Kazimierz M. Słomczyński Ohio State University Polska Akademia Nauk

(1)

Kazimierz M . Słomczyński Ohio State University

Polska Akademia Nauk

TYPOLOGIA MIĘDZYKRAJOWYCH BADAŃ PORÓWNAWCZYCH A KLUCZOWE PROBLEMY METODOLOGICZNE

Socjologiczne badania porównawcze prowadzone w różnych krajach można podzielić ze względu na to, czy przedmiotem wyjaśnień są zróżnicowania międzykrajowe (zależności makro-makro) czy zróżnicowania wewnątrzkrajowe (zależności makro-mikro). Podział ten posłużył do skonstruowania typologii, w której wzięto pod uwagę rodzaje zmiennych charakteryzujących kraje, oraz liczbę uwzględnionych krajów. Typologia ta pozwala na uporządkowanie szeregu problemów związanych z funkcjonalną ekwiwalentnością w bada

niach porównawczych. W szczególności dokonano analizy trzech rodzajów funkcjonalnej ekwiwalentności: jednostek obserwacji (ekwiwalentność przedmiotowa), wskaźników i konstruktów (ekwiwalentność pomiarowa) oraz etapu rozwojowego obserwowanej rzeczywistości ( ekwiwalentność procesualno-temporalna).

Wprowadzenie

W artykule tym rozważymy różne kryteria leżące u podstaw typologii strategii badawczych stosow anych w m iędzykrajowych analizach porów naw czych. Będziemy się starali uwzględnić istotniejsze podziały wprowadzone przez takich autorów , jak: R obert M . M arsh (1967), Terence К . H opkins i Im m anuel Wallerstein (1967), A dam Przeworski i Henry Teune (1970), Joseph Elder (1976), Stefan N ow ak (1977), Charles Tilly (1984), Charles Ragin (1987), Piotr Sztompka (1988), Melvin L. K o h n (1989a) i Larry J. Griffin (1992). Zestaw tych autorów zapewnia różnorodność podejść metodologicznych, co w tego rodzaju artykule przeglądowym jest okolicznością korzystną. Trzeba jednak zaznaczyć, iż artykuł ten wykorzystuje dorobek nauk społecznych przede wszystkim w Polsce i krajach anglosaskich. Być m oże gruntowniejszy przegląd literatury przedm iotu w in

nych krajach pozwoliłby w prowadzić dodatkow e typy badań porównawczych.

K.M. Słomczyński, Zespół Porównawczych Analiz Nierówności Społecznych, IFiS PAN, 00-330 Warszawa, ul. Nowy Świat 72.

(2)

24 KAZIM IERZ M. SŁOMCZYŃSKI

Aby nadm iernie nie zawężać pola analizy przyjmujemy tutaj koncepcję m iędzykrajowych badań zaproponow aną przez M elvina L. K ohna. W swym artykule o roli badań porównawczych pisał on: „Najszersza z możliwych definicja m iędzykrajowych b ad ań uwzględnia każde badania, które przekracza

ją krajowe granice [...] W olę jed n ak ograniczyć term in „międzykrajowe” do studiów, które są explicite porównawcze - to znaczy, do studiów, które systematycznie wykorzystują porównywalne dane z dwóch lub więcej krajów ” (K ohn 1989a: 20). Zwróćm y przy tym uwagę, iż w szczególnych przypadkach badanie m oże być przeprow adzone w jednym kraju, ale wyniki porów nane z danym i z innych krajów. To, co decyduje o porównawczym charakterze badań m iędzykrajowych, to m etoda analizy danych, a nie sposób ich zbierania.

Porów naw cza n a tu ra socjologicznych b adań międzykrajowych oddaje jedną z dwóch ich istotnych charakterystyk. D rugą jest to, iż są to badania, w których przynajmniej część zmiennych to cechy krajów jako systemów społecznych (Griffin 1992). M oże dlatego uw aża się, że badania m iędzykrajowe nie m ogą obejść się bezm akrosocjologii, am akrosocjologia nie m oże obejść się bez badań m iędzykrajowych. Zgodnie z dość powszechnie akceptow aną konwencją przyj

m iemy tu, że jeżeli cechy krajów są irrelewantne w procesie wyjaśnień - i eo ipso m iędzykrajowe różnice i podobieństw a nie są istotne z teoretyczno-m etodologi- cznego p u n k tu widzenia - to nie m am y do czynienia z międzykraj owymi badaniam i porównawczymi.

Proponow ana w tym artykule typologia badań porównawczych wykorzystuje podstaw owe zróżnicowanie między wyjaśnieniami m akro-m akro i m akro-m ikro (Colem an 1990). Stosując to rozróżnienie, poszczególne typy strategii badaw czych opisane w literaturze ulokow ano według dwóch kryteriów: (1) rodzaju zmiennych charakteryzujących kraje oraz, (2) liczby uwzględnianych krajów.

W przypadku analiz m akro-m akro i m akro-m ikro każdy z typów zostanie omówiony w kontekście właściwej sobie generalizacji przestrzennej i siły (mocy) wyjaśniania. Poruszam y też w ybrane problem y m etodologiczne związane z ek

wiwalentnością pom iaru. W szczególności skupimy się n a trzech rodzajach ekwiwalentności: (1) jednostek obserwacji (ekwiwalentność przedm iotowa), (2) wskaźników i konstruktów (ekwiwalentność pom iarow a), (3) etapu rozwojowe

go (ekwiwalentność procesualno-tem poralna). K ażdy z tych rodzajów ekwiwa

lentności m a specyficzne konsekwencje dla procedury testow ania hipotez.

Specyfika badań porównawczych

Socjologiczne b adania m iędzykrajowe mieszczą się w ram ach konwencjonal

nej praktyki naukowej w tym sensie, że ich bezpośrednim lub pośrednim celem jest wyjaśnienie zjawisk w term inach ich przyczyn. Badania m iędzykrajowe - podobnie ja k wiele innych rodzajów badań w naukach społecznych - charak

(3)

teryzują się konstrukcją, testowaniem i m odyfikacją falsyfikowalnych teorii przy użyciu pow tarzalnych procedur analitycznych (por. np. N ow ak 1977 i 1989; Smelser 1976; Przeworski i Teune 1970; K o h n 1989b). W konsekwencji, w opisie wyników badań porównawczych identyfikaq'a miejsca i czasu jest zastępow ana nazwami zmiennych. W szczególności, wyniki takich bad ań służą generalizacji, w czasie i przestrzeni, ujaw nienia ograniczonych regularności i ustalenia w arunk ów stosowalności interpretacji teoretycznych. N a tym pozio

m ie związek b ad ań porównawczych z teorią był nierozerwalny od zarania socjologii i taki pozostaje do dziś. Ja k zauważył N ow ak (1989: 34): „Socjologia m usi być porów naw cza niemalże z definicji” . Badania międzykrajowe - obok bad ań historycznych - w socjologii odgrywają podstaw ow ą rolę.

N a czym polega specyfika socjologicznych badań porównawczych prow a

dzonych w różnych krajach? O specyfice tej w ostatnich trzydziestu latach napisano wiele w języku praktycznych działań podejm owanych w procesie badawczym (por. różne artykuły w następujących zbiorach: A rm er i Grim shaw 1973; Szalai i Petrella 1977; Triandis i Berry 1980; K o h n 1989c; 0 y e n 1990).

M niej natom iast poświęcono uwagi owej specyfice w języku ogólnej m etodolo

gii i nauki - w języku dotyczącym procesu socjologicznego wyjaśniania. Co to znaczy, że część zmiennych w tym procesie stanow ią cechy krajów jako systemów społecznych? Jakie m iędzykrajowe różnice lub podobieństw a są istotne? Ja k je wyrazić w języku metodologii?

Odpowiedzi n a powyższe pytania zależą w dużej mierze od ogólnych założeń teoretyczno-m etodologicznych. D la jednych badaczy specyfika międzykrajo- wych bad ań porównawczych objaw ia się w tym, iż kraj występuje jako jednostka obserwacji (Meyer i H an n an 1979). D la innych badaczy specyfika ta objaw ia się w tym, iż kraj - jak o jednostka obserwacji - traktow any jest jako kontekst procesów wewnętrznych, które podlegają wyjaśnianiu (Przeworski i Teune 1970). Jeszcze inni uważają, że specyfika ta to traktow anie kraju jako części systemu m iędzynarodow ego (Hopkins i W allerstein 1967). We wszystkich tych przykładowych ujęciach specyfika m iędzykr aj owych badań porów naw czych związana jest z faktem , iż dane dotyczące krajów są istotne w procesie wyjaśniania, gdyż odnoszą się do pewnego systemu jak o całości.

W artykule tym zw rotu „badan ia m iędzykrajowe” będziemy używać konsek

wentnie, chociaż wiele z rozw ażań tu zawartych nie zmieni swego znaczenia, gdy zwrot ten zastąpim y innym: „badania m iędzykulturow e” . W ybór term inologii w tym artykule podyktow any jest jed n ak faktem , iż badania m iędzynarodowe (tzn. takie, gdzie kultu ra jest jed n ostk ą obserwacji) narzucają szereg do d at

kowych niezwykle ważnych problem ów , które mogłyby rzutować na p ro p o n o w aną typologię.

A by jed n ak ukonkretnić rozum ienie zw rotu „badania m iędzykrajowe”

wyjaśnimy, iż w artykule tym słowo „k raj” oznacza w zasadzie społeczeństwo żyjące w jednostce terytorialnej ta k właśnie zwanej. Rozstrzygnięcie, w jakim

(4)

stopniu krajow e społeczeństwa pokryw ają się z odróżnialnym i narodam i i kulturam i narodow ym i pozostaje poza zasięgiem tych rozważań. Znane są państw a wielonarodowościowe, a także narody żyjące w różnych państw ach, z których żadne nie jest ich własnym. W prow adza to znaczne kom plikacje do socjologicznych badań międzykrajowych.

Wyjaśnienia typu makro-makro i makro-mikro

B adania m iędzykrajowe wykorzystują dane o krajach w procesie socjologicz

nego wyjaśniania, a więc zawierają zmienne niezależne zdefiniowane n a pozio

m ie systemu jak o całości (N ow ak 1989). Zwróćmy uwagę, iż z form alnego p u nk tu widzenia m o g ą to być zmienne, które opisują czy to przeciętne stany w tym systemie (np. średnia dochodu w rodzinie), czyjego cechy globalne (np.

występowanie dwuizbowego parlam entu), czy stosunki między częściami sys

tem u (np. ostry antagonizm między kapitałem i związkami zawodowymi), czy umiejscowienie systemu w szerszym układzie (np. form alna przynależność do banku światowego). Jak ju ż zaznaczyliśmy, odwołanie się do podobieństw i różnic m iędzykrajowych jest równoznaczne z wprowadzeniem zmiennej niezależnej n a poziom ie m akro.

Zm ienne m akro m ogą wszakże służyć do wyjaśnień zróżnicowania zarówno innych zmiennych ogólnosystemowych, tzn. zmiennych m ikro. W yjaśnienia typu „m ak ro -m ak ro” i „m akro-m ikro” są podstaw ą proponow anej w tym artykule typologii m iędzykrajowych badań porównawczych w socjologii. P o dział ten odpow iada istotnem u podziałowi występującemu w pracach teoretyczno-m etodologicznych (N ow ak 1989; Colem an 1990).

Charakterystyki krajów jako zmienne wyjaśniane i wyjaśniające.

Analizy makro-makro

Analizy „m akro-m akro ” są zróżnicowane ze względu n a to, jakie charak

terystyki krajów bran e są pod uwagę i ilu krajów dotyczą. Przedstawimy ogólną m apę zasadniczych typów analiz „m akro-m akro” wprowadzając rozróżnienie między pozycyjnymi i relacyjnymi charakterystykam i krajów. Rozróżnienie to wym aga kom entarza.

Przez charakterystyki pozycyjne rozumiemy tu takie zmienne, które przed

staw iają ilościową lub jakościow ą m iarę natężenia danego zjawiska w danym kraju. Pozycja danego kraju wobec innych wynika z wartości tej m iary. Zwykle zbiór danych zawierających charakterystyki pozycyjne jest zapisany w postaci prostokątnej m acierzy (A = a;j), gdzie a oznacza w artość w kraju i (wiersz) zmiennej у (kolum na). Przykładam i odpowiednich zmiennych ilościowych m oże być dochód narodow y n a głowę w 1992 roku (W orld Bank 1994), czy indeks

(5)

rozw oju społecznego (U nited N ations Developm ent Program m e 1993). Przy

kładam i zmiennych jakościowych m oże być występowanie (lub niewystępowa

nie) systemu wielopartyjnego, czy dom inacja (lub jej brak) określonej religii.

Cechą charakterystyki pozycyjnej jest to, że jej wartość w danym kraju m oże być określona niezależnie od tego, czy jest ona określona dla innego lub innych krajów.

Charakterystyki relacyjne wyrażają substantywne stosunki między krajami.

W kw adratow ej m acierzy (B = bkl) w artość b, to w artość relacji między krajem k (wiersz) a krajem / (kolum na). Przykładam i zmiennych wyrażających stosunki między krajam i k i I w danym czasie m ogą być: w artość wzajemnego eksportu, liczba wzajemnych um ów międzynarodowych, czy liczba organizacji m iędzy

narodow ych, do których o b a kraje należą. Przykłady te pokazują, że w artość relacyjnej charakterystyki jednego kraju nie może być określona niezależnie od inform acji o innym lub innych krajach.

Tabela 1. Porównania, w których charakterystyki krajów stanowią faktyczne lub potencjalne zmienne wyjaśniane i wyjaśniające. Analizy makro-makro

Liczba krajów

Jeden Kilka Kilkanaście Kilkadziesiąt Charakterystyki krajów

Pozy cy jne (Kraj jako wartość zmiennej)

(2) STUDIA

JAKOŚCIOWYCH ZALEŻNOŚCI MIĘDZY

CECHAMI KRAJÓW

(3) STUDIA ILOŚCIOWYCH

ZALEŻNOŚCI MIĘDZY CECHAMI KRAJÓW

R elacy jn e (Kraj jako element układu)

(4)

STUDIA SYSTEMU ŚWIATOWEGO I JEGO CZĘŚCI M ieszane

(Kraj jako wartość zmiennej i elementy układu)

O) MONOGRAFIE

WYBRANYCH PRZYPADKÓW

Uogólnienie

W tabeli 1 przedstaw iono cztery zasadnicze typy badań międzykrajowych.

M onografie w ybranych przypadków (typ 1) zawierają p o r ó w n a n i a i n t e r p r e t a c y j n e wykorzystujące bogactw o zmiennych obu rodzajów: pozycyj

nych i relacyjnych. Tego rodzaju porów nania skupiają się na rozwinięciu

(6)

instrum entarium rozum ienia różnych wzorców norm i działań występujących w w ybranych krajach. Klasycznymi pracam i z tego zakresu są niektóre studia nad rewolucjami. T a k n a przykład, B arrington M oore (1966) an alizował w ybrane przypadki rewolucji kom unistycznych (Rosja i Chiny), faszystowskich (Niemcy i Japonia) oraz burżuazyjnych (Francja, A nglia i Stany Zjednoczone A .P.) używając bogatego opisu historycznego. Podobnie, w teorii dopatrującej się przyczyn rewolucji w relatywnej deprywacji, James D avies (1971) wykorzys

tywał dane historyczne o rewolucji w Egipcie, Rosji, Francji i Stanach Zjednoczonych A.P. W strukturalnej teorii rewolucji, Theda Skocpol (1979) skupiła uwagę n a sieci uw arunkow ań we Francji, Rosji i Chinach. Chociaż każda z przytoczonych prac zawierała różnorodne porów nania międzykrajowe, żadna z nich nie w yprow adzała inferencji przyczynowych z porów nań między

krajowych pozwalających n a kom pletny test proponow anej teorii.

Nie oznacza to, że porów nania interpretacyjne są ateoretyczne, czy też pozbaw ione ścisłości. Teorie pojawiające się w tego typu studiach są często doniosłe poznawczo i m ają - przynajmniej potencjalnie - znaczny zasięg.

Jednakże służą one głównie jak o ram y interpretacyjne, dzięki którym między

krajowe podobieństw a i różnice są hie et nunc wyjaśnione. Krytycy uznają czasem te wyjaśnienia za przekonujące, ale kwestionują zasadność traktow ania ich jak o odpow iednika testu, z pow odu nie spełnienia wymogów falsyfikowal- ności (Tilly 1984).

Studia jakościowych zależności między cechami krajów (typ 2) zwykle wykorzystują m etodę zgodności i różnicy J.S. M illa. M etod a ta przesądza o tym, że jeden czynnik przyczynowy uznany jest za obowiązujący we wszystkich możliwych przypadkach. To ze względu na ową zasadę „inwariancji przyczyno

wej” Tilly (1984) nazywa studia używające tej m etody „studiam i uniwersalizują- cymi” . W zorce wykazujące „heterogeniczność przyczynową” - wyrażającą się w tym, iż kom binacja różnych sił przyczynowych generuje te same skutki - są w tej m etodzie logicznie wyeliminowane. T o poważne ograniczenie zasady M illa wynika z nadm iernej wagi, przypisanej przypadkom , nie potwierdzającej hipotezy. Jednakże wyjątki w ystępują w praw ie wszystkich procesach. Jeśli wykorzystywać je mechanicznie, to niemożność znalezienia przyczynowych uniwersaliów, które są potw ierdzone przez zasadę zarów no zgodności, jak i różnicy m oże wyeliminować praw ie każde nietrywialne wyjaśnienie (Lijphart 1971).

D la jakościowego b adania zależności między cechami krajów Charles Ragin (1987) rozw inął alternatyw ną logikę porównawczą, k tó ra pozwala wykrywać niejednorodność przyczynową. Procedura ta, nazywana „jakościową analizą porów naw czą” (QCA), stosuje logikę ąuasi-eksperym entalną. W odróżnieniu od m etody zgodności i różnicy, m oże ona wykrywać jakiekolwiek wielokrotne generalizacje przyczynowe za pom ocą logiki redukcji danych opartej n a algebrze Boole’a.

(7)

Isto ta studiów ilościowych zależności między cechami krajów (typ 3) m oże być wyjaśniona za pom ocą następującego przykładu. Rozważmy hipotezę: „im wyższy wskaźnik potrzeby osiągnięć, tym większa proporcja osób podlegają

cych międzygeneracyjnej ruchliwości cyrkulacyjnej (wymiennej)” (por. Słom

czyński i K rauze 1987). Zastanów m y się, co ta hipoteza implikuje odnośnie pow iązania dwóch zmiennych - poziom u potrzeby osiągnięć i proporcji osób ruchliwych wymiennie - w zbiorze krajów, które stanow ią adekw atną reprezen

tację wszystkich możliwych przypadków ? Im plikuje ona, że proporcja osób ruchliwych wymiennie będzie istotnie wyższa w grupie o wysokiej potrzebie osiągnięć i istotnie niższa w grupie o niskiej potrzebie osiągnięć.

Główne zastosowanie procedur statystycznych w analizach porównawczych opiera się n a danych ilościowych z wielu krajów, dotyczących jednego lub kilku punktów czasowych. W badaniach tego typu nacisk jest położony n a wy

krywanie generalizacji przyczynowych, które są ważne dla dużych prób, a nawet dla całej populacji krajów (np. C hase-D unn 1979; Jackm an 1984).

W yniki takich studiów przypom inają przekrojowe fotografie procesu historycz

nego, gdyż często b rak jest kom pletnych danych czasowych dla wielu krajów.

M iędzykrajowe porów nania statystyczne są istotnym sposobem oceny empirycznych konsekwencji alternatywnych twierdzeń teoretycznych dla dużej liczby przypadków . Jednakże krytycy tego podejścia zarzucają, iż prowadzi ono często do fałszywego ujednorodnienia przypadków i wyrugowania z nich indywidualnych podstaw historycznych w procesie dociekania ogólnoobowią- zujących wyjaśnień i statystycznych istotności. Postrzeganie przypadków jako rzeczywistych bytów społecznych zasługujących n a wyjaśnienie ze względu na swoją w łasną specyfikę ulega czasami zagubieniu (Ragin 1987; Tilly 1984;

Skocpol (ed.) 1984). W iąże się to z problem am i ekwiwalentności jednostek obserwacji, d o których to problem ów jeszcze powrócimy.

W ram ach studiów systemu światowego i jego części (typ 4) najbardziej charakterystyczne jest podejście historyczne. W yjaśnienia wymaga tu przede wszystkim tzw. podejście holistyczne. Podejście to jest stosowane wówczas, gdy rozważany jest jakiś rodzaj „całości społecznej” , a niekiedy tą całością społecz

n ą jest system światowy (Wallerstein 1974). T a k a konceptualizacja „przestrzen- no-czasowej całości” sugeruje, że istnieje tylko jed na jednostka analizy i jest nią właśnie system światowy jako taki. Niezależnie, czy m am y do czynienia z narodam i-krajam i, czy też z kulturami-społeczeństwam i, w systemie świato

wym rozum ianym holistycznie, te części nie są niezależnymi jednostkam i obserwacji, czego wym aga ap a ra t metodologiczny (Bach 1980).

M cM ichael (1990) proponuje „zunifikowane porów nanie” jak o alternatywę pozw alającą uniknąć trudności weryfikacyjnych, w które uw ikłana jest teoria systemu światowego. T a strategia w prow adza pojęcie „całości społecznej” , k tó ra składa się z wiązek powiązanych procesów. Procesy te w wyniku kum ulacji w czasie i przestrzeni „tw orzą” now ą całość w postaci zróżnicowane

(8)

30 KAZIM IERZ M . SŁOMCZYŃSKI

go uogólnionego procesu historycznego. W edług tej koncepcji samo określenie i d obór „przypadków ” staje się przedm iotem analizy, nie zaś punktem wyjścia, ja k w teorii systemu światowego. W edług M cM ichaela (1990) porów nania zunifikowane m ogą być szczególnie użyteczne w rozwijaniu historycznie uzasad

nionej teorii społecznej, k tó ra minimalizuje różnicę między tym, co ogólne, a tym, co szczególne. Jak o godny uwagi przykład porów nania holistycznego wymienia on analizę Polanyi’ego (1957) dotyczącą pow stania i u p adk u kapitali

stycznego Iaissez-faire.

Tabela 2. Porów nania, w których charakterystyki krajów stanowią faktyczne lub potencjalne wyjaśnienie występujących w nich zależności. Analizy m ikro-m akro

, , Jeden K ilka Kilkanaście Kilkadziesiąt

Charakterystyki k rajów ---

Ś c iś le j e d n o s t k o w e (Kraj ja k o

deskryptor)

R e p r e z e n t a c y j n e (Kraj jak o

reprezentacja typu)

K o n t e k s t o w e (Kraj ja k o wartość zmiennej)

(1) STUDIA

Z TŁEM PORÓW

NAWCZYM

(2)

TYPOWE STUDIA OPISOWE

(3) STUDIA CELOWEGO KONTRASTU

(4) STUDIA

MIĘDZYKRAJOWYCH RÓŻNIC

JAKOŚCIOWYCH

(5) ILOŚCIOWE

STUDIA PORÓWNAWCZE

MIKRO-MAKRO

S -Icd

£

Uogólnienie

Wyjaśnianie zależności wewnątrzkrajowych. Analizy makro-mikro W tabeli 2 przedstaw iono typy studiów porównawczych, wyróżnione ze względu n a to, czy kraj występuje jak o deskryptor, reprezentacja typu, czy w artość zmiennej. Podział ten jest skrzyżowany z podziałem według liczby

(9)

wziętych do analizy krajów. Podobnie jak w przypadku analiz „m akro-m akro”

tak i tutaj wskażemy na istotne cechy wyróżnionych typów, przedstawiając ich najistotniejsze własności.

K ażdy socjolog zetknął się z pracam i, w których autorzy ograniczają się do analizy danych z jednego kraju, ale dane z innych krajów służą jak o tło porównawcze. Studia z tłem porównawczym tego rodzaju (typ 1) m ogą mieć n a celu okazanie, iż zależności w wybranym kraju przedstaw iają się odm iennie niż to ustalono w innych krajach. W e wczesnym stadium badań nad jakąś zależnością samo stwierdzenie tej odmienności m oże być doniosłym odkryciem i badany kraj występuje wówczas jak o deskryptor. Wówczas konkluzja będzie m iała postać: „W Polsce lat siedemdziesiątych, inaczej niż w krajach Europy Zachodniej i Am eryki Północnej, osoby ze środowisk robotniczych odznaczały się większą pewnością siebie niż osoby ze środowisk inteligenckich” . Kiedy badacze zaczynają wyjaśniać, dlaczego tak a zależność zachodzi w danym miejscu i czasie, to zwykle trak tu ją dany kraj jak o reprezentujący szerszą klasę krajów o podobnych cechach. Być może, że podobna zależność zachodziła we wszystkich krajach realnego socjalizmu, gdzie ideologia prom ow ała klasę robotniczą a degradow ała inteligencję (por. Słomczyński i K o h n 1993).

Kiedy socjologowie publikują pierwsze wyniki badań surveyowych prow a

dzonych n a reprezentatyw nych próbach ludności w wielu krajach, to zwykle nazwy krajów funkcjonują jako deskryptory zbioru danych. Obecnie studia opisowe (typ 2) obejm ują niekiedy kilkadziesiąt krajów, ja k w przypadku badań nad w artościam i młodzieży czy rozrodczością kobiet. Liczba krajów uwzględ

nionych w badaniach nie przesądza o ich opisowym lub analitycznym charak

terze. Niekiedy m niejsza liczba krajów pozw ala na stosowanie celowego k on trastu (typ 3) i w prow adzanie bardziej teoretycznie doniosłych wniosków.

T aki charakter m ają klasyczne już dziś badania A lm onda i Verby (1963) nad partycypacją polityczną.

Studia międzykrajowych różnic jakościowych (typ 4) stanow ią rozszerzenie studiów celowego ko n trastu (typ 3) na większą liczbę krajów, gdy kraje występują jak o reprezentanci swych szerszych klas. Jednakże w obu typach nazwy krajów m ogą zostać zamienione na wartości zmiennych. T ak na przykład wyjaśniając, w jakim stopniu wykształcenie kobiet wpływa na ich rozrodczość, m ożem y się spodziewać, że różnice między poszczególnymi kraja

m i będą proporcjonalne do różnic w dochodzie n a głowę w tych krajach.

Wówczas nie interesuje nas, iż badane osoby m ieszkają w Brazylii, Nigerii, Turcji i kolejnych badanych krajach, tylko że m ieszkają na terenach, gdzie dochód na głowę wynosi 3000, 120,180 i dalsze odpowiednie wielkości dolarów na osobę. D otychczas w tego typu badaniach zwykle uwzględniono nie więcej niż kilkanaście krajów (por. artykuły w Słomczyński i W esołowski 1981).

Zakres uogólnienia i m oc w yjaśniania osiąga swoje najwyższe natężenie w ilościowych studiach porównawczych (typ 5), które obejm ują dużą liczbę

(10)

krajów i dostarczają reprezentatywnego zróżnicow ania zmiennych systemo

wych. W studiach tego typu zmienne jednostkow e Y (jak np. osiągany status wyrażony n a skali prestiżu) wyjaśniane są za pom ocą innych zmiennych jednostkow ych X (jak np. poziom wykształcenia m ierzony liczbą lat efektywnie spędzonych w systemie szkolnym), a także zmiennych „krajow ych” Z (jak np.

poziom industrializacji m ierzony wysokością konsumpcji energii n a osobę) oraz interakcji m iędzy Y i X . N a doniosłość tej interakcji zwracał uwagę N ow ak (1989; por. także Przeworski i Teune 1970).

Pow staje pytanie, w jak i sposób, w takich analizach, należy reprezentować indywidua: czy rów no dla każdego kraju, czy też proporcjonalnie do liczby ludności w poszczególnych krajach. Dotychczasow a praktyka w tym zakresie (por. np. T reim an i Y ip 1989) opierała się n a reprezentacji równościowej.

W ydaje się jednak, że w przyszłości należałoby podjąć również próby z re

prezentacją proporcjonalną, zwłaszcza w odniesieniu do takich bytów geografi

cznych, któ re m o g ą tworzyć całości wyższego rzędu niż poszczególne kraje.

U nia E uropejska staje się takim bytem. M ożna będzie do nich zaliczyć kraje należące do N A F T A lub innych unii gospodarczych.

Porównanie różnych typologii

Zestawienie 1 przedstaw ia w prowadzone typy m iędzykrajowych badań porównawczych i ich odpowiedniki w pracach Tilly’ego (1984), K o h n a (1989a i 1998b) i R agina (1989). W ybraliśm y prace tych trzech autorów , gdyż zawierają one bardzo szeroki wachlarz kategorii w prowadzonych do m etodologii socjo

logicznej kom paratystyki. K ategorie wyróżnione przez innych autorów - na przykład M arsha (1967), H opkinsa i W allersteina (1967), Eldera (1976), czy G riffina (1992) - mieszczą się w tym wachlarzu.

Przedstawione zestawienie (s. 33) wymaga kom entarza. Typy badań porów nawczych występujące u cytowanych autorów są w niektórych przypadkach nazwane inaczej niż w oryginale, gdyż w ich prezentacji nie ograniczyliśmy się d o typów podstaw owych, ale również do podtypów. T ak więc - na przykład - K o h n (1989a) w zasadzie wyróżnia cztery typy: studia, w których kraje w ystępują jak o przedm iot analizy, jak o kontekst analizy, jak o jednostki analizy, oraz studia transnarodow e. Jednakże w omówieniu tych typów pojaw iają się nowe podtypy: studia, w których kraje występują jak o kontekst i jednostka analizy jednocześnie oraz studia zawierające porów nania implicite.

Om awiany a u to r w spom ina też krajowe „case studies”, choć nie uwzględnia ich w zasadniczej typologii.

Cechą proponow anej typologii jest to, iż dobrze oddaje dystynkcje wy

stępujące u innych autorów . M oże najbardziej wątpliwe jest przyporząd

kowanie studium ilościowych zależności między cechami krajów następującej

(11)

Zestawienie 1

.

Wprowadzone typy międzykrajowych badań porównawczych i ich odpowiedniki w pracach Tilly’ego (1984), Kohna (1989) i Ragina (1989)

Wprowadzone typy Tilly (1984) Kohn (1989) Ragin (1989) A. MAKRO-MAKRO

1. Monografie wybranych przypadków

Krajowe case studies

Case studies

2. Studia jakościowych Makro-socjo- Makr o-studia

zależności między logiczne porów porównawcze

cechami krajów nania indywidua

lizujące

z małym N

3. Studia ilościowych Kraje jako Większość iloś

zależności między cechami krajów

jednostki analizy ciowej socjologii porównawczej przed 1975 4. Studia systemu świa Wszechograniające Studia Większość iloś

towego i jego części porównania transnarodowe ciowej socjologii porównawczej po 1975 r.

B. MIKRO-MAKRO 1. Studia z tłem

porównawczym

Porównania implicite

Case studies

2. Typowe studia Kraje jako Zbiory studiów

opisowe przedmiot analizy indywidualnych

3. Studia celowego Porównania Kraj jako Mikro-studia

kontrastu indywidualizujące kontekst porównawcze z

małym N

4. Studia międzykra Porównania poszu Studia

jowych różnic jakościowych

kujące zróżnicowań jakościowe

5. Ilościowe studia Porówania Kraj jako kontekst Studia porównawcze uzupełniające i jednostka analizy ilościowe mikro-makro

kategorii R agina (1989): „większość socjologii porównawczej przed 1975 r .” . Uczyniono tak jed n ak ze względu n a podaw ane przez tego au to ra przykłady.

Podobnie uczyniono w przypadku innej jego kategorii „większość socjologii porównawczej po 1975 r .” . K orespondenq'a między wprowadzonym i typam i a pozostałymi kategoriam i typologii R agina (1989 i 1987) i Tilly’ego (1984) nie pow inna budzić zastrzeżeń.

(12)

Typy międzykrajowych badań socjologicznych a problemy ekwiwalentności przedmiotowej, pomiarowej i temporalno-procesualnej Przez ekwiwalentność przedm iotow ą rozumiemy tu równoważność jed no

stek obserwacji p od istotnym i dla badania względami. W międzykrajowych badaniach typu m akro-m akro jednostkam i analizy są kraje - społeczeństwa posiadające byt państwowy. W yobraźm y sobie, że przedm iotem naszego zainteresow ania jest zależność między poziomem rozwoju ekonomicznego E - m ierzonym na przykład w artością p ro duktu narodow ego na osobę (por. np.

W orld B ank 1994) a poziom em rozwoju społecznego S - m ierzonym n a przykład indeksem H D I opracow anym przez Program Rozw oju O N Z (U nited N ation D evelopm ent Program m e 1993). A by zbadać zależności między tymi dw om a zmiennymi, E i S, m ożem y wykorzystać odpowiednie m iary charak

teryzujące pon ad 150 krajów na początku lat dziewięćdziesiątych według podanych wyżej źródeł. T a k a analiza oddaje istotę studiów ilościowych zależ

ności miedzy cechami krajów i pozw ala na zilustrowanie problem u ekwiwalent

ności jednostek obserwaq'i.

Problem polega na tym, że w zaproponow anej analizie każdy kraj tra k tow any jest jednakow o - właśnie jak o równoważna jednostka obserwacji - chociaż jest oczywiste, że ze względu n a interesujące nas zmienne niektóre kraje są niezwykle heterogeniczne i ich wewnętrzne jednostki administracyjne m ogłyby stanowić analityczny „ekwiwalent” wielu innych krajów (por. klasycz

ny artykuł Linza i M iquela 1966). Czy upraw nione jest porów nanie za

gregowanej w artości p ro d u k tu narodow ego na osobę dla Chin — najliczniej

szego kraju n a świecie i bardzo zróżnicowanego ekonomicznie - z analogiczną w artością dla m ałego i jednorodnego kraju, ja k Swaziland? Pod względem wartości indeksu H D I jedna prowincja Indii (Kerala) przewyższa inną (U ttar Pradesh) o praw ie 100%. Czy Indie jak o całość są więc właściwą jednostką obserwacji dla proponow anej tu analizy? Czy m ożna je porównywać z krajam i hom ogenicznym i p od względem H D I?

Uświadomiwszy sobie, że ekwiwalentność jednostek obserwacji m oże w nie

których przypadkach budzić poważne wątpliwości, należy rozważyć, jakie środki zaradcze m ożna w takich sytuacjach podjąć. Jeżeli źródłem wątpliwości jest heterogeniczność dużych krajów - to tę charakterystykę trzeba wprowadzić d o analizy jak o zm ienną k ontrolną. Czasami jednak chodzi o prostsze sytuacje, w których o p ó r przeciw m iędzykrajowym porów naniom wynika z faktu, iż w analizie uwzględnimy kraje o zróżnicowanych rozm iarach ludnościowych.

N ic jednak nie stoi n a przeszkodzie, aby liczbę ludności wprowadzić do analizy, aby kontrolow ać wpływ tej zmiennej. R epertuar stosowanych technik statys

tycznych jest szeroki.

Zilustrujem y problem ekwiwalentności pomiarowej odwołując się do badań typu surveyowego prow adzonych w różnych krajach. Najczęściej z problemem

(13)

tym m am y do czynienia, kiedy przygotowujemy kwestionariusz wywiadu i zastanaw iam y się, czy zastosowanie tych samych pytań w odmiennych kontekstach społeczno-kulturowych będzie prowadziło do otrzym ania wskaź

ników tej samej postaw y bądź też innej własności. W badaniach prowadzonych w Polsce w 1978 ro k u nad wpływem w arunków pracy n a psychologiczne funkcjonowanie jednostki badacze adaptow ali am erykański kwestionariusz.

W kwestionariuszu tym jedno z pytań - użyte w całej grupie pytań służących do pom iaru elastyczności intelektualnej - b rzmiało: „Przypom nijm y n a chwilę, że m a p an podjąć decyzję, gdzie zostanie otworzone stoisko z ham burgeram i...

Jakie problem y by p a n rozważył przy podjęciu decyzji, które z tych dwóch miejsc jest bardziej korzystne?” Jest oczywiste, iż w badanym okresie konotacja stoiska z ham burgeram i była w społeczeństwie polskim inna niż w społeczeńst

wie amerykańskim. W takiej sytuacji badacze musieli rozważyć, co m oże stanowić funkcjonalny ekwiwalent werbalny, aby nie naruszyć sensu zadania intelektualnego, w którym chodziło o uchwycenie sposobu argumentacji.

Zdecydowano się na kiosk „R u ch u” (K ohn i Słomczyński 1993).

Wreszcie w arto wskazać na problem y ekwiwalentności temporalno-procesual- nej występujące równie często w badaniach typu m akro-m akro, ja k i m ik- ro-m akro. Załóżm y, że celem naszych badań m a być ustalenie prawidłowości dotyczących społecznych skutków przechodzenia od gospodarki scentralizowa

nej do gospodarki urynkowionej: badania nasze m ają objąć Europę Środ

kow o-W schodnią. Czy w takim przypadku należy przeprowadzić badania w kilku krajach w tym samym czasie, czy też dostosowywać czas b ad ań do tej samej fazy przem ian w każdym kraju oddzielnie? Konkretniej: czy lepszym ekwiwalentem analitycznym Polski z ro ku 1991 jest Bułgaria z tego samego roku, czy też Bułgaria kilka lat później?

Tego typu problem y ekwiwalentności tem poralno-procesualnej występują szczególnie w studiach m onograficznych, w których dokonuje się całościowego opisu badanych zjawisk. O statnio problem y te - acz nie pod występującą tu nazwą - zyskują na zainteresowaniu specjalistów z różnych dziedzin socjologii porównawczej (por. Skocpol [ed.] 1984). O podobnych problem ach pisał też Sztom pka (1988). Powiązanie problem ów ekwiwalentności tem poralno-proce

sualnej i przedm iotowej występuje w pracy H age’a (1975).

Zakończenie

N a zakończenie w arto zwrócić uwagę n a następującą okoliczność: między

krajowe analizy porównawcze w zasadzie nie wprow adzają takich problem ów metodologicznych, które nie występują w badaniach prow adzonych w jednym kraju. W przypadku ekwiwalentności przedmiotowej, w socjologii organizacji znane są trudności porów nyw ania gigantycznych korporacji z małymi przedsię-

(14)

biorstwam i, choć te skrajne przypadki podpadają pod tę samą rubrykę jednostek obserwacji zwanych firmami. W społeczeństwie wielkich kontrastów trudności oceny ekwiwalentności wskaźników i konstruktów dla m ieszkańców zapadłej wioski i dużego m iasta m ogą być znacznie większe niż przy między- krajowym porów naniu grupy społecznej, k tó ra odznacza się p o do bn ą „subkul

tu rą zaw odow ą” - ja k n a przykład lekarze. Wreszcie socjologowie starający się porów nać przebieg jakiegoś pow tarzającego się zjawiska w danym społeczeńst

wie stoją przed podobnym i dylem atam i ustalenia ekwiwalentności tem poralno-procesualnej, ja k socjologowie operujący m ateriałem z kilku społeczeństw.

Jednakże w badaniach obejmujących wiele krajów problem y związane z ekwiwalentnością przedm iotow ą, pom iarow ą i tem poralno-procesualną wy

stępują w ostrzejszej form ie niż w badaniach nie pretendujących do m iana kom paratystycznych. M oże dlatego udział w badaniach porównawczych uw a

żany jest n a ogół za form ę dobrego treningu metodologicznego.

Literatura

Alm ond, G ., S. Verba. 1963. The Civic Culture. Princeton: Princeton University Press.

Arm er, M ., A. G rim shaw (eds). 1973. Comparative Social Research: M etho

dological Problems and Strategies. New Y ork: Wiley.

Bach, R. 1980. On the Holism o f a World System Perspective. W: Т .К . H opkins, I. W allerstein (eds) Processes o f the W orld System. Beverly Hills: Sage.

Coleman, J. 1990. Social Theory. H arvard: H arvard University Press.

Chase-D unn, Ch. 1979. Comparative Research on W orld-System Characteris

tics. „International Studies Q uarterly” 23: 601-623.

Davies, J. 1971. When M en Revolt and Why. New Y ork: Free Press.

Elder, J.W . 1976. Comparative Cross-National Methodology. „A nnual Review o f Sociology” 2: 209-230.

Griffin, L.J. 1992. Comparative Historical Analysis. W: E .F . B orgatta i M .L.

B orgatta (eds) Encyclopedia o f Sociology, V ol.l. New York: M acmillan.

Hage, J. 1975. Theoretical Decision Rules fo r Selecting Research Designs. The Study o f Nation-States or Societies. „Sociological M ethods and Research” 4:

131-165.

H opkins, T .K ., I. W allerstein. 1967. The Comparative Study o f National Societies. „Social Science In form atio n” 6: 25-58.

Jackm an, R. 1984. Cross-National Statistical Research and the Study o f Comparative Politics. „A m erican Journal o f Political Science” 28: 161-182.

K oh n, M .L . 1989a. Introduction. W: M .L. K o h n (eds) Cross-National Research in Sociology. Beverly Hills: Sage Publications.

(15)

K oh n , M .L . 1989b. Cross National Research as an Analytic Strategy. W: M .L.

K o h n (ed.) Cross-National Research in Sociology. Beverly Hills: Sage Publications.

K oh n , M .L. (ed.). 1989c. Cross-National Research in Sociology. Beverly Hills:

Sage Publications.

K ohn , M .L., K .M . Słomczyński. 1993. Social Structure and Self-Direction.

A Comparative Analysis o f the United States and Poland. Cambridge:

Blackwell (wydanie z nowym posłowiem).

Lijphart, A. 1971. Comparative Politics and the Comparative M ethod. „Am eri

can Political Science Review” 65: 682-693.

Linz, J., A. de M iguel. 1966. Within-Nation Differences and Comparisons: The Eight Spains. W: R. L. M erritt, S. R o kk an (eds) Comparing Nations: The Use o f Quantitative Data in Cross-National Research. New Haven: Yale U niver

sity Press.

M arsh, R .M . 1967. Comparative Sociology: A Codification o f Cross-Societal Analysis. New Y ork: H arcourt.

M eyer, J.W ., M . H an n an (eds). 1976. National Development and the World System. Chicago: Chicago University Press.

M cM ichael, P. 1990. Interpreting Comparison Within a World-Historical Perspective: An Alternative Comparative M ethod. „Am erican Sociological Review” 55: 385-397.

M oore, B. 1966. The Social Origins o f Dictatorship and Democracy. Boston:

Beacon Press.

Now ak, S. 1977. The Strategy o f Cross-National Survey Research fo r the Development o f Social Theory. W: A. Szalai, R. Petrella (eds) Cross-National

Comparative Survey Research: Theory and Practice. Oxford: Pergam on.

N ow ak, S. 1989. Comparative Studies and Social Theory. W: M .L. K o h n (ed.) Cross-National Research in Sociology. Beverly Hills: Sage Publica

tions.

Przeworski, A ., H . Teune. 1970. The Logic o f Comparative Social Inquiry. New York: Wiley.

Oyen, E. (ed.). 1990. Comparative Methodology: Theory and Practice in International Social Research. New bury Park: Sage.

Polanyi, K . 1957. The Great Transformation. Boston: Beacon.

R agin Ch. 1987. The Comparative M ethod: M oving Beyond Qualitative and Quantitative Strategies. Berkeley: University o f California Press.

Ragin, Ch. 1989. New Direction in Comparative Research. W: M .L. K o h n (ed.) Cross-National Research in Sociology. Beverly Hills: Sage Publications.

Skocpol, T. 1979. States and Social Revolutions. Cambridge: Cam bridge University Press.

Skocpol T. (red.). 1984. Vision and M ethod in Historical Sociology. Cambridge:

Cam bridge University Press.

(16)

Smelser, N .J. 1976. Comparative M ethods in the Social Sciences. Englewood:

Prentice Hall.

Słomczyński, K .M ., T .K . K rauze. 1987. Cross-National Similarity in Social M obility Patterns. „A m erican Sociological Review” 52: 598-611.

Słomczyński, K .M ., W. W esołowski. 1981. Zróżnicowanie społeczne w per

spektywie porównawczej. W rocław: Ossolineum.

Szalai, A., R. Petrella (eds). 1977. Cross-National Comparative Survey Research:

Theory and Practice. Oxford: Pergam on.

Sztom pka, P. 1988. Conceptual Frameworks in Comparative Inquiry: Divergent or Convergent? „International Sociology” 3: 207-219.

Tilly, Ch. 1984. Big Structures, Large Processes, Huge Comparisons. New York:

Russell Sage F oundation.

Treim an, D .J., K am -B or Yip. 1989. Educational and Occupational Attainm ent in 21 Countries. W: M .L . K o h n (ed.) Cross-National Research in Sociology.

Beverly Hills, CA: Sage Publications.

Triandis, H ., J. Berry (eds). 1980. Handbook o f Cross-Cultural Psychology, Vol.

2 M ethodology. Boston: Allyn & Bacon.

U nited N ations D evelopm ent Program m e. 1993. Human Development Report 1993. Oxford: O xford University Press.

W allernstein, I. 1974. The M od em World System. New Y ork: Academic Press.

W orld Bank (1994), The W orld Bank Atlas 1994. W ashington: W orld Bank.

The typology of international comparative research and key methodological problems

Summary

One can distinguish between the sociological com parative research depending on w hether they aim to explain international (m acro-m acro relationships) or intra-national differentation (m acro - micro). Based on this distinction, the typology has been m ade which takes into account various kind of characterictics o f the countries as well as num ber o f countries. T he typology allows to figure out m any problem s related to functional equivalence in the com parative research. In particular, the analysis o f the three kinds o f the functional equivalence was m ade - namely th at of: the units of observation (subject equivalence), indicators and constructs (measurement equivalence), as well as the stage of observed facts (processual - tem poral equivalence).

Типология международных сравнительных исследований и главные методологические вопросы

Резю ме

Социологические сравнительные исследования, проводимые в разны х странах, м ож но разделить, принимая во внимание то, что является предметом объяснений:

(17)

различия между странам и (зависимость макро-макро) или же внутри страны (зависимость м акро-м икро). Д анное разделение послужило построению типологии, в которой принято во внимание вид данных, характеризую щ их страны, а также количество стран. Типология позволяет упорядочить ряд проблем , связанных с функциональной эквивалентностью в сравнительных исследованиях. Особенно проведен анализ трех видов функциональной эквивалентности: единиц измерения (предметная эквивалентность), коэффициентов и конструктов (измерительная эквивалентность), а такж е этап развития наблю даем ой действительности (процессуально-временная эквивалентность).