarb, podejmował uchwały większością głosów. Tylko król miał prawo zwoływać wspólny zjazd izby poselskiej i senatu oraz zatwierdzać projekty ustaw. Ustawa „Nihil novi” przyznała sejmowi walnemu najważniejszą rolę w państwie, ponieważ tylko sejmy mogły stanowić nowe prawa!
Oprócz sejmów walnych istniały także sejmy: konwokacyjny, zwoływany w okresie bezkrólewia - ustalał miejsce i czas elekcji; koronacyjny, zwoływany do Krakowa, w czasie którego odbywała się koronacja.
Sejm zwyczajny zwoływany był co dwa lata na okres 6 tygodni, najczęściej do Piotrkowa, Krakowa, Grodna lub Warszawy.
Udział przedstawicieli stanu szlacheckiego na sejmach i sejmikach doprowadził do rozwoju parlamentaryzmu w Polsce. Parlament to organ przedstawicielski, złożony z senatu i izby poselskiej (lub tylko z jednej izby), w Polsce tego okresu nazywany parlamentem szlacheckim, gdyż tylko szlachta miała prawo do zasiadania w nim.
Przywileje szlacheckie doprowadziły do uzyskania wpływu „narodu szlacheckiego” na decyzje ogólnopaństwowe, co w istocie oznaczało, że ten stan był prawdziwym gospodarzem Rzeczypospolitej szlacheckiej.
Powstanie folwarku szlacheckiego
Folwark to duże gospodarstwo rolne, którego produkcja była przeznaczona głównie na zbyt. W XVI w. podstawą prowadzenia i dochodów folwarku była uprawa zbóż.
Od czasu zdobycia za Kazimierza Jagiellończyka dostępu do Bałtyku rozwinął się spław zboża Wisłą do portu w Gdańsku. Polskie zboże było chętnie kupowane i osiągało wysokie ceny w Zachodniej Europie.
Szlachta dążyła do produkowania jak największej ilości zboża, co przynosiło jej wielkie zyski. W ten sposób rozszerzano obszar upraw rolnych i powiększano folwarki. Wzrost produkcji rolnej odbywał się głównie przez obsiewanie nieużytków, karczowanie lasów, oraz przez wykupywanie ziemi od sołtysów lub przenoszenie chłopów na ziemie mniej urodzajne. Drugim sposobem zwiększania produkcji zboża było podnoszenie ilości dni bezpłatnej i przymusowej robocizny chłopów na gruntach folwarcznych (tzw. pańszczyzny). W 2. połowie XVI wieku wymiar pańszczyzny wynosił przeciętnie od 1 do 3 dni w tygodniu pracy „na pańskim”.
Ruch egzekucyjny
W XVI wieku polska szlachta miała wypracowany w ciągu wielu lat program politycznego działania, który nazwano ruchem egzekucyjnym. Zwolennicy tego programu twierdzili, że ponad wszelką władzą w państwie powinno stać prawo. Domagali się też przywrócenia prawa tam, gdzie według nich zostało ono pominięte, bądź też nie było w całej pełni przestrzegane.
W ramach ruchu egzekucyjnego jedną z najważniejszych spraw była nienaruszalność dóbr królewskich. Te dobra królewskie, które wcześniej zostały rozdane lub wydzierżawione możnowładcom, miały być odzyskiwane. Kolejnym założeniem ruchu egzekucyjnego był zakaz sprawowania przez jedną osobę wielu ważnych stanowisk i funkcjipaństwowych. Żądano ograniczenia przywilejów Kościoła i domagano się nałożenia podatków na duchowieństwo. Planowano ujednolicenie prawa we wszystkich ziemiach pozostających pod panowaniem Jagiellonów. Szczególnie chodziło tu o podpisanie unii realnej łączącej w ścisły sposób Polskę z Litwą.
Po kilkuletnim wahaniu król postanowił włączyć się do ruchu egzekucyjnego. Dzięki temu w czasie obrad sejmów pomiędzy rokiem 1562 a 1569 przeprowadzono wiele ważnych reform ustrojowych.
Reformowanie - działalność mająca na celu dokonanie zmian na lepsze.
Ustrój państwa - sposób rządzenia państwem.
Unieważniono wiele zastawów i darowizn dóbr królewskich. Opodatkowano dochody duchowieństwa.
Poczyniono zmiany w działalności skarbu państwa. Wydano ponownie zakazy łączenia w jednym ręku kilku ważnych stanowisk państwowych. Wymuszone przez ruch egzekucyjny uporządkowanie gospodarki w królewszczyznach doprowadziło do uchwalenia na sejmie specjalnego funduszu - 1/4 dochodów w królewszczyznach. Była to tzw. kwarta, decyzją sejmu przeznaczona na dofinansowanie wojska koronnego - wojsko kwarciane. Ruch egzekucyjny był przykładem funkcjonowania demokracji szlacheckiej.
Najważniejszym jednak osiągnięciem króla i ruchu egzekucyjnego była unia realna Polski z Litwą.
Pierwsze wolne elekcje
elekcja Henryka Walezego
7 lipca 1572 roku umarł bezpotomnie ostatni król z dynastii Jagiellonów, Zygmunt August. Jeszcze za życia króla postanowiono, że wyboru nowego króla dokona szlachta w drodze tzw. wolnej elekcji. Określenie „elekcja viritim”(„mąż w męża”) oznaczało, że w wyborach nowego władcy mógł uczestniczyć osobiście każdy polski i litewski szlachcic. Na okres bezkrólewia najwyższą władzę w państwie powierzono interreksowi - prymasowi (tu: Jakub Uchański). W styczniu 1573 r. zwołano sejm konwokacyjny (sejm zwoływany podczas bezkrólewia, mający za zadanie zabezpieczyć państwo do czasu wyboru króla, ustalić termin elekcji i sformułować pacta conventa). Na miejsce elekcji wybrano Kamień pod Warszawą.
O tron starali się m.in. Iwan IV Groźny - car Rosji, Ernest Habsburg - syn cesarza, Henryk książę d’Anjou de Valois (Henryk Walezy) - brat króla Francji. W maju 1573 r. sejm elekcyjny spośród wielu kandydatów wybrał Henryka Walezego. Jednak warunkiem objęcia przez niego tronu było zaprzysiężenie najważniejszych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej:
- król nie może wprowadzić dziedziczności tronu,
- powinien zwoływać sejm co 2 lata,
- musi przestrzegać wszystkich przywilejów szlacheckich,
- nie może bez zgody sejmu powołać pospolitego ruszenia, nakładać podatków, wypowiadać wojny i zawieraćpokoju,
- szlachta miała prawo wypowiedzieć królowi posłuszeństwo, gdyby nie dotrzymał któregoś ze zobowiązań.
Pierwszym królem, który te zobowiązania podpisał, był Henryk Walezy, dlatego też dokument nazwano artykułami henrykowskimi (każdy król elekcyjny musiał te artykuły podpisać - były stałe). Oprócz tych artykułów przyszły król musiał podpisać pacta conventa, czyli osobiste zobowiązania wobec Królestwa (były one indywidualne dla każdego króla - np. Henryk Walezy miał poślubić Annę Jagiellonkę). Panowanie pierwszego króla elekcyjnego trwało krótko, opuścił Polskę, aby objąć tron we Francji.
Artykuły henrykowskie
1. Tron w Polsce nie jest dziedziczny. Król nie może wyznaczyć następcy. Po jego śmierci musi się odbyć wolna elekcja.
2. Król nie może wyprowadzić pospolitego ruszenia poza granice kraju.
3. Król ma obowiązek zwoływać sejm nie rzadziej niż co dwa lata.
4. Król powinien strzec pokoju między poddanymi wyznającymi różne religie.
5. Król ma obowiązek utrzymania wojska kwarcianego.
6. O wojnie i pokoju król może decydować tylko w porozumieniu z sejmem.
7. Przy podejmowaniu ważnych decyzji król powinien radzić się otaczających go senatorów.
8. W razie nieprzestrzegania przez władcę obowiązujących go praw poddani mogą mu wypowiedzieć posłuszeństwo.
Tego typu zobowiązania mieli podpisywać wszyscy wybierani elekcyjnie władcy.
Elekcja Stefana Batorego (1576-1586)
Po ucieczce Henryka Walezego szlachta 15 XII 1575 r. okrzyknęła królem Annę Jagiellonkę, przeznaczając jej na męża księcia Siedmiogrodu, Stefana Batorego (1 V 1576 r. odbył się jej ślub z Batorym).
Batory szybko pokazał, że nie jest królem „malowanym”, jak sam o sobie mówił. W 1577 roku, w wyniku działań wojennych, doprowadził do tego, że Gdańsk uznał jego królewską władzę. Jeszcze w 1576 roku zmarł cesarz Maksymilian II. Rozsypało się tym samym misternie montowane przymierze cesarza z Moskwą, co dla Batorego oznaczało dużą ulgę w przededniu planowanej wojny Rzeczypospolitej z Rosją o Inflanty, które car Iwan IV Groźny zajął prawie w całości w latach 1575-1577. Batory przeprowadził reformę wojskową: unowocześnił armię polską, tworząc piechotę wybraniecką, zaangażował oddziały saperskie do budowy mostów, sypania umocnień i drążenia podkopów. Kazał przygotować mapy, które ułatwiały prowadzenie walk na nieznanym terenie.
Wojna z Rosją
Wojna Rzeczypospolitej z Rosją trwała od roku 1579 do 1582. W 1579 roku Polacy zdobyli Połock. W 1580 roku wojska Batorego zajęły Wielkie Łuki, Chołm i Woroniec. W 1581 roku Batory uderzył na Psków, którego jednak nie udało się zdobyć. Rozpoczęto tam rokowania, które w 1582 roku doprowadziły do podpisania układów w Jamie Zapolskim. Postanowiono tam, że między Rzeczpospolitą a Rosją nastąpi 10--letni rozejm w działaniach wojennych.
Rosja zwróciła Rzeczypospolitej zajęte wcześniej Inflanty i zrzekła się ziemi połockiej. Kraj ten w wyniku działań wojennych i akcji podejmowanych przez Szwedów został na ponad 120 lat odepchnięty od wybrzeży bałtyckich.
Obcy i polscy mistrzowie polskiego renesansu Imię i nazwisko
twórcy
Narodowość Dziedzina nauki lub sztuki
Najważniejsze dzieła Franciszek
Florentczyk Włoch Architekt Nisza nagrobka Jana Olbrachta w wawelskiej katedrze.
Przebudowa zamku królewskiego na Wawelu.
Bartolomeo
Berrecci Włoch Architekt,
rzeźbiarz
Prace przy przebudowie zamkukrólewskiego na Wawelu.
Budowa kaplicy Zygmuntowskiej.
Hans Dürer Niemiec Malarz Freski w klasztorze Cystersów w Mogile.
Ilustracje modlitewników dla Zygmunta I i Bony.
Portret biskupa Tomickiego w krużgankach klasztoru Franciszkanów.
Mikołaj Rej Polak Poeta i prozaik Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem
Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego
Jan Kochanowski Polak Poeta Hymn: Czego chcesz od nas, Panie... Pieśni Odprawa posłów greckich
Pieśń świętojańska o sobótce Treny
Andrzej Frycz
Modrzewski Polak Pisarz
polityczny
O poprawie Rzeczypospolitej Mikołaj Kopernik Polak astronom, znał
się na ekonomii, medycynie, prawie, filozofii, geografii, kartografii, poezji, malarstwie
De revolutionibus orbium coelestium(„O obrotach sfer niebieskich”)
Reformacja i kontrreformacja w Polsce
Ważne wydarzenia polityczne i społeczne w Europie zawsze miały wpływ na to, co działo się w Polsce.
Nie inaczej było również w przypadku reformacji, której początek dało publiczne wystąpienie Marcina Lutra w 1517 roku.
Podobnie jak to miało miejsce w wielu innych krajach, również w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim uwidoczniła się w XVI wieku duża niechęć znacznej części ludności do Kościoła.
Przyczyn tego stanu rzeczy było wiele. Niewygodna dla tych, którzy żyli z rolnictwa była pobierana przez Kościół dziesięcina. Raziło wielkie bogactwo Kościoła i jego najwyższych dostojników. Nie podobał się sposób życia duchownych. Bardzo krytycznie oceniano ich poziom intelektualny. Drażniły uzyskiwane przez Kościół przywileje, zwłaszcza te, które zwalniały duchowieństwo z obowiązku płacenia podatków. Strach budziły uprawnienia sądów kościelnych i ich postępowanie wobec osób świeckich. Krytykowano posługiwanie się podczas odprawiania nabożeństw i sporządzania dokumentów kościelnych niezrozumiałą dla wiernych łaciną. Coraz częściej domagano się tłumaczenia Biblii na język polski.
Te i inne czynniki powodowały, że działania reformacyjne zyskały na ziemiach polskich dużą popularność. Religijne „nowinki” przyjmowały się zarówno wśród mieszczan, jak i wśród szlachty.
Podatni na nie byli też niektórzy księża i zakonnicy.
Nauka Lutra rozpowszechniła się na dużą skalę na terenie Prus Królewskich i w Wielkopolsce. Jej zwolenników nie brakowało też w innych regionach kraju.
Jeszcze większą popularność zyskał sobie zarówno w Polsce, jak i na Litwie kalwinizm. W połowie XVI wieku znaczna część szlachty upodobała sobie to wyznanie, odchodząc od idei niemieckiego luteranizmu. Można było już wtedy dostrzec oznaki kształtowania się Kościoła kalwińskiego w Polsce.
Wyznanie to stało się też bliskie tzw. „braciom czeskim”. Byli to przybyli z Czech zwolennicy czeskiego reformatora Jana Husa, którego za podejmowane próby naprawy Kościoła spalono w 1415 roku na stosie.
W latach 1562-1565 doszło do podziału polskiego Kościoła kalwińskiego. Wyodrębnił się wtedy zbór większy kalwiński i zbór mniejszy ariański. Arianie, których nazywano też „braćmi polskimi”
nawiązywali w swoich naukach do początków chrześcijaństwa. Sprzeciwiali się podstawowym dogmatom, czyli prawdom głoszonym przez Kościół katolicki. Nie uznawali przede wszystkim dogmatu o Trójcy Świętej. Opowiadali się za udzielaniem sakramentu chrztu osobom dorosłym. Byli zwolennikami równości i sprawiedliwości społecznej oraz przeciwnikami jakichkolwiek wojen.
Luteranizm i kalwinizm objęły swoim zasięgiem znaczną część ludności. Nowe wyznanie przyjęli nie tylko liczni mieszczanie, ale też mniej więcej co szósty szlachcic. Wśród protestantów byli przedstawiciele najznakomitszych polskich i litewskich rodów magnackich.
Przez pewien czas ważyły się losy Kościoła katolickiego w Polsce. Jednak widoczny brak jedności w działaniach polskich protestantów mocno hamował działania reformacyjne. Przyjęcie przez polskich
duchownych oraz króla i senat postanowień uchwalonych na soborze trydenckim (trwał od 1545 do 1563 roku) oznaczało rozpoczęcie działań kontrreformacyjnych. Bardzo aktywną działalność w tym względzie podejmowali kolejni papiescy nuncjusze oraz warmiński biskup (późniejszy kardynał) Stanisław Hozjusz. Ich działania ułatwiały te postanowienia soboru, które mówiły o zdyscyplinowaniu duchownych i konieczności kształcenia księży w seminariach w celu podniesienia poziomu intelektualnego ludzi decydujących o losach Kościoła. Szlachtę uspokoiła trochę obietnica, że starostowie nie będą się zajmowali wykonywaniem wyroków sądów kościelnych dotyczących wyznawania wiary i składania dziesięciny.
W 1564 roku kardynał Hozjusz sprowadził na ziemie polskie zakon jezuitów, których król Zygmunt August otoczył troskliwą opieką. W następnych latach zakon ten w znacznym stopniu opanował polskie szkolnictwo, kształtując u wychowanków swoich szkół poglądy zgodne z prawdami głoszonymi przez Kościół.
Wojny o Inflanty w XVI wieku
W 1561 r. w Wilnie wielki mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych Gotard Kettler złożył hołd lenny królowi polskiemu, sekularyzował zakon, a ziemie włączone zostały do Rzeczypospolitej.
Gotard Kettler został świeckim (luterańskim) księciem, otrzymując jako dziedziczne księstwo Kurlandii i Semigalii w lennej zależności od Rzeczypospolitej. Rozpoczęła się wojna o Inflanty zwana wojną o dominium Maris Baltici, czyli o panowanie na Morzu Bałtyckim.
Zygmunt August prowadził wojnę siłami litewskimi, próbował zbudować polską flotę tzw. kaperską, którą organizował gdańszczanin Mateusz Scharping w sile około 30 okrętów. Wobec braku pieniędzy Litwa ponosiła porażki - 1563 r. utraciła Płock, północne Inflanty (Estonia) zajęła Szwecja. Pierwszy etap wojny o Inflanty zakończył się w 1570 r. pokojem w Szczecinie. Nastąpił rozbiór Inflant i zapewniona została swoboda żeglugi narewskiej (szczególnie niekorzystne dla Litwy). Od momentu zawarcia unii realnej polsko-litewskiej w 1569 r. Inflanty stały się problemem już nie tylko Litwy, ale też Korony. Po pokoju szczecińskim Rzeczpospolita zawarła rozejm z Moskwą, który był w czasie bezkrólewi przedłużany. Kandydatura moskiewska w czasie bezkrólewi miała wielu zwolenników, ostatecznie w żadnej elekcji przedstawiciel dynastii Rurykowiczów nie zyskał powszechnej aprobaty.
Nowy etap w wojnie o Inflanty przypada na czas panowania Stefana Batorego. Wojna o Inflanty z lat panowania Batorego przebiegała w trzech etapach: 1579 r. Polacy zdobyli Połock, nastąpił atak na Czernihów i Smoleńsk, 1580 r. zdobyte na terenie moskiewskim Wielkie Łuki, 1581 r.
rozpoczęcie oblężenia Pskowa bronionego przez Iwana Szujskiego. Przy mediacji nuncjusza papieskiego Antonia Possevino (car Iwan IV Groźny obiecywał przejście na katolicyzm) między Rzeczpospolitą a Rosją w 1582 r. podpisany został rozejm w Jamie Zapolskim. Był on korzystny dla strony polsko-litewskiej: Rosjanie opuścili zamki w Inflantach, zrzekli się na korzyść Rzeczypospolitej Połocka i Wieliża. W 1583 r. Szwedzi zajęli Narwę przerywając handel narewski.
Wazowie na tronie polskim
W 1586 r., po dziesięcioletnich rządach, zmarł król Stefan Batory. Trzecie już bezkrólewie przebiegało w atmosferze rywalizacji dwóch potężnych obozów: zwolenników Habsburgów, popieranych przez część magnaterii z potężną rodziną Zborowskich i przeciwników związku z Niemcami, na czele których stał dawny wróg Zborowskich, potężny kanclerz wielki koronny Jan Zamojski. Elekcja była rozbita.
Część szlachty wybrała na króla z inicjatywy Anny Jegiellonki królewicza szwedzkiego Zygmunta III Wazę, a część szlachty i magnaterii arcyksięcia Maksymiliana Habsburga. Kandydaturę królewicza szwedzkiego poparł Zamojski. Wspólnie z pospolitym ruszeniem szlacheckim przeciwstawił się Maksymilianowi, który nie opanował Krakowa, a na Śląsku w bitwie pod Byczyną (1588) został pokonany i dostał się do niewoli Zamoyskiego.
W 1587 r. przybył do Polski Zygmunt III Waza (1587-1632) i koronował się na króla. Wielu polityków liczyło na przyszłą unię personalną polsko-szwedzką i skuteczne przeciwstawienie się Moskwie. Zygmunt III Waza w swoich paktach konwentach przyrzekł włączenie do Polski Estonii.
Na czas panowania Zygmunta III Wazy przypadła akcja kontrreformacyjna w Rzeczypospolitej, której patronował sam król, gorący zwolennik katolicyzmu. Miała także miejsce wojna domowa między zwolennikami wzmocnienia władzy królewskiej a przeciwnikami zmian ustrojowych w naszym państwie zwana rokoszem sandomierskim, albo Zebrzydowskiego. Konsekwencją było osłabienie autorytetu króla i znaczenia szlachty a wzrost wpływów magnaterii.
Wojny Rzeczypospolitej z sąsiadami w XVII wieku Wojny z Moskwą - problem kozacki w Rzeczypospolitej
Śmierć w Wielkim Księstwie Moskiewskim w 1584 r. cara Iwana IV Groźnego, a następnie jego syna Fiodora (1598) - ostatnich Rurykowiczów, wstąpienie na tron Borysa Godunowa i carów Szujskich - otwiera w dziejach Rosji okres walk wewnętrznych o władzę i czasy potężnego kryzysu społeczno- polityczno-gospodarczego. Taką sytuację próbowali wykorzystać niektórzy magnaci litewscy, np.
kanclerz wielki litewski Lew Sapieha, próbując wejść w porozumienie z bojarami moskiewskimi w celu zawarcia unii personalnej Rzeczypospolitej z Moskwą. Plany te nie powiodły się.
Lata 1603-1613 to okres tzw. „dymitrad”, czyli interwencji polskich w Moskwie. Na lata 1603-1605 przypadają interwencje magnatów polskich: Wiśniowieckich, Mniszchów i osadzenie Dymitra I Samozwańca na tronie moskiewskim. Nieoficjalne wsparli akcję jezuici (ewentualna unia kościelna prawosławia z Rzymem) i król Zygmunt III Waza (Dymitr Samozwaniec obiecał mu ziemie Smoleńską i Siewierską). Po wybuchu w Moskwie powstania antypolskiego rządy Dymitra I Samozwańca zostały obalone. Carem spontanicznie wybrany został bojar Wasyl Szujski. Pojawienie się drugiego Dymitra Samozwańca spowodowało kolejną wyprawę magnacką na Moskwę. W 1609 r., po zawarciu układu szwedzko-rosyjskiego wymierzonego w Polskę (trwająca wojna polsko-szwedzka w Inflantach), rozpoczęła się oficjalna interwencja królewska w Moskwie. Wojska królewskie rozpoczęły oblężenie
Smoleńska. Celem akcji polskiej było podporządkowanie państwa moskiewskiego (carem Zygmunt III Waza). W 1610r. hetman Stanisław Żółkiewski w bitwie pod Kłuszynem pokonał wojska rosyjskie idące z odsieczą dla Smoleńska. Bojarzy moskiewscy pod wrażeniem klęski usunęli z tronu Szujskiego i zgodzili się, by carem został syn Zygmunta III Wazy, królewicz Władysław, który miał przejść na prawosławie, a między obu państwami miał być zawarty pokój bez strat terytorialnych, urzędy w Moskwie miały być obsadzane wyłącznie przez Rosjan. Warunki nie zostały przyjęte przez króla Zygmunta III, który chciał tronu moskiewskiego dla siebie, co było z kolei nie do przyjęcia dla bojarów moskiewskich. W państwie moskiewskim wybuchło wielkie powstanie antypolskie (przywódcy Kuźma Minin i kniaź Dymitr Pożarski). W 1611 r. wojska polskie zdobyły Smoleńsk, mimo kilku prób pomocy dla polskiej załogi na Kremlu Polacy zostali wybici. Interwencja polska i rabunki wojsk i szlachty polskiej potęgowały niechęć Rosjan do Polaków. Rozszerzało się powstanie. W 1613 r. nowym carem moskiewskim został Michał Fiodorowicz Romanow. Polacy podejmowali jeszcze kilka razy próby zdobycia Moskwy. Niepowodzeniem zakończyła się wyprawa królewicza Władysława z 1617 roku.
W 1619 r. podpisany został rozejm polsko-moskiewski w Deulinie (Dywilinie). Do Rzeczypospolitej wróciły ziemie: smoleńska i czernihowsko-siewierska.
Wojna polsko-moskiewska lat 1632-1634 wybuchła w momencie ogłoszenia bezkrólewia w Polsce po śmierci króla Zygmunta III Wazy. Rosjanie przystąpili do oblężenia Smoleńska. Pospiesznie przeprowadzona elekcja, uchwalone podatki na wojsko przyniosły podjęcie w 1634 r. udanej odsieczy Smoleńska przez wojska królewskie Władysława IV Wazy. Pokój polsko-moskiewski podpisany w Polanowie potwierdzał warunki rozejmu dywilińskiego. Król polski za opłatą zrzekł się pretensji do tronu moskiewskiego i zobowiązał się nie używać tytułu cara rosyjskiego.
W 1648 r. wybuchło największe powstanie kozackie w dziejach pierwszej Rzeczypospolitej - powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Był to ruch o charakterze społeczno- narodowym, którego przyczyny były złożone:
- walka ludności ukraińskiej o swoje prawa, przeciwko polityce polonizacji;
- odwołanie zaciągów na wojnę z Turcją odebrane przez Kozaków jako działanie panów polskich wymierzone w samych Kozaków;
- skupienie przez Bohdana Chmielnickiego szerokich mas ludności ukraińskiej, uzyskanie wsparcia tatarskiego, podjęcie walki w imię wolności ludności ukraińskiej, prawosławia, pomszczenia własnych, osobistych krzywd.
Walki toczone w 1648 r. to sukcesy militarne Chmielnickiego (Żółte Wody, Korsuń) z wielkim zwycięstwem nad pospolitym ruszeniem szlacheckim pod Płowcami (wrzesień). Powstanie ogarnęło tereny Ukrainy, Podola, Wołynia i południową Litwę. Zamieszanie w kraju wywołane sukcesami kozacko-tatarskimi spotęgowała śmierć króla Władysława IV Wazy i ogłoszenie bezkrólewia. Nowym królem został wybrany Jan II Kazimierz Waza (1648-1668) nastawiony ugodowo wobec Kozaków.
Chmielnicki wycofał wojska na Ukrainę i zawarł rozejm. Wobec bezowocnych rozmów pokojowych na wiosnę 1649 r. ze zdwojoną siłą wybuchły walki. Oblężenie Zbaraża na przełomie lipca i sierpnia 1649 przez księcia Jeremiego Wiśniowieckiego i nieudana odsiecz królewska zaskoczona pod Zborowem, dzięki inicjatywie kanclerza koronnego Jerzego Ossolińskiego doprowadziły do zawarcia ugody z Tatarami pod Zborowem. Została ogłoszona amnestia dla Kozaków, zwiększony rejestr do 40 tys., obiecano nadawanie godności i urzędów szlachcie ruskiej, wydzielono z województw kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego terenów pod kontrolą hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego.
W 1651 r. walki wybuchły ponownie. W czerwcu pod Beresteczkiem doszło do wielkiej, trzydniowej bitwy. Silna armia Rzeczypospolitej i pospolite ruszenie rozbiło armię kozacko-tatarską i tylko część Kozaków umknęła z okrążenia.
Zapamiętaj!
W 1658 r. w Hadziaczu została podpisana nowa ugoda polsko-kozacka, która przewidywała:
utworzenie z województw kijowskiego, czernihowskiego i bracławskiego tzw. „Księstwa Ruskiego”
rządzonego za zgodą króla polskiego przez własnego hetmana; powołanie ruskich urzędów, trybunału i akademii; dopuszczenie do senatu prawosławnych metropolity kijowskiego i biskupów, zrównanie prawosławia z katolicyzmem; obdarowanie szlachectwem starszyzny kozackiej; zmniejszenie rejestru kozackiego do 30 tys.; powrót do swoich dóbr szlachty polskiej.
Ugoda hadziacka doprowadziła do wznowienia wojny polsko-moskiewskiej. W 1660 r. wkroczyły do naszego kraju armie moskiewskie. Rozbudowane wojska polskie pod dowództwem Stefana Czarnieckiego pod Połonką na Litwie rozbiły część sił moskiewskich. W 1661 r. udało się Polakom odebrać Wilno. Na Wołyniu pod Cudnowem wojska polsko-tatarskie dowodzone przez Jerzego Lubomirskiego rozbiły armie rosyjskie. Następca Wyhowskiego Juraszko Chmielnicki (syn Bohdana) uznał zwierzchnictwo króla polskiego. Kolejne lata to sukcesy polsko-litewskie - usunięcie z Litwy resztek wojsk moskiewskich, podjęcie w 1663 r. przez króla Jana II Kazimierza nieudanej próby zdobycia Moskwy.
W 1667 r. został zawarty rozejm polsko-moskiewski w Andruszowie. Rzeczpospolita zrezygnowała na rzecz Rosji z ziemi smoleńskiej, czernihowskiej i siewierskiej i oddawała kilka twierdz. Ukraina została podzielona między Rzeczpospolitą a Rosję - lewobrzeżna z Zaporożem i Kijowem (teoretycznie na dwa lata) przeszła do Moskwy, prawobrzeżna do Rzeczypospolitej. Oba państwa deklarowały podjęcie wspólnych walk z Tatarami i Turcją.
W 1686 r., za panowania króla Jana III Sobieskiego, w Moskwie poseł polski Krzysztof Grzymułtowski, kasztelan poznański, podpisał „wieczysty pokój” polsko-moskiewski - pokój Grzymułtowskiego. Potwierdzono postanowienia rozejmu andruszowskiego (niewielkie korekty graniczne). Zagwarantowano swobodę wyznania dla ludności prawosławnej w Rzeczypospolitej,
gwarantem została Rosja z prawem do interwencji. Podpisano przymierze polsko-moskiewskie wymierzone w Tatarów.
Zapamiętaj!
Pokój Grzymułtowskiego kończył wojny polsko-moskiewskie w XVII w. Bilans był niekorzystny dla Rzeczypospolitej. Ponieśliśmy straty terytorialne, obniżył się prestiż naszego kraju w Europie Środkowej i wśród ludności ukraińskiej, czego konsekwencją były wojny o Ukrainę i jej podział.
Rzeczpospolita wychodziła z tych wojen gospodarczo znacznie osłabiona.
Wojny polsko-szwedzkie
W 1586 r. królem polskim został wybrany królewicz szwedzki Zygmunt III Waza. W swoich pacta conventa obiecał włączyć do Polski Estonię. W 1594 r. został jednocześnie królem Szwecji, podejmując próbę rekatolizacji kraju. Wywołało to opór ze strony Szwedów. W 1598 r. Zygmunt III podjął nieudaną próbę wzmocnienia swojej władzy, a w roku następnym został w Szwecji zdetronizowany.
Jego stryj Karol, książę sudermański, obsadził wiernymi wojskami Finlandię i Estonię. W 1600 r.
Zygmunt III Waza inkorporował Estonię do Rzeczypospolitej, wypełniając w ten sposób pacta conventa. W konsekwencji wybuchła wojna ze Szwedami o Inflanty. Szwedzi, wobec braku oporu (hetman Zamojski przebywał na południu, walcząc w Mołdawii i na Wołoszczyźnie) odnosili sukcesy, opanowując Inflanty aż po Dźwinę bez Rygi. Dopiero w latach 1602-1604, dzięki przybyciu do Inflant wojsk polskich z Janem Zamojskim i litewskich z hetmanem Janem Karolem Chodkiewiczem, udało się częściowo odeprzeć Szwedów, pokonując ich pod m.in. pod Białym Kamieniem (1604).
W 1605 r. Polacy (Jan Karol Chodkiewicz) dzięki atakowi husarii odnieśli zwycięstwo pod Kircholmem. W ciągu najbliższych lat większość Inflant powróciła do Rzeczypospolitej. Mimo niepowodzeń Szwedzi nie wyrzekli się pretensji do Inflant. Uderzyli w najmniej dogodnym dla Polski momencie wybuchu w 1620 r. wojny polsko-tureckiej. Król szwedzki Gustaw II Adolf zreorganizował armię, wyposażył w nowoczesne muszkiety i zwiększył siłę artylerii. Mając poparcie wielu protestanckich państw w 1621 r. rozpoczął oblężenie Rygi. Po kilku tygodniach walk miasto skapitulowało. Szwedzi wkroczyli do Kurlandii. Mimo że rozejm w Mittawie z 1622 r. przywracał pod panowanie polskie samo miasto, to jednak wielki port Ryga została na zawsze dla Rzeczypospolitej stracony. Szwedzi zajęli Inflanty aż do Dźwiny. Do Polski powróciła Kurlandia i wschodnie Inflanty.
Rozejm zawarty w 1626 r. przerywał działania zbrojne w Inflantach.
W czerwcu 1626 r. wojska szwedzkie podjęły ponownie walki w Prusach Królewskich.
Wybuchła wojna o ujście Wisły 1626-1629. Rzeczpospolita do wojny nie była przygotowana.
Szwedzi wkroczyli na Pomorze Gdańskie. Zajęli Piławę, zmuszając lennika polskiego księcia pruskiego do zachowania neutralności. Prawie wszystkie miasta pruskie znalazły się w rękach szwedzkich.
Rozpoczęła się blokada morska Gdańska. Nieliczne i słabo uzbrojone wojska polskie poniosły porażkę pod Gniewem. Dzięki uchwaleniu przez sejm znacznych podatków na wojsko i wysiłkowi finansowemu
Gdańska w wojskach polskich przeprowadzono reorganizację i wyposażono je w nowoczesne muszkiety. Dzięki zaangażowaniu hetmana Stanisława Koniecpolskiego rozbudowano flotę polską, zwiększono udział liczebny wojsk zaciężnych. W 1627 r. udało się Polakom odnieść zwycięstwo lądowe pod Hamersztynem (Czarnem) i morskie floty polskiej pod Oliwą. W następnych latach przewagę zdobyli Szwedzi dowodzeni przez króla Gustawa II Adolfa. Wojna odcisnęła się fatalnym piętnem na gospodarce kraju. W 1629 r. z silną armią przybył na Pomorze wódz austriacki książę Albrecht von Wallenstein. Udało się Stanisławowi Koniecpolskiemu w bitwie pod Trzcianą w 1629 r. pokonać wojska szwedzkie. Król Gustaw II Adolf cudem uniknął niewoli, choć zwycięstwo nie zostało wykorzystane, a siły Rzeczypospolitej wyczerpane. Służby dyplomatyczne, zwłaszcza Francji i Holandii, próbowały wciągnąć Szwecję do wojny trzydziestoletniej. W 1629 r.
w Altmarku podpisany został na 6 lat niekorzystny rozejm polsko-szwedzki. W rękach szwedzkich znalazły się wszystkie porty pruskie z wyjątkiem Pucka, Gdańska, Królewca i Libawy, Szwedzi mogli pobierać 3,5% cła z handlu gdańskiego, Inflanty aż do Dźwiny pozostały w rękach szwedzkich. Książę pruski w zamian za utratę niektórych portów dostał w zastaw od Polski Malbork, Sztum i Żuławy Wiślane. Flota polska znalazła się w rękach szwedzkich.
Po wycofaniu się Szwedów z wojny trzydziestoletniej w 1634 r. doszło do podpisania na nowych warunkach rozejmu polsko-szwedzkiego. W 1635 r. w wyniku podpisanego 26-letniego rozejmu w Sztumskiej Wsi Szwedzi wycofali się z zajmowanych portów pruskich i inflanckich, zaprzestali pobierania 3,5% cła z handlu gdańskiego. Jednak większość Inflant pozostała w rękach szwedzkich.
Jedynie mały ich skrawek - tzw. Inflanty Polskie, pozostały w granicach Rzeczypospolitej. Nie został rozwiązany problem używania przez królów polskich tytułu króla szwedzkiego, co stało się jedną z przyczyn wznowienia wojen polsko-szwedzkich. Książę pruski oddał zajmowane tereny Żuław Wiślanych i Malborka.
W 1655 r. Szwedzi, wykorzystując trudności Rzeczypospolitej - trwające powstanie kozackie Chmielnickiego, wojna polsko-moskiewska, podjęli na nowo walkę z Polską.
Przyczyny wojny zwanej „potopem szwedzkim”:
- konieczność zaangażowania wojsk szwedzkich po zakończeniu wojny trzydziestoletniej i trudności z ich wyżywieniem w Szwecji;
- chęć wykorzystania przez Szwedów trudności Polski i dążenie do zajęcia Kurlandii i Prus - absolutne panowanie nad Bałtykiem;
- król Jan Kazimierz nie cieszył się powszechną sympatią wśród szlachty i magnaterii, jego próby wzmocnienia władzy nie spotykały się z życzliwym przyjęciem. Niektórzy magnaci skłóceni z królem po cichu liczyli na to, że król Szwecji, potężny Karol X Gustaw, w polityce wewnętrznej nie ograniczy przywilejów szlacheckich, w polityce zagranicznej odbierze ziemie polskie zajęte przez Rosję i wzmocni nadwątlony prestiż Rzeczypospolitej;
- używanie przez Jana Kazimierza tytułu króla szwedzkiego stało się bezpośrednią przyczyną wojny.
W momencie, kiedy armie rosyjskie wkraczały na Litwę i Ukrainę, w granice Rzeczypospolitej z dwóch stron wkroczyli Szwedzi - do Wielkopolski oddziały szwedzkie pod dowództwem feldmarszałka Arwida Wittenberga, na Litwę od strony Kurlandii armia pod dowództwem generała Magnusa de La Gardie. W lipcu pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej pod Ujściem podpisało kapitulację przed królem szwedzkim. W październiku 1655 r. w Kiejdanach na Litwie w imieniu Wielkiego Księstwa Litewskiego Janusz Radziwiłł i jego brat stryjeczny Bogusław podpisali akt kapitulacji, oddając się pod opiekę króla szwedzkiego. Niebawem cała Polska, wojsko polskie i szlachta podpisywali akty wiernopoddańcze.
Jan Kazimierz wydał pod koniec 1655 r. uniwersał z Opola wzywając do walki ze Szwedami i ruszył do Polski. Dyplomacji polskiej udało się pozyskać sprzymierzeńca w osobie chana tatarskiego Mohammed Giereja, który pobił wojska kozackie, obiecał pomoc królowi polskiemu. Udana obrona Jasnej Góry (19 XI-27 XII) rozbudziła zapał i chęć walki ze Szwedami.
Wobec zbyt szczupłych sił polskich wojna nabrała charakteru walki podjazdowej, szarpanej i partyzanckiej. Z powodzeniem gnębił przeciwnika ciągłymi atakami i podjazdami wódz polski Stefan Czarniecki.
W grudniu 1656 r. został podpisany układ w Radnot. Król szwedzki, elektor brandenburski-książę pruski, Bohdan Chmielnicki, książę siedmiogrodzki Jerzy Rakoczy i książę Bogusław Radziwiłł porozumieli się co do podziału ziem Rzeczypospolitej. W 1657 r. w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska siedmiogrodzkie, grabiąc i niszcząc doszły aż do Warszawy. Habsburgowie podpisali układ z Polską i wysłali posiłki. Udało się także dyplomacji polskiej podpisać układ sojuszniczy z Danią, przystąpiła ona do wojny przeciw Szwedom. Wyprawa odwetowa do Siedmiogrodu wojsk polskich pod dowództwem Jerzego Lubomirskiego i tatarskich rozbiła wojska siedmiogrodzkie, Jerzy Rakoczy pod Czarnym Ostrowiem na Podolu kapitulował.
Zapamiętaj!
W jesieni 1657 r. między Rzeczpospolitą a księciem pruskim zostały zawarte traktaty welawsko- bydgoskie:
- książę pruski otrzymał pełną suwerenność w Prusach Książęcych (przestał być lennikiem króla polskiego z Prus),
- wojska pruskie miały prawo swobodnego przemarszu przez ziemie Prus Królewskich,
- jako lenno polskie Fryderyk Wilhelm I otrzymał ziemie lęborsko-bytowską,
- ziemie Prus Książęcych wiązało wieczyste przymierze z Polską, a w razie wymarcia dynastii Hohenzollernów ziemie Prus miały być włączone do Rzeczypospolitej,
- książę pruski porzucił stronę szwedzką i zobowiązał się pomóc stronie polskiej w walkach.
Na ziemiach polskich ostatnie oddziały szwedzkie poddawały się Polakom; teatr wojny przeniósł się do Danii. W latach 1658-1659 wojska polsko-habsbursko-brandenburskie Stefana Czarnieckiego walczyły na terenie Danii - zdobycie wyspy Alsen, twierdzy Koldynga, zwycięstwa pod Nyborgiem. Podpisany 3 maja 1660 r. traktat pokojowy w Oliwie kończył wojny polsko-szwedzkie w XVII w. Południowo- wschodnie Inflanty z Kurlandią pozostały w rękach polskich, reszta Inflant na zawsze w rękach szwedzkich, Szwecja miała zagwarantować swobodę żeglugi i handlu na Bałtyku, zobowiązywała się zwrócić Polsce zagrabione dzieła sztuki, biblioteki i archiwa (warunku nie dotrzymała), Rzeczpospolita zagwarantowała swobody religijne dla protestantów w Prusach Królewskich, potwierdzone zostały traktaty welawsko-bydgoskie.
Z „potopu szwedzkiego” Rzeczpospolita wychodziła ze zrujnowaną gospodarką, wielkimi stratami demograficznymi, nadszarpniętym prestiżem na arenie międzynarodowej. Utraciła także kontrolę nad Prusami Książęcymi. Ubocznym skutkiem był upadek kultury, ksenofobia i nietolerancja religijna.
