STUDIA SOCJOLOGICZNE 1996, 3 (142) ISSN 0039-3371
Kazimierz M . Słomczyński
O hio State U niversity i P olsk a A kadem ia N a u k
Krystyna Janicka
P olska A k adem ia N au k
Bogdan W. M ach
P olska A k adem ia N a u k
Wojciech Zaborowski
Polska A k adem ia N a u k
STRUKTURA SPOŁECZNA A CECHY OSOBOWOŚCI:
BADANIA W LATACH 1978 1 1992
A rtyku ł niniejszy dotyczy związków między położeniem w strukturze społecznej a nastawieniami i stanami psychicznymi jednostek. Zw iązki te analizowane są na podstawie badań empirycznych przeprowadzonych w Polsce w 1978 roku („Sytuacja pracy i je j psychologiczne konsekwencje") oraz w 1992 roku ( „Struktura społeczna a osobowość w warunkach zm iany systemowej") w porównaniu z wynikami badań amerykańskich z lat 1964 i 1974.
Położenie w strukturze społecznej rozważane je st w dwóch aspektach: (1 ) nierówności określających system stratyfikacji społecznej ( w wymiarach: edukacyjnym, statusu zawo
dowego i dochodu); (2 ) struktury klasowej (ujętej w kategoriach kontroli nad produkcją i dystrybucją dóbr, adekwatnych do odmiennego w latach 1978 i 1992 systemu politycz
no-ekonomicznego ).
Nastawienia i stany psychiczne analizowano za pomocą dziewięciu skal orientacji społecznych i obrazu własnej osoby: autorytarnego konserwatyzmu, odpowiedzialności moralnej, aprobaty zm ian społecznych, zaufania do innych, konformizmu opinii, wiary
w siebie, poczucia niższości, lęku i fatalizm u.
Okazało się, że zarówno w 1978 roku, ja k i w roku 1992form alne wykształcenie, status zawodowy oraz zarobki z pracy stanowiły dobre wskaźniki pozycji stratyfikacyjnej w Polsce, a zw iązki m iędzy elementami tej pozycji są podobne w Polsce i w Stanach Zjednoczonych - wynikają one zatem z logiki procesu modernizacji, a od systemu ekonomiczno-politycznego zależą w stopniu niewielkim.
Z espół Porów naw czych A n aliz N ierów n ości Społecznych IF iS P A N , 00-330 W arszawa, ul. N o w y Św'at 72.
2 6 K.M . SŁOMCZYŃSKI, K. JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
Wprowadzenie
Badania przedstawione w tym artykule mają swoją historię sięgającą lat siedemdziesiątych. W 1978 roku w Polsce zostały podjęte badania „Sytuacja pracy i jej psychologiczne konsekwencje” (Janicka, Koralewicz-Zębik i Słom
czyński, 1978; Słomczyński, Kohn, i inni, 1988; K ohn i Słomczyński, 1990).
Inspirację stanowiły prace Melvina K ohna i Carmi Schoolera (Kohn, 1969;
K ohn i Schooler, 1969). Autorzy ci ustalili na podstawie badań amerykańskich z połowy lat sześćdziesiątych, że ludzie o „wyższej pozycji klasowej” bardziej niż inni cenią wartości samoreałizacyjne, a także silniej przejawiają te orientacje społeczne i te elementy obrazu własnej osoby, które wynikają z głębokiego przekonania o dużym znaczeniu samorealizacji w życiu. Centralne pytanie, które inspirowało polskie badania z 1978 roku było następujące: „Czy w Polsce położenie społeczne m a taki sam wpływ na uznawane wartości samorealizacyj- ne, jak w Stanach Zjednoczonych - mimo, że w warunkach upaństwowienia środków produkcji znaczenie indywidualizmu, w tym także przedsiębiorczości, jest znacznie mniejsze?” (Słomczyński, K ohn i inni, 1988). W badaniach podjętych na początku lat dziewięćdziesiątych zadaliśmy pytania dotyczące dynamiki społecznej: „Czy w okresie lat 1978-1992 zaszły jakieś istotne zmiany w związkach między położeniem w strukturze społecznej a osobowością? Jeśli tak, to jakie?”
W artykule tym rozważamy położenie jednostki w strukturze społecznej w dwóch płaszczyznach. Pierwszą płaszczyznę stanowią te nierówności, które określają sy s te m u w arstw ienia — s tra ty fik a c ji społecznej. W dalszej części artykułu konstruujemy indeks położenia społecznego jednostki ujmujący łącz
nie jej pozycję w wymiarze edukacyjnym, statusu zawodowego i dochodu.
Drugą płaszczyznę stanowi struktura klasowa charakteryzowana poprzez sto
sunki własności i czynnik kontroli nad produkcją dóbr oraz ich dystrybucją.
Opracowując materiał z 1978 roku zaproponowaliśmy nowy schemat analizy klas społecznych w Polsce, w którym wyróżnia się: dysponentów społecznych środków produkcji, bezpośrednich kontrolerów pracy żywej, najemnych pra
cowników umysłowych, robotników produkcyjnych i pracowników fizycznych poza produkcją, oraz prywatną inicjatywę. Pokazaliśmy, że schemat ten dość dobrze odzwierciedla nierówności w wymiarze wykształcenia, statusu zawodo
wego i dochodu. Obecnie proponujemy również nowy schemat, przystosowany do sytuacji w początkach lat dziewięćdziesiątych.
Artykuł niniejszy dotyczy związków pozycji stratyfikacyjnej i położenia klasowego z nastawieniami i stanami psychicznymi jednostek, co jest jednym z kluczowych problemów współczesnej socjologii (House, 1981). Zajmiemy się tymi nastawieniami i stanami psychicznymi, które charakteryzują samorealiza- cyjny wymiar osobowości, czyli otwartość mentalną. Jednostka lokująca się wysoko w tym wymiarze eksponuje to, co świadczy o jej wierze we własne
STRUKTURA SPOŁECZNA A CECHY OSOBOWOŚCI 2 7
możliwości, o poczuciu bezpieczeństwa i kontroli nad własnym losem, niezależ
ności sądów i opinii. Jej nastawienie do społeczeństwa cechuje się względną tolerancją, odpowiedzialnością moralną, zaufaniem do innych, a także akcepta
cją zmian społecznych. Struktura psychologicznej samorealizacji została ustalo
na w wielu badaniach nad „osobowością otw artą”, rozumianą jako przeciw
stawienie „osobowości autorytarnej” (Adorno i inni, 1950; Lipset, 1959;
Lipsitz, 1965; Kirscht i Dillehay, 1967; Gabennesch, 1972; Kohn i Schooler, 1982 i 1986; Koralewicz, 1988). Ponadto będziemy analizować różne przejawy dyskomfortu psychicznego.
Opis badań
Badania „Sytuacja pracy i jej psychologiczne konsekwencje”, przeprowadzo
ne w 1978 roku były wzorowane na badaniach amerykańskich z 1964 i 1974 roku, które posiadają obszerną dokumentację (Kohn, 1969: Appendix A; Kohn i Schooler, 1983: Appendix A). Autorzy badań polskich włożyli dużo wysiłku, aby uczynić je porównywalnymi z tym wzorcem. Przygotowanie kwestionariu
sza badań polskich obejmowało trzy etapy. Najpierw dokonano selekcji zmiennych, które zoperacjonalizowano w postaci próbnych pytań kwestiona
riusza, posługując się tłumaczeniem narzędzia amerykańskiego. Drugi etap to przeprowadzenie pilotażu właściwego, obejmującego 50 osób, celowo dob
ranych ze względu na wiek, wykształcenie i rodzaj pracy. Trzeci etap obejmował ostateczną redakcję kwestionariusza i kontrolę wprowadzonych poprawek.
Główne badania w Polsce zostały zrealizowane w 1978 roku na próbie 1557 mężczyzn czynnych zawodowo, w wieku 19-65 lat, zamieszkałych w miastach.
Reprezentatywność próby, jak i jakość uzyskanego materiału z wywiadów kwestionariuszowych spełniają standardy przyjęte w badaniach socjologicznych tego typu (por. Słomczyński, K ohn i inni, 1988: Załączniki B i E). Dotyczy to także badań z 1992 roku, chociaż w badaniach tych dokonano rozszerzenia próby i włączono do niej kobiety, a także zmodyfikowano kwestionariusz (por.
Słomczyński, Janicka, M ach i Zaborowski, 1996).
Próba badań zasadniczych została wylosowana z populacji ludności Polski spełniającej następujące warunki: (1) zamieszkanie w jednostce administracyjnej będącej miastem, (2) roku urodzenia pomiędzy 1927 a 1971 włącznie. Jest to zatem próba ludności miejskiej w wieku 21-65 lat. Dane personalne wylosowa
nych osób pochodzą z bazy danych Rządowego Centrum Informatyki PESEL.
Zdecydowano, że próba będzie miała strukturę warstwową, co ułatwi kontrolę jej właściwości. Podział miast na warstwy utworzono opierając się na wielkościach miejscowości. Posłużono się tu podziałem GUS-owskim.
W badaniu wzięło udział 188 ankieterów. Praca terenowa rozpoczęła się w ostatniej dekadzie września 1992 roku i zakończyła się po dwóch miesiącach.
2 8 K.M. SŁOMCZYŃSKI, K. JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
Korzystając z próby zasadniczej i rezerwowej zrealizowano 2291 wywiadów, czyli 91,6% założonej liczebności. Tzw. response rate wyniósł 78%.
Schemat kontroli terenowej przygotowany został według następujących zasad: (a) kontrolą terenową objęci zostali wszyscy ankieterzy uczestniczący w realizacji badań zasadniczych; (b) kontrolą objęto 20% wyselekcjonowanych adresów przydzielonych każdemu ankieterowi. Uznać należy, iż przyjęty sche
mat zapewniał szeroki zakres kontroli pracy ankieterów. Z reguły bowiem, o ile prowadzona jest tego typu kontrola, to nie obejmuje ona ogółem więcej niż 5-10% zebranych materiałów.
Materiałem podstawowym z naszych badań są kwestionariusze wywiadów wypełnione przez ankieterów. Przed wprowadzeniem informacji z tych kwes
tionariuszy do pamięci komputera zostały one poddane wewnętrznej kontroli.
Sam proces wprowadzania danych był starannie kontrolowany. Wreszcie sprawdzono poprawność zapisu ze względu na zakresy zmiennych i konsysten
cję odpowiedzi na pytania powiązane.
Pozycja stratyfikacyjna i klasa społeczna
W artykule tym używamy konsekwentnie odmiennych terminów dla opisu położenia jednostek w systemie stratyfikacyjnym oraz ich położenia w struk
turze klasowej. Takie zmienne, jak wykształcenie, status zawodowy, czy dochód - to zmienne charakteryzujące zróżnicowanie warstwowe - społeczną stratyfi
kację. Natomiast klasami społecznymi będziemy zajmować się jako grupami osób pozostających w podobnych stosunkach kontroli nad produkcją i dys
trybucją. Stawiamy pytanie: jaki jest związek między przynależnością klasową jednostek a ich położeniem w systemie stratyfikacji? Nim na to pytanie odpowiemy, przedstawimy sposób pomiaru obu aspektów struktury społecznej.
Pozycja stratyfikacyjna
Dla danych polskich z 1978 i 1992 roku opracowaliśmy modele pomiarowe, w których położenie społeczne w hierarchicznych układach zróżnicowania społecznego jest rozumiane jako konstrukt „wyższego rzędu”, gdy konstruk- tami podstawowymi są wykształcenie, status zawodowy oraz dochód (Rysunki 1A i IB). W modelach dla obu okresów wykształcenie jest wyrażone za pomocą tego samego wskaźnika, którym jest przybliżona liczba ukończonych klas (lat) szkolnych. D la danych z 1978 roku, status zawodowy wyrażony jest na dwóch skalach prestiżu zawodów: Polskiej Skali Prestiżu (Słomczyński i Kacprowicz, 1979) oraz Międzynarodowej Skali Prestiżu (Treiman, 1977). Dla danych z 1992 roku operujemy skalą pozycji społeczno-ekonomicznej, która łączy walory obu skal prestiżu. W modelu z 1978 roku dochód był mierzony za pomocą dwóch wskaźników: podstawowego wynagrodzenia z pracy głównej oraz całkowitego
STRUKTURA SPOŁECZNA A CECHY OSOBOWOŚCI 2 9
dochodu z pracy. Model dla danych z 1992 roku jest prostszy, gdyż dochód jest mierzony za pomocą pojedynczego wskaźnika: ogólnych zarobków re
spondenta.
W modelu dla danych z 1978 roku wartości standaryzowanych współczyn
ników obrazujących siłę związku konstruktów podstawowych - odpowiadają
cych wykształceniu, statusowi zawodowemu i dochodowi - z ich wskaźnikami są bardzo silne (w granicach 0,91 do 0,96). Pomimo, że model dla danych z 1992 roku m a tylko pojedyncze wskaźniki wykształcenia, statusu zawodowego i dochodu, pod istotnymi względami nie różni się on od modelu dla danych z 1978 roku. W szczególności, w obu badaniach wzór związków konstruktu wyższego rzędu - pozycji stratyfikacyjnej - z wykształceniem, statusem zawodo
wym i dochodem jest niemal identyczny. N a tej podstawie przyjmujemy, iż nasze modele dostarczają względnie ekwiwalentnych indeksów tej samej zmien
nej syntetycznej.
Klasy społeczne
W europejskiej tradycji socjologicznej klasy społeczne są definiowane poprzez stosunki kontroli nad produkcją oraz dystrybucją dóbr i usług.
Stosunki te, będące pochodną stosunków własności, dotyczą przede wszystkim procesu pracy i jego organizacji. Wychodząc z takiej przesłanki przyjmujemy, że struktura klasowa w Polsce powinna być ujęta w innych kategoriach w 1978 roku, a w innych w 1992 roku. Kategorie te powinny być adekwatne do odmiennych systemów polityczno-ekonomicznych i wychwytywać specyfikę każdego z nich.
W Polsce twórcze analizy globalnej struktury społeczeństwa kapitalistycz
nego (np. Lange, 1959; Hochfeld, 1967; Ossowski, 1957; Wesołowski, 1966;
1979; Jasińska i Nowak, 1973; Kozyr-Kowalski, 1970) wpłynęły na teoretyczne konceptualizacje klas społecznych i ich roli w okresie realnego socjalizmu.
Większość nowych i oryginalnych konceptualizacji (Wesołowski, 1966; Wider- szpil, 1978; Hryniewicz, 1983; Adamski, 1985, Drążkiewicz, 1980) opierała się na wspólnym założeniu, że we wczesnym stadium rozwoju społeczeństwa socjalistycznego struktura klasowa jest w pewnym stopniu „dziedziczona”
z poprzedniej epoki, zaś w pewnym stopniu zależy od specyficznych cech centralnie planowanej i kontrolowanej przez państwo gospodarki. Ani proces
„obumierania” starych podziałów klasowych, ani proces tworzenia się nowych podziałów klasowych nie umykał więc uwagi badaczy. Procesy te staraliśmy się uwzględnić w naszej konceptualizacji, przykrojonej do potrzeb empirycznych analiz. Schemat nasz opiera się na następujących kryteriach:
1. K o n t r o l a n a d u r u c h a m i a n i e m i w y k o r z y s t y w a n i e m ś r o d k ó w p r o d u k c j i - kryterium podstawowe dla scentralizowanej i upańst
wowionej gospodarki. Możliwość podejmowania decyzji dotyczących tego, co m a być produkowane i za pomocą jakich metod, odróżniała „klasę dysponen
3 0 K.M . SŁOMCZYŃSKI, K. JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
tów środków produkcji” od wszystkich innych pracowników zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej. Była to klasa bezpośrednio zaangażowana w proces ekonomicznego i społecznego planowania; jako taka mogła ona być traktowana jako przedłużenie państwowego aparatu władzy. Implementacja ideologicznych celów - do jakiej ta klasa była powołana - sprawiała, że klasa ta miała swoje odrębne interesy.
2. W polskiej gospodarce b e z p o ś r e d n i a k o n t r o l a n a d p r a c ą sprawowana była - i jest nadal - przez mistrzów i majstrów w przedsiębiorst
wach produkcyjnych, a przez kierowników działów i inny, równorzędny aparat - w zakładach usługowych. „Bezpośredni kontrolerzy pracy” stanowią klasę ulokowaną między dysponentami uspołecznionych środków produkcji a pra
cownikami wykonawczymi. To, co ich odróżnia od dysponentów środków produkcji to ograniczenie ich władzy do jednej sfery: procesu pracy. To jednak, co czyni z nich odrębną klasę, wynika właśnie z faktu sprawowania tej - choćby ograniczonej - władzy; kontrola nad procesem pracy jest przecież kontrolą nad składową procesu produkcji.
3. Konieczność znacznego w y s i ł k u u m y s ł o w e g o w procesie pracy jest kryterium pozwalającym na odróżnienie wykonawczych pracowników umys
łowych od pracowników fizycznych - przynajmniej wśród kategorii zatrud
nionych w gospodarce uspołecznionej. Chcemy tu podkreślić, że kryterium to powinno być rozumiane nie tylko jako charakterystyka wykonywanej pracy, ale także jako „kapitał” wykorzystywany przez jednostki dla demonstracji swojej wagi na rynku pracy. Ten aspekt pracy umysłowej powinien być brany pod uwagę, gdy rozważa się konflikt interesów klasy wykonawczych pracowników umysłowych i innych klas.
4. Kryterium p r a c y p r o d u k c y j n e j , zastosowane wobec pracowników fizycznych w gospodarce uspołecznionej, pozwala na wyróżnienie tych robotni
ków fabrycznych, którzy stanowią trzon polskiej klasy robotniczej. Uważamy, że w analizie struktury klasowej PRL są powody, natury zarówno politycznej, jak i ekonomicznej, żeby traktować produkcyjnych robotników fabrycznych jako klasę społeczną. Do powodów politycznych zaliczamy tu siłę tej kategorii w przetargach z innymi kategoriami społecznymi i z aparatem władzy. Do powodów ekonomicznych zaliczamy tu fakt, że to właśnie ta kategoria robotników najbardziej przyczyniła się do powojennej industrializacji kraju, co stanowiło argument dla aparatu władzy w dystrybucji nagród i przywilejów.
5. W schemacie klasowym przygotowanym z myślą o danych z 1978 roku uwzględniliśmy s t o s u n k i w ł a s n o ś c i ś r o d k ó w p r o d u k c j i i d y s t r y b u c j i - kryterium wiodące w antagonistycznych formacjach społecznych, którego znaczenie w okresie przejściowym od kapitalizmu do realnego socjaliz
m u szybko się zmieniało. Nie uważaliśmy, żeby to kryterium warto było stosować do odróżnienia spółdzielczych i państwowych form własności, gdyż obie reprezentowały uspołecznioną formę własności i zróżnicowanie w jej
STRUKTURA SPOŁECZNA A CECHY OSOBOWOŚCI 3 J
ramach nie miały klasowego charakteru. Natomiast klasowy charakter miała - i m a nadal - kategoria właścicieli małych zakładów produkcyjnych i wytwór
czych. Kategorię tę określaliśmy mianem „prywatnej inicjatywy”, zaliczając do niej nie tylko formalnych właścicieli, ale także osoby z nimi wspólnie pracujące, przede wszystkim członków ich rodzin.
W celu analizy materiałów z 1978 toku wyróżniliśmy zatem następujące klasy społeczne: 1) dysponenci uspołecznionych środków produkcji’, centralny aparat kierowniczy oraz osoby na górze hierarchii zakładów pracy; 2) bezpośredni kontrolerzy pracy: kierownicy najmniejszych zespołów roboczych, którzy fak
tycznie nadzorują pracę od 2 do 25 osób; 3) wykonawczy pracownicy umysłowi’.
specjaliści, technicy i pracownicy biurowi w zawodach wymagających wyższego lub średniego wykształcenia; 4) produkcyjni robotnicy zakładów przemysłowych - bez względu na specjalność i kwalifikacje; 5) pracownicy fizyczni poza produkcją - również pracownicy bezpośrednich usług dla ludności; 6) prywatna inicjatywa’, właściciele niewielkich zakładów produkcyjnych i usługowych, a także członkowie ich rodzin.
Oczywiste jest, że dokonujące się przemiany systemu ekonomicznego - wprowadzanie zasad gospodarki rynkowej opartej na prywatnej własności - powodują przekształcenia w strukturze klasowej. Przekształcenia te są trojakiego rodzaju: po pierwsze - pewne segmenty struktury klasowej zmieniają swoje znaczenie i swoją rolę w całym systemie produkcji i podziału dóbr; po drugie - niektóre podziały klasowe tracą na znaczeniu i faktycznie zanikają, gdyż były charakterystyczne tylko dla pewnego etapu upaństwowionej gospodarki central
nie zarządzanej, po trzecie — wyłaniają się nowe podziały klasowe, których rola w przemianach systemu ekonomicznego - jak można przewidywać - będzie rosła.
Te przekształcenia uwzględniamy w nowej konceptualizacji klas społecznych.
W związku z postępującą prywatyzacją - jako jedną z zasadniczych charakterystyk dokonujących się przemian - legalna własność środków produk
cji staje się centralnym kryterium klasowym. W naszych analizach postanowiliś
my wyróżnić grupę tych, których można nazwać właścicielami (kapitalistami) i oddzielić ich od grupy nazywanej zwykle w socjologii petty bourgeoisie - grupy, którą na użytek tego opracowania nazywamy po prostu „samodzie
lni”. Biorąc pod uwagę polskie realia 1992 roku za właścicieli uznaliśmy osoby zatrudniające w swoich firmach co najmniej trzy osoby. W stosunku do 1978 roku, kategoria właścicieli jest w swej istocie kategorią nową, gdyż ówczesna
„inicjatywa prywatna” - nawet ta bogata - działała w kontekście zupełnie innego rynku kapitału i rynku pracy.
Uznając ważność kryterium kontroli nad pracą innych, pozostawiamy kategorię „bezpośrednich kontrolerów pracy” w niezmienionej, w stosunku do 1978 roku, formie. Rezygnujemy natomiast z kategorii dysponentów uspołecz
nionych środków produkcji na rzecz ogólnej, bardziej dostosowanej do dzisiej
szej rzeczywistości kategorii menedżerów - kadr kierowniczych (Wright, 1976).
3 2 K.M . SŁOMCZYŃSKI, K . JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
Wprowadzamy także nieco inny niż w 1978 roku podział w obrębie szerokiej grupy pracowników najemnych. Klasyczna dystynkcja między „mentalną”
produkcją dostarczaną przez intelektualistów i „materialną” produkcją dostar
czaną przez robotników zyskała nowe interpretacje w odniesieniu do społe
czeństw kapitalistycznych (Poulantzas, 1975; Gagliani, 1981; Vanneman i Pam- pel, 1977). Tak na przykład, Gagliani (1981) pokazał przekonująco, że we współczesnych społeczeństwach kapitalistycznych pracownicy umysłowi re
prezentują specyficzne interesy w odniesieniu do systemu edukacyjnego czy rynku pracy. Odmienność tych interesów jest uwarunkowana obiektywnym położeniem klasowym i istniejącym poziomem autoreprodukcji tej grupy społecznej. W naszych analizach utrzymujemy podział na pracowników umys
łowych i pracowników fizycznych, ale wśród pracowników umysłowych wyróż
niamy nową kategorię klasową - ekspertów.
Przy wyróżnieniu kategorii ekspertów posłużyliśmy się kryterium kontroli nad stosowaniem wiedzy teoretycznej i praktycznej w działalności zawodowej.
Niewątpliwie, kryterium to jest bardziej Weberowskie niż Marksowskie, gdyż nawiązuje do rozróżnień statusowych. Jednakże w rozwoju kapitalizmu kryte
rium to zyskuje na wadze, gdyż wiedza traktowana jest jako swoisty kapitał, który pełni istotną rolę w funkcjonowaniu rynku pracy.
W stosunku do analiz prowadzonych na materiałach z 1978 roku zrezyg
nowaliśmy z kryterium podziału klasy robotniczej na tę jej część, która pracuje w wiodących zakładach pracy i resztę. W okresie realnego socjalizmu „wielko
przemysłowa klasa robotników” była nie tylko hasłem politycznym, ale stano
wiła wyróżnialną siłę społeczną. Obecnie tego rodzaju dystynkcje straciły na znaczeniu i pracownicy fizyczni mogą być ujmowani łącznie.
Ogólnie w analizach materiałów z 1992 roku wyróżniamy siedem na
stępujących klas społecznych: 1) właściciele - wszyscy posiadający środki produkcji i zatrudniający co najmniej trzy osoby spoza rodziny (N = 30); 2) samodzielni - posiadający środki produkcji i zatrudniający najwyżej dwie osoby spoza rodziny oraz członkowie rodzin osób posiadających własne warsztaty pracy (N = 166); 3) kadry kierownicze - pełniący ważne funkcje w administracji i gospodarce, a także kierownicy posiadający co najmniej 24 podwładnych lub menedżerowie posiadający co najmniej jednego podwładnego będącego kierow
nikiem (N = 26); 4) bezpośredni kontrolerzy pracy - kierownicy najmniejszych zespołów roboczych, którzy faktycznie nadzorują pracę od 2 do 25 osób, przeważnie majstrowie i brygadziści (N = 209); 5) eksperci - pracownicy najemni wykonujący pracę w zawodach wymagających kwalifikacji profesjonal
nych na poziomie szkoły wyższej, którzy nie pełnią funkcji kierowniczych (N = 120) 6) pracownicy umysłowi niższego szczebla - nie pełniący żadnych funkcji kierowniczych (N = 278); 7) pracownicy fizyczni — pracownicy najemni, których praca wymaga wysiłku fizycznego, również pracownicy usług osobis
tych (N = 621).
STRUKTURA SPOŁECZNA A CECHY OSOBOWOŚCI 3 3
Klasa społeczna a pozycja stratyfikacyjna
Tabela 1 przedstawia związek położenia klasowego ze zmiennymi charak
teryzującymi stratyfikację społeczną: ogólną pozycją społeczną i jej elementami - wykształceniem, statusem zawodowym i dochodem. Jak można się było spodziewać, w roku 1978 dysponenci społecznych środków produkcji zaj- Tabela 1. Podziały klasowe a ogólna pozycja stratyfikacyjna i jej elementy w badaniach
z 1978 i 1992 roku
Elementy Liczeb
Ogólna pozycji stratyfikacyjnej ność
Klasy społeczne pozycja wyksz- status dochód kate
stratyfikacyjna tałcenie zawodowy gorii średnia arytm etyczna1 A. Badanie z 1978 roku
Dysponenci m ienia społecznego 1,57 1,54 1,58 1,44 62
Bezpośredni kontrolerzy pracy 1,20 1,20 1,20 1,14 302
Wykonawczy pracownicy umysłowi 1,27 1,36 1,24 1,00 266
Produkcyjni pracow nicy fizyczni 0,81 0,78 0,81 0,94 526 Nieprodukcyjni pracownicy fizyczni 0,78 0,78 0,78 0,83 327
Pryw atna inicjatywa 1,05 0,94 1,06 1,21 73
W spółczynnik eta 0,82 0,69 0,78 0,43
B. Badanie z 1992 roku - Mężczyźni
Właściciele 1,17 1,10 0,95 1,73 24
Samodzielni 1,03 1,02 0,91 1,20 121
K adry kierownicze 1,58 1,31 1,82 1,57 20
Bezpośredni kontrolerzy pracy 1,19 1,09 1,30 1,12 140
Eksperci 1,53 1,34 1,89 1,14 43
Pracownicy umysłowi 1,15 1,10 1,19 1,08 53
Pracownicy fizyczni 0,83 0,89 0,75 0,81 391
W spółczynnik eta 0,71 0,63 0,76 0,37
C. Badanie z 1992 rokn - Ogółem
Właściciele 1,16 1,09 0,95 1,86 30
Samodzielni 1,03 1,00 0,92 1,35 166
K adry kierownicze 1,58 1,31 1,86 1,71 26
Bezpośredni kontrolerzy pracy 1,17 1,08 1,27 1,22 209
Eksperci 1,47 1,33 1,74 1,08 120
Pracow nicy umysłowi 1,07 1,06 1,12 0,90 278
Pracow nicy fizyczni 0,78 0,86 0,70 0,81 621
W spółczynnik eta 0,74 0,69 0,78 0,38
* Średnie arytm etyczne w klasach społecznych wyrażone ja k o stosunek d o średnich ogółem .
3 4 K.M . SŁOMCZYŃSKI, K. JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
mowali najwyższą ogólną pozycję społeczną, zaś pracownicy fizyczni poza produkcją zajmowali w tamtym okresie - pozycję najniższą. Choć produkcyjni robotnicy fabryczni mieli w 1978 roku mniej więcej takie samo przeciętne wykształcenie, jak pracownicy fizyczni poza produkcją, to przewyższali ich pod względem statusu zawodowego i dochodu. Prywatna inicjatywa plasowała się na drugim miejscu pod względem dochodu, ale dopiero na czwartym pod względem statusu zawodowego i wykształcenia.
W 1992 roku układ klas ze względu na pozycję stratyfikacyjną - zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet - jest następujący: najwyższą pozycję zajmują kadry kierownicze, a następne eksperci, bezpośredni kontrolerzy pracy, właś
ciciele, pracownicy umysłowi, samodzielni oraz pracownicy fizyczni. W wymia
rze dochodów najwyższą pozycję zajmują właściciele, choć w wymiarze statusu zawodowego i wykształcenia plasują się oni na znacznie niższych pozycjach.
Ogólnie rzecz biorąc, klasy społeczne w 1992 roku wyjaśniają nieco mniej wariancji zmiennych stratyfikacyjńych niż w 1978 roku. Różnice między badaniami nie są wszakże duże.
Zmienne osobowościowe
Zmienne osobowościowe rozważane w tym artykule dotyczą orientacji społecznych i obrazu własnej osoby. Sposób pomiaru tych zmiennych oparty jest na testowej teorii psychometrycznej, w której zakłada się, że fizyczna rzeczywistość odpowiadająca konstruktom opisującym osobowość nie jest bezpośrednio obserwowalna, a inferowana z empirycznych wskaźników. Wska
źnikami określonych orientacji społecznych i obrazu własnej osoby są konkret
ne zachowania - przede wszystkim zachowania werbalne w postaci odpowiedzi na pytanie kwestionariusza w trakcie wywiadu. Jeżeli wskaźniki są dobrze dobrane, to - mimo, iż każdy z nich obarczony jest błędem - w swym zestawie potencjalnie mierzą, co mierzyć mają. Ich trafność podlega substantywnej i statystycznej ocenie.
Krystalizacja czynników
Kwestionariusze wywiadów zastosowane w naszych badaniach zawierały baterię 57 pytań, które miały na celu ustalenie nastawień i stanów psychicznych badanych osób. Treść pytań dotyczących orientacji społecznych i obrazu własnej osoby podana jest w tabeli 3 (w Aneksie). Są to pytania z prekategory- zowanymi odpowiedziami na skali akceptacji lub na skali częstości1. W pracach
1 A n on im ow y recenzent w sposób nader kategoryczny zakw estionow ał zasadność użycia analizy czynnikowej d o skal wyrażających stopień akceptacji (od „zdecydow anie się zgadzam ” poprzez „ani się zgadzam , ani się nie zgadzam ” d o „zdecydow anie się nie zgadzam ”) bądź
STRUKTURA SPOŁECZNA A CECHY OSOBOWOŚCI 3 5
amerykańskich, tego rodzaju baterie pytań służyły do ustalenia dziewięciu skal:
autorytarnego konserwatyzmu, odpowiedzialności moralnej, zaufania do in
nych, akceptacji zmian społecznych, konformizmu opinii, pewności siebie, poczucia niższości, poczucia lęku i fatalizmu życiowego (Kohn, 1969: Appendix D; K ohn i Schooler, 1969). Postawiliśmy sobie za cel adaptacje tych skal do warunków polskich.
Korzystanie ze zmiennych psychologicznych przygotowanych w innym kraju niesie ze sobą wiele niebezpieczeństw badawczych. Po pierwsze, poszczególne pytania testowe w wyniku tłumaczenia z innego języka i zastosowania w innych warunkach kulturowych mogą tracić - jako wskaźniki konkretnych orientacji społecznych lub aspektów obrazu własnej osoby - swoją pierwotną trafność fasadową. Dlatego też w przygotowywaniu badań polskich z 1978 roku dużą wagę przykładano do właściwego przekładu językowego i analizy potocznej interpretacji treści pytań.
Pierwotne tłumaczenie kwestionariusza amerykańskiego na język polski oparte było na szczegółowej ocenie znaczenia całych pytań oraz poszczegól
nych zwrotów. Ocena ta okazała się szczególnie istotna dla tłumaczenia pytań zawierających idiomatyczne wyrażenia mowy potocznej, takie jak ‘going to pieces’, ‘end up causing trouble ’, czy ‘feel upset’, którym można przyporząd
kować wiele odpowiedników w języku polskim. Przygotowano więc szereg wersji polskich każdego pytania, które następnie zostały przedstawione do kolektywnej oceny grupie ekspertów lingwistycznych. Grupa ta poddała ocenie odpowiedniość semantyczną i syntaktyczną wersji polskich i amerykań
skiej. Następne etapy obejmowały pilotaże. W pilotażach do badań z 1992 roku szczególnie wnikliwie sprawdzaliśmy trafność interpretacji treści tych pytań, które zostały dodane lub zmodyfikowane w stosunku do oryginału z 1978 roku.
Drugie niebezpieczeństwo polega na możliwości narzucenia struktury zmiennych psychologicznych, która w innym kraju nie jest adekwatna ze względu na inne powiązania między potencjalnymi wskaźnikami. Aby tego niebezpieczeństwa uniknąć, obróbkę danych polskich i amerykańskich rozpo
częto od eksploracyjnej analizy czynnikowej pozwalającej stwierdzić, jak wskaźniki można efektywnie pogrupować. Dla danych z 1978 roku, eks
ploracyjna analiza czynnikowa macierzy korelacji wszystkich wskaźników - będących odpowiedziami na baterię 57 pytań - została przeprowadzona
odzwierciedlających częstości (od „zawsze” poprzez „czasam i” d o „nigdy”). T akie skale akceptacji i częstości są typow ym i skalam i Likerta. Badacze stosują d o wspom nianych skal analizę czyn
n ik ow ą - zakładającą pom iar na poziom ie interw ałow ym - przede wszystkim z p ow od ów natury pragmatycznej; z w ieloletnich i udokum entow anych w literaturze dośw iadczeń (por. B ollen, Barb 1981; B ollen 1989; Harm an 1976; M uthen i K apłan 1985) w iadom o, że stosow anie analizy czynnikowej d o skal Likerta prowadzi d o wyników, które nie różnią się od wyników uzyskiwanych z użyciem zmiennych sprowadzonych do postaci interwałowej za pom ocą znanych m etod transformacji.
3 6 K.M . SŁOMCZYŃSKI, K. JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
w wersji głównych składowych, z wyodrębnieniem w kolejnych krokach od 7 do 14 czynników. Wyniki tej analizy można przedstawić w dwóch punktach:
1. Niezależnie od liczby wyodrębnianych czynników, pewien ich podzbiór jest łatwo identyfikowalny jako odpowiadający takim konstruktom psycho
logicznym, jak autorytarny konserwatyzm, lęk, konformizm opinii, wiara w siebie i niska samoocena. Dwa inne konstrukty - odpowiedzialności moralnej i zaufania do innych - ujawniały się tylko wtedy, gdy część wskaźników została wyeliminowana z macierzy korelacji. W analizie materiału z 1978 roku nie stwierdzono występowania czynników, które można zasadnie identyfikować z takimi konstruktami, jak aprobata zmian społecznych i fatalizm życiowy.
2. Tylko w przypadku jednego czynnika - identyfikowanego jako „konfor
mizm opinii” - zbiór najlepszych wskaźników w danych polskich jest taki sam jak w danych amerykańskich. W przypadku pozostałych czynników - iden
tyfikowanych jako „autorytarny konserwatyzm”, „odpowiedzialność m oral
na”, „zaufanie do innych”, „wiara w siebie”, „niska samoocena” i „lęk”
- istnieją pewne międzykrajowe różnice pod względem tego, które wskaźniki są Tabela 2. Jakościow a ocena krystalizacji czynników odpowiadających orientacjom
społecznym i obrazu własnej osoby w Polsce w 1978 i 1992 roku
K onstrukty
Badanie z Badanie z 1978 roku 1992 roku
krystalizacja czynnikowa1
A utorytarny konserwatyzm + + + + + +
Odpowiedzialność m oralna + + +
A p ro b ata zmian 0 + +
Zaufanie do innych + + +
K onform izm opinii + + + + + +
W iara w siebie + + + +
N iska sam oocena + + + +
Lęk + + + + + +
Fatalizm 0 + +
‘ Oznaczenia
+ + + W yraźny czynnik bez w zględu na rodzaj eksploracyjnej analizy czynnikowej i liczbę w yodrębnionych czynników .
+ + W yraźny czynnik w eksploracyjnej analizie czynnikowej uw zględniający ograniczoną liczbę w skaźników i czynników .
+ Wyraźny' czynnik, gdy eksploracyjna analiza czynnikow a jest ograniczona d o jednego czynnika opartego tylk o na wskaźnikach posiadających trafność fasadow ą danego kon- struktu.
0 Czynnik nie występuje.
STRUKTURA SPOŁECZNA A CECHY OSOBOWOŚCI 3 7
najbardziej efektywne. Jednakże dla każdego z tych czynników większość wskaźników jest w danych polskich taka sama, jak w danych amerykańskich, wskaźniki zaś „specyficznie polskie” wykazują trafność fasadową.
Analizując materiały z 1978 roku, oceny między kr aj owej ekwiwalentności dokonano w następujący sposób. D la Polski i Stanów Zjednoczonych zbudo
wano dwie wersje każdego konstruktu: (1) opartą na wskaźnikach właściwych dla danego kraju, oraz (2) opartą na wskaźnikach właściwych dla kraju drugiego. W każdym kraju związek między najlepszą wersją konstruktu a wersją „narzuconą” traktujemy jako miarę funkcjonalnej ekwiwalentności tych wersji. Wyniki zawarte w innej publikacji (Słomczyński, K ohn i inni, 1988 - Tabela II.2) wskazują, iż wartości korelacji między dwoma wersjami kon- struktów są wysokie zarówno w Polsce (r >0,93), jak i w Stanach Zjed
noczonych (r^0,81). Przyjęliśmy więc, że konstrukty dotyczące orientacji społecznych i obrazu własnej osoby, są mierzone w sposób zapewniający międzykrajową ekwiwalentność.
Struktura czynnikowa odpowiedzi na pytania dotyczące orientacji spo
łecznych i obrazu własnej osoby została też sprawdzona na danych z 1992 roku. W zasadzie potwierdziła ona ustalenia poprzednie. Jak wynika z tabeli 2, czynniki odpowiadające poszczególnym konstruktom dotyczącym orien
tacji społecznych i obrazu własnej osoby są bardziej skrystalizowane w 1992 roku niż w 1978 roku. Jest tak z dwóch powodów: po pierwsze - zmian w świadomości społecznej, oraz - po drugie - udoskonaleń metodologi
cznych.
Modele pomiarowe
A u t o r y t a r n y k o n s e r w a t y z m jest przeciwieństwem tolerancji. Wyra
ża on predyspozycje do trzymania się utartych reguł nawet wtedy, gdy zmieniają się warunki ich stosowania, nakazuje jednostce posłuszeństwo wobec auto
rytetów.
Empiryczny sens autorytarnego konserwatyzmu mężczyzn w Polsce w 1978 roku i Stanach Zjednoczonych w 1964 i 1974 roku różnił się tak znacznie (Miller, Słomczyński i Schoenberg, 1981), że postanowiono stworzyć konstruk
ty specyficznie narodowe. Do finalnych modeli pomiarowych dla każdego z analizowanych krajów włączono pięć wskaźników wspólnych oraz wskaźniki specyficzne - trzy w przypadku polskim i cztery w amerykańskim.
Względy porównawcze przemawiają za użyciem uproszczonego modelu pomiaru a u t o r y t a r n e g o k o n s e r w a t y z m u . Model taki - jak również model pomiaru innych konstruktów dotyczących orientacji społecznych i obra
zu własnej osoby prezentujemy w tabeli 3. W tabeli tej, dla 1992 roku przedstawiono współczynniki lambda z modeli dwupopulacyjnych: dla męż
czyzn i kobiet. Dopuszczono więc możliwość różnic w tych współczynnikach, choć dobroć dopasowania modelu do danych oceniono łącznie na podstawie
3 8 K.M . SŁOMCZYŃSKI, K . JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
wspólnej statystyki stosunku wartości chi kwadrat do liczby stopni swobody.
Taki zabieg pozwala na dwojakie porównania: (1) danych z 1978 i 1992 roku dla mężczyzn, oraz (2) danych z 1992 roku dla mężczyzn i kobiet.
Tabela 3. M odele pom iarow e orientacji społecznych i obrazu własnej osoby w b ad a niach z 1978 i 1992 roku
Badanie z 1992 roku Treść p y tań kwestionariusza Badanie z m ężCzyźni kobiety
1978 roku
ładunki czynnikowe Autorytarny konserwatyzm
Najważniejszą rzeczą, której trzeba uczyć dzieci, jest
całkowite posłuszeństwo wobec rodziców (J14) 0,73 0,64 0,67 Niedobrze jest robić cokolwiek w inny sposób, niż
robiły to poprzednie pokolenia (J17) 0,40 0,50 0,52 K ażdy dobry kierownik, aby uzyskać uznanie
i posłuch powinien być surowy i wymagający wobec
ludzi, którzy m u podlegają (J16) 0,53 0,47 0,55
W tym skom plikow anym świecie jedynym sposobem n a to, aby wiedzieć co robić, jest zdać się na
specjalistów i doradców (J05) 0,53 0,43 0,39
Żaden przyzwoity mężczyzna nie może szanować kobiety, k tó ra przed małżeństwem nawiązywała
stosunki seksualne (J31) 0,42 0,41 0,53
Zawsze pow inno okazywać się szacunek tym, którzy
spraw ują władzę (J28) 0,62 0,49 0,52
K ażdy powinien być posłuszny wobec swoich zwierzchników, niezależnie od tego, czy jest
przekonany o ich racji (J22) 0,50 0,45 0,55
M łodym ludziom nie należy pozw alać n a czytanie książek, k tóre w ich głowach m ogą wywoływać
zamęt (J04) - 0,36 0,40
Z którym z tych dwóch zdań zgadza się P.? (a) każdy czyn zgodny z prawem jest właściwy, (b) są czyny zgodne z praw em , k tóre nie są właściwe, (c) nie wiem,
nie m am zdania (J36) 0,42 - -
Chi kw adrat/stopnie swobody 0,72 2,16 Odpowiedzialność moralna
M ożna robić wszystko, co się chce, jeżeli się nie m a
z tego pow odu osobistych kłopotów (J24) -0,72 -0,56 -0,66 Jeżeli jakiś sposób działania prow adzi do celu, to nie
jest ważne, czy jest on m oralnie dobry czy zły (J02) -0,37 -0,43 -0,49 M ożna obchodzić praw o, jeśli się go nie łamie (J12) - -0,52 -0,44
STRUKTURA SPOŁECZNA A CECHY OSOBOWOŚCI 3 9
Z którym z tych dwóch zdań zgadza się P.? (a) każdy czyn zgodny z prawem jest właściwy, (b) są czyny
zgodne z praw em , które nie są właściwe, (c) (J36) -0,28 -0,29 -0,29
Chi kw adrat/stopnie swobody - 0,72
Aprobata zmiany
R obiąc coś, najlepiej trzym ać się sprawdzonych
i utartych sposobów (J30) -0,57 -0,68
Czy uważa się P.: (1) za osobę, k tó ra obmyśla nowe cele i środki n a przyszłość, czy (2) za osobę, która o przyszłości specjalnie nie myśli? (3-różnie to bywa, to zależy i inne tego typu wypowiedzi), (8-nie wiem,
nie m am zdania) (J33) -0,20 -0,15
N a ogół jestem przekonany(a), że zmiany są gorszą
rzeczą niż ich brak (J03) -0,50 -0,47
Ludzie, którym nie po d o b ają się sprawdzone i utarte
sposoby działania, są zwykle przyczyną kłopotów (J07) _ -0,38 -0,42
Chi kw adrat/stopnie swobody - 1,37
Zaufanie do innych
Czy uważa P., że większości ludzi m ożna ufać? (J34) 0,31 0,42 0,40 Jeżeli człowiek nie m a się n a baczności, ludzie to
wykorzystują (J29) -0,33 -0,36 -0,32
G dy ktoś m a pow ażne kłopoty, n ikt nie troszczy się
o to, co się z nim dzieje (J01) -0,35 -0,35 -0,47
Jak często zdarza się, że w kontaktach z drugą osobą
jest P. całkowicie zaskoczony(a) jej zachowaniem? (J42) _ -0,18 -0,21 Człowiek z n atury skłonny jest do współpracy (J20) 0,31 - -
Chi kw adrat/stopnie swobody 0,99 1,14
Konformizm opinii
Jak często P. poglądy i opinie różnią się P. zdaniem
- od poglądów i opinii P. krewnych? (J38A) 0,58 0,68 0,53 Ja k często P. poglądy i opinie różnią się od poglądów
i opinii P. bliskich przyjaciół? (J38B) 0,55 0,56 0,66 Jak często P. poglądy i opinie różnią się od poglądów
i opinii ludzi z P. środowiska? (J38C) 0,41 0,57 0,46 Jak często P. poglądy i opinie różnią się od poglądów
i opinii większości ludzi w tym mieście? (J38D) 0,63 0,38 0,34 Samoocena — model dwóch konstruktów
W i a r a w s i e b i e
N a ogół m am korzystne wyobrażenie o sobie i swoich
możliwościach ( J l l ) 0,39 0,50 0,51
Sądzę, że jestem przynajmniej tyle samo w art(a), co
inni (J19) 0,58 0,54 0,46
K M . SŁOMCZYŃSKI, K. JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
Większość rzeczy, n a których mi zależy, mogę zrobić
tak samo dobrze, ja k inni (J21) 0,53 0,41 0,47
N a ogół jestem przekonany(a), że jeśli coś zaplanuję,
to będę zdolny(a) to w ykonać (J09) 0,62 0,61
Jeżeli już coś raz postanowię, to bardzo staram się
tego nie zmieniać (J18) 0,41 0,38 0,42
N i s k a s a m o o c e n a Czasami m am wrażenie, że jestem
bezużyteczny(a) (J06) 0,53 0,61 0,54
Niekiedy myślę, że nie nadaję się do niczego (J25) 0,71 0,73 0,82 Niewiele jest rzeczy, co do których m am zupełną
pewność (J27) 0,29 0,19 0,25
Chdał(a)bym być trochę lepszego zdania o sobie (J15) - 0,24 0,37
Chi kw adrat/stopnie swobody 0,60 3,67
L ę k
Jak często czuje się P. ta k rozbity(a), że nie może
P. zebrać myśli?(J50) 0,53 0,63 0,67
Jak często czuje się P. przygnębiony(a)? (J49) 0,60 0,62 0,68 Ja k często odczuwa P. niepokój, choć nie wie P.
z jakiego pow odu? (J41) 0,54 0,62 0,62
Jak często czuje się P. nieswojo, nie wiedząc naw et
dlaczego? (J52) 0,58 0,64 0,62
Jak często czuje się P. tak niespokojny(a), że nawet nie
może P. usiedzieć? (J47) 0,48 0,58 0,62
Jak często miewa P. natrętne myśli? (J40) 0,47 0,49 0,53 Jak często czuje się P. znudzony(a)? (J45) 0,41 0,50 0,51 Jak często czuje się P. bezsilny(a), gdy chce P. osiągnąć
coś, n a czym P. szczególnie zależy? (J46) 0,42 0,51 0,52 Jak często m a P. uczucie, że świat jest
niezrozumiały? (J48) _ 0,49 0,47
Jak często czuje P., że nie m a zbyt wielu celów, dla
których w arto żyć? (J39) _ 0,55 0,48
Chi kw adrat/stopnie swobody 1,22 3,21 F a t a l i z m
Czy uw aża P., że większość tego, co się P. w życiu przydarza: (1) jest rezultatem P. własnych decyzji i działań, czy (2) wynika z okoliczności, n a które nie
m a P. wpływu? (J37) -0,34 -0,34
G dy mi w żydu coś nie wychodzi, to przede wszystkim z mojej winy, a nie z winy innych osób czy z pow odu
niekorzystnych okolicznośd (J32) -0,43 -0,31
Jak często po zrobieniu czegoś nie jest P. pewny(a),
czy postąpił(a) P. właśdwie? (J51) _ 0,31 0,33
Czegokolwiek by człowiek nie robił to i ta k nie
uniknie przeznaczonego m u losu (J26) _ 0,26 0,31
STRUKTURA SPOŁECZNA A CECHY OSOBOWOŚCI 4 1
Jak często czuje P., że nowe sytuacje i zdarzenia są dla P. bardzo pociągające? (J44)
Chi kw adrat/stopnie swobody
-0,24 -0,36 5,16 Wśród mężczyzn w 1992 roku zmalała wartość wskaźników związanych ze stosunkiem do władzy. Trzeba też zaznaczyć, że różnice między wartościami współczynników lambda dla mężczyzn i kobiet nie są statystycznie istotne. D la autorytarnego konserwatyzmu wykonaliśmy eksperyment polegający na wymu
szeniu tych samych wartości lambda dla obu zbiorowości. Taki model okazał się równie dobry, jak model dopuszczający różnice między dwiema zbiorowoś- ciami. Jest to stwierdzenie, które odnosi się także do wszystkich pozostałych konstruktów, które omówimy teraz bardziej syntetycznie.
O d p o w i e d z i a l n o ś ć m o r a l n a odnosi się do takiej postawy, która odznacza się repulsją wobec narzucanych celów i środków. Warto zwrócić uwagę, że w modelu dla danych z 1992 roku przybył jeden wskaźnik: „M ożna obchodzić prawo, jeśli się go nie łamie”. Wskaźnik ten występuje w oryginal
nych wersjach pomiaru odpowiedzialności moralnej i jego brak w modelu danych z 1978 roku stanowił anomalię. Wówczas zbyt słabo korelował się z pozostałymi wskaźnikami odpowiedzialności moralnej i - przypuszczalnie - mierzył inną orientację społeczną.
A p r o b a t a z m i a n jest wyraźnym zaprzeczeniem postawy konserwatywnej i negatywnie koreluje się z autorytarnym konserwatyzmem: w całej zbiorowości badanej w 1992 roku korelacja ta wynosi -0,57. Zwróćmy uwagę, że stwierdzenie
„Robiąc coś, najlepiej trzymać się sprawdzonych i utartych sposobów” jest używane w rozbudowanych wersjach pomiaru autorytarnego konserwatyzmu.
Jednakże zarówno autorytarny konserwatyzm, jak i aprobata zmiany mogą być sprawnie mierzone bez tego wskaźnika. Taki pomiar w zasadzie nie zmienia korelacji między konstruktami dowodząc, że przy budowie konstruktów ważne są nie pojedyncze wskaźniki, ale ich syndromy. Model pomiarowy aprobaty zmian oparty na danych z 1992 roku uwzględnia cztery wskaźniki - por. tabela 3.
Jak zaznaczaliśmy w innych publikacjach (Słomczyński, Kohn i inni, 1988;
Słomczyński, Miller i Kohn, 1981) nie udało się w ogóle skonstruować modelu pomiarowego aprobaty zmian opierając się na danych z 1978 roku. Sukces w ana
lizie danych z 1992 roku jest wynikiem zarówno ulepszenia oryginalnych wskaź
ników, jak i wprowadzenia nowych. Sądzimy jednak, że to nie tylko metodologia odegrała tu istotną rolę. Ważne są także przemiany w świadomości społecznej.
Dwa konstrukty - z a u f a n i e d o i n n y c h oraz k o n f o r m i z m o p i n i i - wyrażają stosunek jednostki do innych ludzi. W przypadku pierwszego z tych konstruktów istotne są cechy, jakie jednostka przypisuje społecznemu otocze
niu. Wysokim zaufaniem do innych charakteryzują się jednostki, które nie tylko są przekonane, że „większości ludzi można zaufać”, ale odrzucają egoistyczną koncepcję osobowości otaczających ich ludzi. Modele pomiarowe tego kon-
4 2 K A I. SŁOMCZYŃSKI, K . JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
struktu dla danych z 1978 i 1992 roku są bardzo podobne, przy czym nastąpiła zamiana jednego wskaźnika (por. tabela 3, Aneks). Obecny układ wskaźników odpowiada temu, jaki wystąpił na Ukrainie.
K o n f o r m i z m o p i n i i mierzony jest za pomocą czterech pytań. W od
powiedzi na te pytania respondent m a określić, jak często jego poglądy i opinie różnią się od poglądów i opinii jego krewnych, bliskich przyjaciół, osób z tego samego środowiska i większości ludzi w mieście. Oczywiste jest, że respondent na ogół nie wie, jak często jego poglądy i opinie różnią się od poglądów i opinii innych. D la określenia konformizmu opinii jako pewnej postawy odczucie respondenta w tym względzie jest ważniejsze niż stan faktyczny. Uzyskany model jest stabilny w czasie, równoważny dla mężczyzn i kobiet oraz porów
nywalny w przekroju międzykrajowym.
W i a r a w s i e b i e i n i s k a s a m o o c e n a są dwoma wymiarami obrazu własnej osoby. Zwróćmy uwagę, że osoba przejawiająca brak pewności siebie może, ale nie musi przejawiać niskiej samooceny. W szczególności nie będzie przejawiała poczucia niższości ta osoba, dla której brak pewności siebie wynika z nastawienia wobec czynników zewnętrznych, nie podlegających jej kontroli.
W mniemaniu osoby niezbyt pewnej siebie splot tych czynników stanowi usprawiedliwienie wszelkich wątpliwości wobec zasadności własnego postępo
wania. W odróżnieniu od tego stanu, niska samoocena zakłada utrwaloną subiektywną degradację własnego , j a ” - stan wyrażający się poczuciem braku ogólnej użyteczności własnej osoby.
Ponieważ oba pojęcia-w iara w siebie i niska samoocena - d a ją się analitycznie wyodrębnić, pytanie o empiryczny związek stanów, które pojęcia denotują jest pytaniem zasadnym. Dlatego też skonstruowaliśmy wspólny dwuczynnikowy model pomiarowy obu konstruktów, dopuszczając korelację między nimi różną od zera. W istocie korelacja ta okazała się umiarkowana i ujemna: -0,38 dla danych z 1992 roku. Nie jest ona statystycznie różna od korelacji dla danych z 1978 roku.
Wreszcie pozostały nam dwa konstrukty, które dotyczą psychicznego dyskomfortu. Są to lę k i f a t a l i z m . O ile lęk odnosi się do Stanu przy
gnębienia, o tyle fatalizm - do braku kontroli nad własnym losem. Modele pomiarowe każdego z tych konstruktów dobrze przystają do danych z 1992 roku. Nie m a istotnej różnicy między modelem pomiarowym poczucia lęku w 1992 i 1978 roku. Jednakże, dla danych z 1978 roku nie byliśmy w stanie zbudować odpowiedniego modelu fatalizmu. W tamtym okresie przyjęte wskaźniki nie pełniły właściwej funkcji pomiarowej.
Położenie w strukturze społecznej a cechy osobowości
Tę część artykułu rozpoczniemy od przytoczenia ważniejszych ustaleń dotyczących badań przeprowadzonych w Polsce w 1978 roku i w Stanach
STRUKTURA SPOŁECZNA A CECHY OSOBOWOŚCI 4 3
Zjednoczonych w 1964 i 1974 roku. Korelacje położenia społecznego z au
torytarnym konserwatyzmem, odpowiedzialnością moralną i zaufaniem do innych okazały się w obu krajach zbliżone. Ustalono wówczas, że zajmowanie wyższej pozycji jest systematycznie związane z wykazywaniem samorealiza- cyjnych orientacji społecznych. Jednakże relacje pomiędzy położeniem spo
łecznym i obrazem własnej osoby wskazywały na istotną różnicę między- krajową. W Stanach Zjednoczonych relacje te były silniejsze niż w Polsce - choć w obu krajach okazały się one słabsze niż w przypadku związków pomiędzy położeniem społecznym a orientacjami społecznymi. Zarazem w Stanach Zjednoczonych kierunek zależności był zdecydowanie wyraźniej zaznaczony niż w Polsce. Nie m a żadnych wątpliwości, że w Stanach wyższa pozycja sprzyja bardziej korzystnemu obrazowi własnej osoby. N a
tomiast w Polsce końca lat siedemdziesiątych trudno było mówić o związku tego rodzaju.
Najbardziej uderzająca różnica między Polską i Stanami Zjednoczonymi wystąpiła w przypadku zależności pomiędzy położeniem społecznym a pewnoś
cią siebie. W Stanach wyższa pozycja społeczna była - i jest nadal - związana z większą pewnością siebie (r = +0,22), w Polsce zaś zależność ta miała kierunek przeciwny (r = -0,12). Podobna, aczkolwiek mniej spektakularna różnica wystąpiła w przypadku poczucia lęku. W Stanach Zjednoczonych wyższa pozycja społeczna wiązała się - i wiąże się nadal - z odczuciem mniejszego lęku (r = -0,12); w Polsce wyższa pozycja społeczna współwystępowała z odczuciem większego lęku (r = +0,08).
Sądzimy, iż różnice między Polską w 1978 roku i Stanami Zjednoczonymi w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych pod względem siły natężenia związku położenia społecznego i obrazu własnej osoby nie mogą być podane w wątpliwość z powodu nieco odmiennego zestawu wskaźników; modele pomiarowe konstruktów używanych w analizach były bardzo podobne. Przyj
mujemy, że to, jak wyższa pozycja społeczna sprzyja bądź też przeciwdziała korzystnemu obrazowi własnej osoby - w szczególności, jak wpływa na wiarę w siebie - istotnie różniło oba kraje. Będziemy jeszcze powracać do tej empirycznej konstatacji.
W tabeli 4 przedstawiliśmy związek pozycji stratyfikacyjnej z orientacjami społecznymi i obrazem własnej osoby dla 1978 i 1992 roku. Dla danych z 1992 roku operujemy łączną próbą mężczyzn i kobiet, gdyż w przypadku tej analizy płeć nie odgrywa ważnej roli.
Zacznijmy od komentarza o wpływie ogólnej pozycji stratyfikacyjnej na zmienne psychologiczne (tabela 4, kolumna 4). Związek tej pozycji z orientac
jam i społecznymi jest podobny w obu badaniach, choć systematycznie nieco słabszy w 1992 roku. Związek ów wyraża następującą prawidłowość: osoby zajmujące wyższe pozycje w systemie stratyfikacyjnym przejawiają bardziej tolerancyjne postawy, większą wagę przywiązują do odpowiedzialności morał-
4 4 K.M . SŁOMCZYŃSKI, K. JANICKA, B.W. MACH, W. ZABOROWSKI
Tabela 4. Związek pozycji stratyfikacyjnej z orientacjami społecznymi i obrazem własnej osoby według danych z badań z 1978 i 1992 roku
K onstrukty W ykształ
cenie
Status zawodowy
Zarobki G lobalny indeks pozycji stra
tyfikacyjnej Współczynniki korelacji
A. Badania z 1978 roku O r i e n t a c j e s p o ł e c z n e
A utorytarny konserwatyzm -0,41* -0,13* -0,03 -0,50
Odpowiedzialność m oralna 0,21* 0,25* -0,01 0,44
Z aufanie do innych 0,13* 0,27 0,08* 0,42
O b r a z w ł a s n e j o s o b y
K onform izm opinii -0,16* 0,04 -0,07 -0,13*
Pewność siebie -0,06 -0,07* 0,00 -0,12*
Poczucie niższości 0,00 -0,10’ -0,05* -0,12*
Poczucie lęku 0,14’ -0,04 0,01 0,08
B. Badania z 1992 roku O r i e n t a c j e s p o ł e c z n e
A utorytarny konserwatyzm -0,39* -0,04 -0,05* -0,42*
Odpowiedzialność m oralna 0,35* 0,03 0,08 0,30*
A p ro b ata zmian 0,40* 0,02 -0,04 0,36*
Zaufanie do innych 0 ,1 8 0 ,0 6 0 ,0 8 ’ 0,17*
O b r a z w ł a s n e j o s o b y
K onform izm opinii -0,27’ 0,12* 0,18* -0,03
Pewność siebie 0,11’ -0,05’ -0,04 0,05
Poczucie niższości -0,01* -0,11* -0,15* -0,16*
Fatalizm -0,10* -0,08 -0,14’ -0,24*
Poczucie lęku -0,08* -0,07 -0,11* -0,21*
Istotne statystycznie przy p < 0,05.
nej i przejawiają większe zaufanie do innych ludzi, a także popierają zmiany.
Jest to uniwersalna prawidłowość - tak jest również w Stanach Zjednoczonych, Japonii i innych krajach.
W przypadku determinacji obrazu własnej osoby zmiany między 1978 a 1992 rokiem są wyraźne. W przeciwieństwie do sytuacji z końca lat siedemdziesiątych, na początku lat dziewięćdziesiątych wyższa pozycja straty- fikacyjna związana jest z niższym lękiem. Zanikła też międzykrajowa „ano
m alia” dotycząca pewności siebie: obecnie korelacja jest dodatnia, choć - w przeciwieństwie do innych krajów - statystycznie nieistotna. Wzrosła wartość negatywnej korelacji pozycji stratyfikacyjnej z poczuciem niepewno
STRUKTURA SPOŁECZNA A CECHY OSOBOWOŚCI 4 5
ści. W przypadku fatalizmu mamy również wartość negatywną - jak w innych krajach. Ogólnie: sytuacja w Polsce ze względu na determinację obrazu własnej osoby zbliżyła się do uniwersalnego wzorca i „wyjątkowość” naszego kraju pod tym względem - notowana w końcu lat siedemdziesiątych - zanikła.
Jeżeli spojrzymy na współczynniki regresji wykształcenia, statusu zawodowe
go i zarobków (tabela 4, kolumna 1-3), to okazuje się - że z wyjątkiem jednej zmiennej psychologicznej: konformizmu opinii - mają one postać zgodną z przewidywaniami. Wszystkie znaki stojące przy współczynnikach istotnych statystycznie są zgodne ze znakami korelacji pozycji stratyfikacyjnej z od
powiednimi zmiennymi. Oznacza to, że osoby o relatywnie wyższym wykształ
ceniu, relatywnie wyższym statusie zawodowym i relatywnie wyższych zarob
kach przejawiają postawy samorealizacyjne. W 1992 roku osoby te mają również „lepszy” obraz własnej osoby. Tak więc nawet na tym zdezag- regowanym poziomie analizy determinanty zmiennych psychologicznych od
działują zgodnie z uniwersalnym wzorem.
Wyjątek stanowi jedynie konformizm opinii, gdzie wpływ wykształcenia - w przewidywanym przez teorię kierunku - jest znoszony przez wpływ statusu zawodowego i zarobków - idący w kierunku przeciwnym. Ogólnie mówiąc, osoby o relatywnie wyższym wykształceniu przejawiają niższy konformizm opinii. Gdy jednak wykształcenie jest kontrolowane, osoby o relatywnie wyższym statusie i relatywnie wyższych zarobkach przejawiają wyższy konfor
mizm opinii. Nie posiadamy na razie uzasadnionej interpretacji dla tego wyjątku.
Kohn i Schooler (1983) pokazali, że skale orientacji społecznych i skale obrazu własnej osoby są ze sobą skorelowane i redukują się do pewnych wymiarów osobowości, które ci autorzy określili jako wymiar „samorealiza
cji” lub „samokierowania” (self-direction) oraz wymiar „poczucia stresu”
(distress). W tym opracowaniu przyjmujemy inną terminologię i pierwszy z tych wymiarów nazywamy „otwartością mentalną”, a drugi - „dyskomfor
tem psychicznym”. Ogólnie, wymiar „otwartości mentalnej” jest negatywnie związany z postawą autorytarną, fatalizmem, niską samooceną i konformiz
mem opinii, a pozytywnie - z odpowiedzialnością moralną i zaufaniem do innych. Wymiar „dyskomfortu psychicznego” jest negatywnie związany z pe
wnością siebie, i zaufaniem do innych, a pozytywnie - z lękiem, konformiz
mem opinii i niską samooceną. Przedstawiony w tabeli 5 model pomiarowy estymowany dla danych amerykańskich uwzględnia korelacje błędów skal.
Jest to model akceptowalny zarówno merytorycznie (posiada przekonującą interpretację), jak i formalnie (dobrze odtwarza dane wyjściowe).
W modelu polskim ładunki czynnikowe pokazujące związek wyróżnionych wymiarów osobowości i konkretnych skal mierzących orientacje społeczne i obraz własnej osoby są zgodne z modelem amerykańskim. Model polski z 1992 roku uwzględnia więcej zmiennych niż model polski z 1978 roku. Oba jednak
