Zbigniew BokszańskiUniwersytet Łódzki Uniwersytet Warszawski

(1)

Zbigniew Bokszański

Uniwersytet Łódzki Uniwersytet W arszawski

POLACY WOBEC INNYCH NARODÓW.

O UWARUNKOWANIACH ORIENTACH WOBEC OBCYCH

Artykuł prezentuje stosunek Polaków do innych narodów z uwzględnieniem zmian, które dokonały się w toku ostatniej dekady. Podejmuje się także w nim próbę poszukiwania czynników wyznaczających postawy wobec innych narodów. Założeniem organizującym tę analizę jest teza o spodziewanej symetrii między poziomem sympatii żywionej wobec jakiegoś narodu a spodziewaną postawą z jego strony wobec Polaków. Zagadnienie to jest badane na dwóch poziomach ogólności: w odniesieniu do konkretnych narodów oraz za pomocą zaproponowanych wskaźników: „wysokiej i niskiej sympatii wobec innych naro

dów", „pozytywnej i negatywnej kolektywnej jaźni odzwierciedlonej“ oraz indeksów

„ksenosceptycyzmu” i „ksenoentuzjazmu”.

Główne pojęcia: stosunek wobec innych narodów, tożsamość narodowa, ksenofobia.

Przemiany struktury społecznej, utrwalające się nowe reguły funkcjonowa

nia gospodarki i życia politycznego, zmiany w sposobie widzenia miejsca Polski w świecie wywierają wpływ na postawy Polaków wobec innych narodów.

Postawy te z kolei stanowią bezpośredni czynnik kształtujący niektóre aspekty życia społecznego i politycznego (wpływając np. na stosunek do mniejszości, na gotowość do akceptacji inwestycji zagranicznych, czy ocenę polityki wizowej rządu itp. ). M ogą także, stanowiąc fragment szerszych procesów i zjawisk, wpływać na ogólniejsze nastawienia i oceny takie jak np. poczucie zagrożenia interesu narodowego czy przekonanie o malejącym bezpieczeństwie narodu i państwa wobec czynników zewnętrznych.

Postawy wobec obcych narodów i grup etnicznych traktowane bywają także jako swoiste wskaźniki stanu świadomości zbiorowej. Używamy tutaj liczby mnogiej, ponieważ postawy te odnosi się do różnych aspektów „mental

ności kolektywnej”. I tak, deklaracje sympatii do jednych narodów i niechęci do innych rozpatrywane mogą być jako wskaźniki popularności różnych orien-

Instytut Socjologii U Ł, ul. Rewolucji 1905 r. 41/43, 90-214 Łódź, e-mail: zboksz@ krysia. uni. lodz. pl

(2)

28 ZBIGNIEW BOKSZAŃSKI

tacji ideologiczno-politycznych (Jasińska-Kania 1992: 244). Trwalsze kon

figuracje negatywnych postaw wobec innych skłaniają do przypisywania roz

patrywanej zbiorowości tendencji ksenofobicznych (Hjerm 1998). A uzupeł

nione wiedzą o sposobach postrzegania własnej grupy, pozwalają ocenić intensywność myślenia kategoriami etnocentrycznymi (Kurcz 1994: 48).

Charakter nastawień wobec innych grup etnicznych i narodów pozwala wnosić także o wyrazistości i sile postawy tolerancji jako ogólnej dyspozycji organizującej zachowania społeczne członków jakiejś zbiorowości (Siemieńska 1996: 141; por. także Siciński: 1997).

Wskażmy wreszcie i na to, iż postawy wobec innych narodów „mogą być interpretowane jako wskaźniki wartości kulturowych, składających się na tożsamość narodową. Inne narody stanowią dla nas grupy odniesienia porów

nawczego, wpływające na postrzeganie sytuacji własnego narodu i jego samo

ocenę, a także odniesienia normatywnego - współkształtującego nasze aspiracje i ideały” (Jasińska-Kania 1992: 246). Tak chyba należało by spojrzeć na dostrzeżoną przez E. Nowicką znaczną popularność wśród młodych Polaków porównań z Niemcami, których wysoko ocenia się za: „pracowitość, gospodar

ność, dyscyplinę i porządek pracy, solidność, organizację pracy, uczciwość i umiejętności handlowe” (Nowicka 1998: 52).

Postawy wobec innych narodów - kierunki interpretacji danych empirycznych

M ateriał empiryczny1, do którego będziemy się w dalszych partiach a rty k u łu odw oływ ać, w swej zasadniczej części doty czy dek laro w an ej przez respondentów sympatii (bądź jej braku) wobec kilku narodów, istotnych dla charakterystyki nastawień Polaków wobec obcych; istotnych zarówno z racji historycznych, jak i znaczenia dla współczesnych międzynarodowych powiązań Polski. M ateriały te, a ściślej biorąc, sposoby ich interpretacji wymagają wszakże krótkiego komentarza.

Podejmowane analizy zmierzały przede wszystkim do prezentacji aktualnych postaw Polaków wobec innych narodów z uwzględnieniem (w pewnym tylko zakresie) ewolucji tych postaw, zwłaszcza w toku ostatniej dekady. Staraliśmy się także, podejmując próbę poszukiwania czynników wyznaczających postawy respondentów, wyjść poza zestaw standardowych zmiennych wykorzystywanych zwykle w tego rodzaju zamierzeniach. Tak więc postanowiliśmy bliżej określić charakter zależności między spodziewaną sympatią wobec Polaków ze strony

1 D ane pochodzą z b ad ań realizowanych w iosną 2000 roku w ram ach projektu „Polacy 2000”

n a losowej próbie m ieszkańców Polski liczącej 1745 osób. A utor pragnąłby wyrazić podziękow anie kierownikowi projektu prof, d r hab. Władysławowi A dam skiem u za wyrażenie zgody n a wykorzy

stanie materiałów .

(3)

jakiegoś narodu a postawą Polaków wobec tego narodu. Założono przy tym, iż istnieje rodzaj swoistej symetrii między poziomem sympatii żywionej wobec jakiegoś narodu a spodziewaną postawą z jego strony wobec Polaków.

Zagadnienie to zamierzaliśmy badać na dwóch poziomach ogólności. Po pierwsze w odniesieniu do konkretnych narodów oraz, po wtóre, za pomocą zaproponowanych wskaźników wysokiej i niskiej sympatii wobec innych narodów oraz pozytywnej i negatywnej kolektywnej jaźni odzwierciedlonej, które pozwoliły na wyodrębnienie zbiorów respondentów wyraźnie różniących się nastawieniami wobec występujących w pytaniach kwestionariusza narodów.

Zaproponowaliśmy wreszcie jeszcze jeden rodzaj pomiaru uogólnionej postawy wobec innych narodów, spodziewając się, iż posiadać on będzie istotne walory diagnostyczne, a być może także eksplanacyjne. M owa tutaj o wskaź

nikach ksenosceptycyzmu i ksenoentuzjazmu (szersze uwagi dotyczące stosowa

nych wskaźników zawarte są w dalszych partiach artykułu). Za ich pomocą pragnęliśmy przyjrzeć się temu, jak obie orientacje różnicują nastawienia respondentów wobec podstawowych kwestii polskiej polityki zagranicznej.

Rezultaty tych analiz Czytelnik znajdzie w drugiej części artykułu i w jego konkluzjach. Przejdźmy jednak najpierw do krótkiej charakterystyki postaw Polaków wobec obcych w ostatniej dekadzie.

Analizując dane, charakteryzujące w jakimś momencie czasowym stosunek członków jakiegoś narodu do innych narodów, winniśmy pamiętać, iż mają one charakter genetycznie niejednorodny. Składać się bowiem mogą na nie fakty, wynikające z oddziaływania co najmniej trzech rodzajów procesów.

Możemy, po pierwsze, obserwować trwałość, kontynuację pewnych rodza

jów postaw rozpatrywanych w perspektywie długookresowej. Jako przykład posłużyć tutaj mogą postawy Polaków wobec Francuzów. W ciągu ostatniego ćwierćwiecza odsetek Polaków deklarujących sympatię wobec Francuzów kształtował się najczęściej powyżej 50%, osiągając niekiedy poziom 79%

(CBOS, BS/173/99 i CBOS BS/341/50/92).

Możemy, po wtóre, być świadkami nagle pojawiających się zmian na

stawień wobec jakiegoś narodu, obserwując rodzaj krótkotrwałej reakcji spo

wodowanej jakimś znaczącym wydarzeniem w sferze relacji międzynarodowych bądź w innych dziedzinach życia publicznego. Jako przykład tego rodzaju zjawiska może służyć gwałtowne zawirowanie wokół postaw wobec USA przejawianych przez Polaków w latach 80. Amerykanie cieszyli się od dawna sympatią Polaków. W czasach, w których demonstrowanie tej sympatii nie było

„politycznie poprawne” (np. w latach 70. ) przyznawało się do niej blisko 45%

badanych. Stan wojenny z 13 grudnia 1981 roku i związane z nim uciążliwości codziennego życia, a dotyczące głównie dotkliwych braków w zaopatrzeniu, wiązane były w jednoznacznych i często wyrażanych w mediach opiniach z sankcjami gospodarczymi wobec Polski, narzuconymi przez USA. Sądzić należy, iż w jakiejś przynajmniej części opinie te spowodowały zmianę na

(4)

stawień Polaków (sytuacja ta przypomina - jak się wydaje - zmianę postaw wobec Amerykanów w Serbii po wydarzeniach 1999 roku). I tak, w 1977 roku sympatię wobec Amerykanów deklarowało 44% badanych; w 1984 roku postawa ta była udziałem zaledwie 26% respondentów, by po kilku zaledwie latach, w 1991 roku osiągnąć 68% osób wyrażających sympatię wobec Amerykanów.

Dodajmy, iż w tym czasie sytuowało to ich na pierwszym miejscu listy najsym

patyczniejszych narodów w opiniach Polaków (Jasińska-Kania 1992: 221).

Powinniśmy wreszcie, po trzecie, uwzględniać fakt, iż analizowane przez nas dane stanowić mogą fragment ogólniejszych, kumulujących się w czasie zmian, składających się na wyraźnie zarysowującą się tendencję. Jako przykład służyć tutaj może proces utrwalania się bardzo umiarkowanej sympatii Pola

ków do Rosjan, który zdaje się prowadzić do ukształtowania stosunkowo trwałej orientacji. Rosjanie bowiem obdarzani byli sympatią przez Polaków na poziomie około 55-60% w latach 70. Rok 1981 i lata późniejsze przyniosły dość daleko idące zmiany. Od 1989 roku, w którym sympatię wobec Rosjan deklarowało 28% respondentów, obserwujemy właściwie ciągły (1-2 punkty procentowe rocznie) spadek proporcji sympatyków Rosjan wśród Polaków do poziomu 17% w 1999 roku (Jasińska-Kania 1992: 221; CBOS BS/173/99).

W arto zaznaczyć także, iż myślenie kategoriami ogólniejszej, utrwalającej się tendencji pozwala dostrzegać i inne aspekty interesujących nas zjawisk. Oto analiza wyników badań prowadzonych do początków lat 90. nad postawami Polaków wobec innych narodów prowadzi niektórych badaczy do wniosku, iż możemy obserwować „zmniejszanie się emocjonalnego zaangażowania zarów

no w kierunku pozytywnym, jak i negatywnym oraz narastaniem obojętności. ” (Jasińska- K ania 1992; por. także Siemieńska 1992: 206). Spostrzeżenie to, nie wchodząc w tym momencie w kwestię jego zasadności, jest jednak o tyle istotne, iż skłania do powściągliwości w interpretacji wyników spadku sympatii wobec jakiegoś narodu. Spadek ów nie jest bowiem równoznaczny z przyrostem niechęci wobec tego narodu. Może przekładać się także, jak widać, na rosnącą popularność postaw neutralnych.

Zapowiedzieliśmy na wstępie, iż celem tego opracowania będzie analiza stosunku Polaków do innych narodów. Zamiar ten realizować będziemy w dwóch etapach. Zajmiemy się więc najpierw prezentacją istotnych właściwo

ści nastawień Polaków wobec obcych w ich ilościowym ujęciu, przeprowadzając także porównania z wynikami badań wcześniejszych. Następnie dokonamy charakterystyki zarówno formuły, jak i natężenia niechęci/sympatii Polaków wobec innych narodów na podstawie zebranych w 2000 roku materiałów. W tej drugiej części znajdzie się również miejsce dla opisu postrzeganych (a właściwiej należało by rzec, antycypowanych) przez Polaków postaw niechęci/sympatii wobec nich ze strony obywateli innych państw i narodów.

(5)

Polacy wobec innych narodów w latach 90.

Najpierw jednak odpowiedzmy na pytanie, w kontekście jakich trwalszych tendencji w sferze stosunku do obcych ze strony Polaków winniśmy umieścić naszą analizę. Polacy, tak jak i inne grupy narodowe, skłonni są do manifes

towania swej sympatii w sposób zróżnicowany. Przyjrzyjmy się zatem na

stawieniom Polaków wobec innych narodów w latach 90.

Jak widać, wysoką sympatią obdarzane są nieliczne narodowości. Należą do nich wspomniani już wcześniej Francuzi, a także Amerykanie i w toku ostatniej dekady Włosi. Możemy zauważyć także w porównaniu z latami 70.

i 80. spadek sympatii do Węgrów (por. Jasińska-Kania 1992: 221). Skłaniamy się ku poglądowi, iż niezmienna od kilku dekad (a zapewne także i wcześniejsza, chociaż w przeszłości nie tak wyraźnie dokumentowana wynikami badań ilościowych) sympatia Polaków do Francuzów to wyraz demonstrowania poczucia przynależności Polaków do kręgu kultury Zachodu. Pogląd ten uzasadniać można i tym także, iż Polacy pytani o to, do kogo są najbardziej podobni, na naczelnym miejscu skłonni będą wymieniać Francuzów (por.

Rużyłło 1983). Bardzo pozytywny obraz Francuzów byłby więc w tej sytuacji rodzajem afirmacji alter ego oraz wyrazem europejskich aspiracji Polaków.

Niskie i bardzo niskie pozycje w tabeli zajmują prawie bez wyjątku (z wyłączeniem Czechów i Słowaków) narody byłych państw bloku wschodniego, bliższe cywilizacyjnie i terytorialnie ZSRR. Charakterystyczny w ich przypadku jest nie tyle niski poziom deklarowanej przez Polaków wobec nich sympatii, ile znaczna proporcja (około 50%) niechęci. Być może wynika ona z chęci zdecydowanego manifestowania rezerwy wobec niedawnej przeszłości i ZSRR.

W przypadku młodszych respondentów natomiast dokumentuje, jak się wydaje, chęć zaznaczenia dystansu wobec społeczeństw przeżywających poważne trud

ności ekonomiczne, trapionych klęskami ekologicznymi i źle rządzonych, należących przeto do obszaru geopolitycznego, do którego się nie aspiruje.

Zwrócić należy także uwagę, iż mimo sygnalizowanej wcześniej - przez niektórych badaczy - tendencji prowadzącej do wzrostu nastawień neutralnych wobec obcych, Polacy należą jeszcze mimo wszystko do narodów skłonnych do intensywnego manifestowania wyraźnych postaw afektywnych w sferze przeja

wiania bliskości i resentymentów etnicznych.

Odsetki respondentów (tab. 1), wspominających o swojej niechęci wobec obcych, oscylują wokół 50%, a w kilku przypadkach przekraczają nawet 60%

badanych. Oto kilka danych porównawczych, pochodzących z badań prowa

dzonych ostatnio w innych krajach.

W badaniach prowadzonych w 2000 roku w Szwecji maksymalny poziom sympatii (wobec Anglików) deklarowało 37% respondentów. W tych samych badaniach maksymalny odsetek respondentów mówiących o swojej niechęci, której obiektem byli Rosjanie, wynosił 17% (Mielczarek i Sikorska 2000).

(6)

Tabela 1. Stosunek Polaków do innych narodów (w %) ^U)

N arodow ość S y m p atia O b o jętn o ść N iechęć T ru d n o pow iedzieć

‘93 ‘94 ‘95 ‘96 ‘97 ‘98 ‘93 ‘94 ‘95 ‘96 ‘97 ‘98 ‘93 ‘94 ‘95 ‘96 ‘97 ‘98 ‘93 ‘94 ‘95 ‘96 ‘97 ‘98

Amerykanie 62 58 63 59 64 61 25 25 24 27 25 24 9 13 10 9 6 10 4 4 3 5 5 5

Francuzi 61 51 67 62 60 58 25 30 22 24 28 25 9 13 8 6 8 11 5 6 3 7 5 6

Włosi 63 54 66 62 63 55 24 27 22 24 24 28 6 12 8 7 8 11 7 7 4 7 6 6

Anglicy 47 41 51 51 55 50 32 32 28 28 28 27 16 20 17 13 12 16 5 7 4 8 5 7

W ęgrzy 47 41 56 48 47 44 29 32 27 28 31 29 18 21 14 16 16 29 6 6 3 8 6 7

Austriacy 41 37 48 49 47 43 32 32 26 27 30 30 19 20 20 12 14 17 8 11 6 12 9 10

Szwedzi 44 40 53 52 49 43 30 33 26 25 31 31 14 17 14 12 12 17 11 10 7 11 8 9

Czesi 38 30 43 44 45 41 29 33 28 28 32 31 28 32 25 22 19 22 5 5 3 5 4 6

Słowacy 33 32 44 38 39 36 31 33 30 31 32 30 27 27 22 21 22 26 9 9 5 9 8 8

Niemcy 23 26 35 43 38 32 22 26 25 23 29 26 53 45 38 31 30 39 3 3 2 3 3 3

Litwini 24 22 35 36 36 29 26 27 28 24 27 29 43 43 33 31 30 34 7 8 5 8 7 8

Bułgarzy 19 16 23 23 23 20 30 31 29 26 30 30 41 43 42 39 39 41 10 10 6 12 9 9

Białorusini 19 17 18 21 22 19 25 25 22 20 25 25 47 49 53 50 46 48 9 9 6 8 8 8

Izraelczycy 15 17 25 26 28 19 25 27 26 24 26 26 26 51 47 41 41 48 9 9 5 8 6 7

Rosjanie 17 16 17 21 20 19 24 22 22 19 23 23 56 59 59 57 53 55 3 3 2 3 4 3

Serbowie 10 12 14 15 15 13 19 21 19 20 26 23 55 51 57 49 44 50 16 16 10 15 14 14

Ukraińcy 12 9 14 16 15 13 19 20 19 18 20 22 65 66 63 60 60 59 4 5 4 6 5 6

Rumuni 9 8 11 12 11 10 19 17 17 13 18 18 66 68 68 70 66 66 5 7 4 5 6 6

Cyganie - 6 10 12 10 10 - 16 14 14 16 15 - 75 73 70 71 69 - 3 3 4 3 6

Źródło: CBOS, BS, 158/98

ZBIGNIEWBOKSZAŃSKI

(7)

I dane z przeciwległego krańca Europy. Maksymalne odsetki respondentów Hiszpanów, deklarujących sympatię to 34% -36% (wobec Szwedów, Niemców i Francuzów). Maksymalny zaś odsetek wskazań na niechęć w tych samych badaniach w Hiszpanii to 29% (wobec Francuzów) (Mielczarek i Sikorska 2000).

Podkreślić także należy obecność w świadomości Polaków przewartoś

ciowań w stosunku do niektórych narodów. Poza wspomnianą już ewoluq'ą nastawień wobec Rosjan na uwagę zasługują dwa procesy. Stanowią je rosnący systematycznie poziom sympatii wobec Niemców i słabiej zaznaczający się przyrost sympatii wobec Żydów. Dane te przedstawiają się następująco:

Tabela 2. Respondenci deklarujący sympatię do danego narodu w poszczególnych latach (w %)

Narodowości 1975 1984 1988 1989 1990 1991 1996 1997 1999 Niemcy*

Żydzi**

Rosjanie

8, 0 4, 0 59, 0

12, 0 9, 0 37, 0

16, 0 11, 0 30, 0

23. 0 14. 0 28. 0

13. 0 15. 0 24. 0

23. 0 17. 0 16. 0

43. 0 26. 0 21, 0

38. 0 28. 0 20, 0

32. 0 19. 0 19. 0

* dotyczy kategorii: Niemcy i Niemcy z R F N .

** od 1996 r. dotyczy kategorii: Izraelczycy.

Ź ródło: Jasińska-K ania 1992: 221 oraz CBOS BS 158/98.

Wyraża się niekiedy pogląd, iż zmiany w nastawieniu Polaków wobec tych trzech narodów dokonują się w niemałej mierze w związku z mechanizmem

„zmiany pokoleniowej” w społeczeństwie polskim, a także w powiązaniu z realiami międzynarodowych stosunków gospodarczych i politycznych.

Postawy wobec obcych, a także ich stereotypy - jak przyznaje wielu autorów - wyznaczane są w części przez tendencje ksenofobiczne właściwe w pewnym stopniu każdej zbiorowości narodowej. Pojawia się pytanie o to, w jakim stopniu tendencje ksenofobiczne przejawiają Polacy.

Pytanie to odsyła nas do porównań międzynarodowych i skłania tym samym do wykorzystania istniejących opracowań i propozycji pomiaru tej trudnej w operacjonalizacji dyspozycji.

Odwołamy się w związku z tymi zagadnieniami do zaproponowanego przez M. Hjerma (Hjerm 1998) wskaźnika mierzącego intensywność nastawień ksenofobicznych, zastosowanego już w porównaniach międzynarodowych.

Hjerm swój wskaźnik ksenofobii oparł na czterech pytaniach mierzących stosunek do obcych, a zadawanych respondentom w badaniach prowadzonych z użyciem kwestionariusza „International Social Survey Programme” (ISSP).

Materiały empiryczne z tego badania opublikowane zostały w 1995 roku w raporcie „Aspects of National Identity”. W 1996 roku wydany został w Polsce raport przynoszący dane zebrane w Polsce za pomocą tego samego

(8)

kwestionariusza, który wykorzystywany był w ISSP w związku z uczestnictwem Polski w tym programie (Cichomski i Morawski 1996).

Respondenci we wspomnianym badaniu mieli za zadanie wyrazić na pięciopunktowej skali (od 0 do 4) swój stosunek (0 = najbardziej sprzyjająca obcokrajowcom odpowiedź; 4 = najbardziej nieprzyjazna) do następujących stwierdzeń:

1) przybysze z innych krajów przyczyniają się do zwiększenia przestępczości, 2) przybysze z innych krajów przyczyniają się do rozwoju gospodarki, 3) przybysze z innych krajów odbierają pracę ludziom urodzonym tutaj, 4) przybysze z innych krajów czynią kraj bardziej otwartym na nowe idee i inne kultury.

Indeks ksenofobii mierzony w ten sposób zawierał się w granicach od 0 do 16 (16 = najwyższemu natężeniu ksenofobii). A oto jak przedstawiał się ten indeks dla kilku wybranych krajów:

Tabela 3. Indeks ksenofobii dla wybranych krajów Kraj

Australia Szwecja Niemcy Wlk. Brytania Polska

6, 2 7, 6 7, 9 8, 2 8, 8

Ź ródło: H jerm 1998; i obliczenia własne dla Polski.

Trudno nie dostrzec najwyższej w tym zestawieniu wartości wskaźnika charakteryzującego nastawienia Polaków. Nie różni się on jednak dramatycznie od wskaźnika właściwego dla Wielkiej Brytanii. Wyraźnie odbiega jednak od poziomu ksenofobii charakterystycznego dla wielokulturowej i wielorasowej Australii. Różni się także od wskaźnika obliczonego dla danych pochodzących ze Szwecji. M ożna w związku z tym spodziewać się w postawach Polaków wpływu podwyższonego poziomu niechęci wobec obcych.

Ilustracji niektórych aspektów empirycznego sensu tego wskaźnika dostar

cza tabela 4. Pozwala ona także na porównanie postaw Polaków w szerszej perspektywie, uwzględniającej także bliższe nam geograficznie narody.

Dane powyższe wskazują, iż społeczeństwa postsocjalistyczne Europy Środkowej charakteryzują się wyraźnie wyższym poziomem niechęci wobec różnych klas obcych niż mieszkańcy krajów zachodnich. Ale zauważyć również należy, iż wśród społeczeństw postsocjalistycznych zarysowuje się dość wyraźne zróżnicowanie. Bułgarzy, przejawiający najbardziej zdecydowaną postawę nie

chęci wobec obcych, reprezentują równocześnie grupę państw, których obywa

tele są wyraźnie mniej otwarci na kontakty z „innymi etnicznymi” i zdają się darzyć ich dość ograniczoną sympatią. Wypada zaliczyć tutaj poza Bułgarami, w kolejności uwzględniającej siłę manifestowania się tej postawy: Słowaków,

(9)

Tabela 4. Tolerowanie „innych” - kogo ludzie nie chcieliby mieć jako sąsiadów (w %) Kraj Osób innej rasy Muzułmanów Imigrantów

(cudzoziemskich robotników)

Żydów

Stany Zjedn. 9, 6 14, 1 10, 2 5, 3

Kanada 4, 9 6, 4 10, 4 5, 5

Szwecja 6, 5 17, 0 8, 9 5, 6

Niemcy Wsch. 13, 3 22, 2 20, 7 8, 6

Finlandia 24, 8 9, 9 4, 6 4, 8

Polska 16, 8 19, 6 10, 0 17, 7

Węgry 22, 9 18, 3 22, 2 10, 3

Czechy 23, 9 22, 4 22, 7 12, 7

Słowacja 28, 3 26, 1 23, 4 26, 1

Bułgaria 39, 0 40, 8 34, 4 30, 2

Rosja 10, 0 15, 0 11, 1 12, 8

Białoruś 16, 7 24, 0 17, 0 21, 4

Litwa 20, 0 34, 0 14, 8 17, 7

Źródła: Ester. P, H alm an L. de M o o r R. (red.), The Individualizing Society. Value Change in Europe and North America, T ilburg Univ. Press, 1993 oraz: „W orld Values Survey 1990-91” ; cyt. za:

Siemieńska 1996: 143.

Litwinów, Czechów, Białorusinów i Węgrów. Polacy, z Niemcami Wschodnimi i Rosjanami, stanowiliby drugą grupę społeczności o bardziej umiarkowanych orientacjach wobec obcych. Przyczyny tego zróżnicowania postaw wobec obcych w poszczególnych krajach (jak świadczyłby o tym przykład Bułgarii i jej problemy z mniejszością muzułmańską) mają bez wątpienia swe uwarun

kowania zarówno w bliższej, jak i odleglejszej przeszłości rozpatrywanych krajów.

Polacy wobec innych narodów w roku 2000

W badaniu, którego wyniki komentujemy poniżej, respondenci mieli udzielić odpowiedzi na dwa pytania w stosunku do każdej z ośmiu wymienio

nych kwestionariuszu narodowości: Czy Polacy darzą sympatią X-ów? Czy X-owie darzą nas sympatią?

Te osiem narodów to: Niemcy, Francuzi, Żydzi, Ukraińcy, Rosjanie, Rumuni, Czesi, Węgrzy.

Jak można dostrzec, oba pytania m ają charakter „projekcyjny”, związany z realizacją zamierzonego celu. Pokaźna część zadań projektu badawczego stanowiła bowiem, jak pamiętamy, próba powiązania przekonań respondentów o stosunku Polaków do innych narodów z ich wyobrażeniami dotyczącymi

(10)

stosunku innych narodów do Polaków. W grę wchodziły więc opinie responden

tów dotyczące postaw całych zbiorowości.

A oto jak przedstawiają się wyniki odpowiedzi na te pytania.

Tabela 5. Sympatia Polaków do innych narodów (w %)

Naród Zdecydowanie

tak

Raczej tak

Raczej nie

Zdecydowanie nie

Trudno powiedzieć

Niemców 3, 6 38, 1 41, 0 10, 4 6, 9

Francuzów 18, 3 61, 2 6, 3 0, 8 13, 3

Żydów 1, 8 16, 5 47, 6 23, 5 10, 5

Ukraińców 1, 4 20, 0 46, 0 19, 8 12, 8

Rosjan 1, 0 17, 6 46, 9 24, 3 10, 1

Rumunów 0, 9 9, 8 43, 9 35, 3 10, 1

Czechów 11, 6 65, 7 10, 6 2, 1 10, 0

Węgrów 23, 7 57, 9 4, 9 1, 1 12, 4

Ź ródło: dane z badań „Polacy 2000” .

Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na kontynuację postaw, które od wielu lat są obecne w przekonaniach Polaków. Dotyczy to sympatii wobec Francuzów i Węgrów. Oba narody są darzone sympatią przez 80% Polaków.

Niewielu mniej Polaków (77%) darzy także sympatią Czechów. Istotniejsze wszakże w swych konsekwencjach psychospołecznych wydają się dwie inne właściwości tej struktury bliskości i resentymentów.

Po pierw sze, u jaw n ia o n a o strą polaryzację n astaw ień w obec n a ro d ó w

„sąsiadujących” z Polską; dodajmy, sąsiadujących bądź to w sensie czysto przestrzennym bądź pozostających z Polską w trwalszych więziach natury historyczno-politycznej. Wysokiej, deklarowanej na poziomie około 80%, sympatii wobec Francuzów, Węgrów i Czechów towarzyszy przejawiana przez około 70% respondentów niechęć do Żydów, Ukraińców, Rumunów i Rosjan.

Moglibyśmy odwołać się tutaj do tezy R. Siemieóskiej, zawartej w jej studium o wzajemnej percepcji społeczeństw Europy Wschodniej, iż narody postrzegane jako odnoszące sukcesy ekonomiczne, bądź zapewniające swoim obywatelom wyższy poziom życia, cieszą się większą sympatią (Siemieńska 1996: 43). Ale byłby to oczywiście zaledwie jeden z czynników kształtujących postawy wobec innych narodów. Sądzić wypada, iż w realiach Europy Wschod

niej wpływ tego czynnika uzupełniany jest bez wątpienia nastawieniami płyną

cymi z treści „pamięci zbiorowej” i poczucia „bliskości kulturowej”, której istotnym elementem może być wspólnota wierzeń religijnych.

Ogólnie biorąc jednak, znajduje potwierdzenie obserwowany przez innych badaczy fakt, iż w świadomości społecznej Polaków „występują różne rodzaje

»obcych« - gorszych i lepszych, i dwa rodzaje postaw wobec tych »obcych«

(11)

- otwarcia oraz ostrożności i obaw. Następuje tu swoiste przedefiniowanie

»egoizmu narodowego«, za interes ogólnonarodowy uznaje się przystąpienie do Europy, ale jednoczesne zabezpieczenie się przed wszystkimi wpływami i groź

bami idącymi z innych obszarów” (Ziółkowski 2000: 166).

Po wtóre, zarysowuje się polaryzacja nastawień wobec Niemców. Opinia Polaków jest w tym przypadku wyraźnie podzielona. Blisko 42% respondentów darzy Niemców sympatią. Brak sympatii wobec nich deklaruje 51%.

Pojawia się pytanie o to, kim są „sympatycy” Niemców? A zwłaszcza, jak dalece prawdopodobna jest hipoteza o wpływie „zmiany pokoleniowej”

na reorientację sympatii i niechęci także wobec Niemców. Przyjrzyjmy się zatem wpływowi, który wywiera wiek respondentów na postawy wobec Nie

mców.

Tabela 6. Zależność między wiekiem respondentów a przekonaniem, iż Polacy darzą sympatią Niemców (w %)

Czy Polacy darzą sympatią Niemców?

Wiek respondentów

18-27 lat 28-37 lat 38-47 lat 48 lat i więcej

Zdecydowanie tak 2, 9 3, 9 3, 5 4, 2

Raczej tak 41, 5 38, 5 36, 9 37, 8

Raczej nie 41, 7 40, 9 44, 5 38, 3

Zdecydowanie nie 9, 6 11, 0 9, 1 11, 4

Trudno powiedzieć 4, 3 5, 7 6, 0 8, 3

Ź ródło: m ateriały z b adań „Polacy 2000” .

Dane powyższe, jak widzimy, nie pozwalają pozytywnie zweryfikować hipotezy o wpływie „zmiany pokoleniowej” w społeczeństwie polskim na zarysowującą się zmianę stosunku wobec Niemców. W poszczególnych grupach wieku znajdujemy bardzo zbliżone proporcje respondentów deklarujących zarówno pozytywne, jak i negatywne wobec nich nastawienie.

Relacje między narodami mają z oczywistych powodów charakter dwu

stronny. Deklarowaniu przez nas określonych postaw wobec innych narodów towarzyszą z reguły wyobrażenia dotyczące ich stosunku do naszego narodu.

Dysponując informacjami obrazującymi strukturę nastawień wobec innych i spodziewane postawy innych wobec macierzystej zbiorowości, możemy oczekiwać występowania trzech rodzajów zależności między tymi dwoma szeregami danych.

1. Relacji symetrycznych, kiedy sympatia, jaką obdarzany jest jakiś naród, jest zbliżona do spodziewanej sympatii z jego strony.

2. Sympatii „nieodwzajemnionej”, kiedy deklarowana sympatia wobec innych nie jest równoważona ich spodziewanym przyjaznym nastawieniem.

(12)

3. Oraz sympatii „niezasłużonej”, kiedy spodziewana sympatia ze strony innych przewyższa okazywane przez nas przyjazne nastawienie wobec nich.

Każda z tych możliwości wiąże się ze stosowną samooceną zbiorowości, formowaną vis ä vis jakichś szczególnych innych i może być także rozpatrywana jako swoisty wskaźnik poczucia akceptacji narodu w kontaktach między

narodowych.

Przyjrzyjmy się więc spodziewanym nastawieniom wybranych społeczności narodowych wobec Polaków.

Tabela 7. Sympatia innych narodów do Polaków (w %)

Naród Zdecydowanie

tak

Raczej tak

Raczej nie

Zdecydowanie nie

Trudno powiedzieć

Niemcy 1, 5 20, 8 48, 1 18, 3 11, 0

Francuzi 11, 0 55, 6 11, 7 2, 0 19, 6

Żydzi 1, 2 14, 8 43, 9 24, 9 15, 0

Ukraińcy 1, 6 18, 4 42, 1 21, 7 16. 1

Rosjanie 0, 7 17, 3 44, 6 25, 7 11, 5

Rumuni 1, 3 21, 8 38, 4 17, 6 20, 7

Czesi 8, 8 56, 0 18, 3 4, 4 12, 4

Węgrzy 22, 3 56, 1 5, 9 1, 0 14, 6

Źrodło: dane z b adań „Polacy 2000” .

W arto, po pierwsze, zwrócić uwagę na narody, które zdaniem responden

tów okazują Polakom najmniejszą sympatią. Na pierwszym miejscu znajdują się tutaj Rosjanie, bowiem aż 70% badanych uważa, iż nie darzą oni Polaków sympatią. Niewiele mniej wskazań uzyskali Żydzi (68, 8%) oraz Niemcy (66, 4% ) i Ukraińcy (63, 8%). Przeciwległy kraniec listy zajmują Francuzi, Czesi i Węgrzy z wyraźnym wyeksponowaniem (na poziomie około 70%) sympatii wobec Polaków z ich strony.

Zwraca także uwagę fakt, iż ocena nastawień dwóch najbardziej znaczących politycznie i gospodarczo narodów Europy Zachodniej wobec Polaków jest w opiniach respondentów znacząco zróżnicowana. Sympatię wobec Polaków, zdaniem respondentów, żywi trzykrotnie więcej Francuzów (66%) niż Niemców (22%).

Po wtóre, porównanie dwóch szeregów danych, tj. okazywanej sympatii wobec innych oraz spodziewanej sympatii z ich strony, wskazuje na wy

stępowanie w opiniach respondentów generalnej tendencji do równoważenia obu nastawień. M ożna by sformułować w tym miejscu tezę, iż spodziewana sympatia ze strony innych warunkuje nasze przyjazne wobec nich nastawienie, przekładające się w dalszej konsekwencji zapewne także na treściową zawartość stereotypów innych.

(13)

Tabela 8. Zależność między deklarowaną sympatią wobec Francuzów a przekonaniem, iż Francuzi darzą sympatią Polaków (w %)

Czy Polacy darzą Czy Francuzi darzą sympatią Polaków

sympatią Francuzów Tak Nie

Tak 89, 8 10, 2

Nie . _ 14. 5 85, 5

Zależność istotna p < 0 , 001

Ź ródło: m ateriały z b a d ań „Polacy 2000” .

Tabela 9. Zależność między deklarowaną sympatią wobec Niemców a przekonaniem, iż Niemcy darzą sympatią Polaków (w %)

Czy Polacy darzą Czy Niemcy darzą sympatią Polaków

sympatią Niemców Tak Nie

Tak 54, 4 45, 6

Nie _ _ . 2, 9 97, 1

Ź ródło: m ateriały z bad ań „Polacy 2000” .

Tabela 10. Zależność między deklarowaną sympatią wobec Rosjan a przekonaniem, iż Rosjanie darzą sympatią Polaków (w %)

Czy Polacy darzą Czy Rosjanie darzą sympatią Polaków

sympatią Rosjan Tak Nie

Tak 83, 8 16, 2

Nie 3, 8 96, 2

Ź ródło: m ateriały z bad ań „Polacy 2000” .

Jak widzimy, stopień okazywanej przez Polaków sympatii odpowiada więc najczęściej spodziewanej reakcji ze strony innych. Z jednym wszakże wyjątkiem, który dotyczy postaw wobec Niemców. Otóż, blisko 42% respondentów przyznaje, iż Polacy darzą sympatią Niemców. Natomiast o spodziewanej sympatii Niemców wobec Polaków mówi o połowę mniej respondentów (około 22%). Mamy więc w tym przypadku do czynienia z sytuacją „nieodwzajem

nionej sympatii”, zarysowującej się tym wyraźniej, iż jak pamiętamy, około 66% respondentów w całej próbie wskazuje na brak sympatii Niemców wobec Polaków.

(14)

Czynniki kształtujące strukturę sympatii i resentymentów wobec innych

Podejmijmy obecnie próbę udzielenia odpowiedzi na szereg pytań dotyczą

cych uwarunkowań prezentowanych wyżej postaw. Posłużymy się w tym celu czterema wskaźnikami: wysokiej i niskiej sympatii wobec innych, pozytywnej i negatywnej jaźni odzwierciedlonej.

Wskaźnik wysokiej sympatii wobec innych pozwolił wyodrębnić wszystkich tych respondentów, którzy na pytanie: „Czy Polacy darzą sympatią....? ”, udzielali w stosunku do przynajmniej siedmiu narodów (przypomnijmy, iż respondenci formułowali opinie wobec ośmiu narodów) odpowiedzi „zdecydo

wanie tak ” lub „raczej tak” . Wskaźnik niskiej sympatii wobec innych grupował tych respondentów, którzy na powyższe pytanie udzielali, także w stosunku do przynajmniej siedmiu narodów, odpowiedzi „raczej nie” lub „zdecydowanie nie.

W podobny sposób opracowano wyniki odpowiedzi na pytanie: „Czy...

darzą nas sympatią? ”. Wskaźnik pozytywnej jaźni odzwierciedlonej wyodręb

niał tych respondentów, którzy odpowiedzi na powyższe pytanie w stosunku do przynajmniej siedmiu narodów formułowali w kategoriach „zdecydowanie tak”

lub „raczej tak” . Wskaźnik negatywnej jaźni odzwierciedlonej zbierał od

powiedzi tych, którzy udzielali odpowiedzi „raczej nie” i „zdecydowanie nie”.

Tabela 11. Postawy respondentów wobec innych mierzone wskaźnikiem wysokiej i niskiej sympatii wobec innych (w %)

Stosunek wobec innych

Wysoka sympatia wobec innych Niska sympatia wobec innych Pozostali

35. 9 26, 2 37. 9 Źródło: m ateriały z b ad ań „Polacy 2000” .

Jak widać, ponad jedna trzecia respondentów wyraża przeświadczenie, iż Polacy skłonni są okazywać wyraźną sympatię wobec innych. Jeżeli przyjąć, iż jest to w niemałej części projekcja własnych nastawień respondentów, można utrzymywać, że ponad jedna trzecia Polaków żywi otwarte, przyjazne postawy wobec innych. Ponad jedna czwarta Polaków natomiast przyjmuje wyraźnie negatywne nastawienie wobec obcych. Przestrzeń społeczną, którą wypełniają ich poglądy i działania, można by nazwać obszarem sprzyjającym generowaniu ksenofobii. Pozostali, tj. około 40%, reprezentują postawy pośrednie; w różnym stopniu akcentujące zarazem sympatie i resentymenty wobec obcych.

Dodać należy, iż nie zarysowują się wyraźniejsze uwarunkowania wysokiej sympatii wobec obcych. Występuje ona z podobną częstotliwością w różnych

(15)

grupach wieku. Nie m a na nią znaczącego wpływu płeć, poziom wykształcenia i miejsce zamieszkania. Można dostrzec jedynie to, iż respondenci mniej zamożni (wzięto pod uwagę dochód gospodarstwa domowego respondenta) są nieco bardziej przyjaźnie nastawieni do obcych.

Podobnie przedstawia się sytuacja w przypadku uwarunkowań niskiej sympatii wobec obcych. Daje się dostrzec jedynie fakt, iż osoby z wyższym wykształceniem wykazują nieco silniejszą skłonność do okazywania negatyw

nych postaw wobec obcych; co zresztą wzmacniało by zależność sugerowaną przez dane zawarte w tabeli 11.

Pojęcia pozytywnej i negatywnej jaźni odzwierciedlonej, o których wspomina

liśmy wcześniej, są używane w istocie w sensie metaforycznym. M ają bowiem dotyczyć spodziewanych przez respondentów postaw wobec Polaków ze strony członków innych narodów. Kolektywna jaźń odzwierciedlona, którą zakłada tego rodzaju postępowanie, byłaby w świetle poglądów Cooleya i M eada hipostazą.

Z oczywistych względów nie przyjmujemy tego założenia, chociaż pozostajemy przy terminie, używając go na oznaczenie zbiorowych opinii o spodziewanej (postrzeganej w oczach innych, a więc „odzwierciedlonej”) sympatii wobec Polaków ze strony innych narodów. Bądź inaczej jeszcze wyrażając tę myśl, jest to projekcja obrazu własnego narodu przypisywanego innym narodom.

Charakter, czy raczej intensywność, tej antycypowanej sympatii jest efek

tem oddziaływania wielu czynników. Pozostaje jednak ona w szczególnie ścisłych związkach z tożsamością kolektywną zbiorowości narodowej, której dotyczy. Antycypowana sympatia ze strony innych narodów jest bowiem w niemałym stopniu powiązana z oceną sukcesów i niepowodzeń macierzystej zbiorowości narodowej.

Materiały zawarte w opublikowanym niedawno raporcie z porównawczych badań międzynarodowych, dotyczących poczucia dumy z przynależności do narodu, zdają się wskazywać na ambiwalentne w tym względzie postawy Polaków, które mogą prowadzić do obniżenia poczucia własnej wartości przez Polaków w relacjach z innymi narodami (por. Smith i Jarkko 1998).

Wspomniane badania wykorzystywały dane z powoływanego już programu NIS (National Identity Study) ISSP z 1995 roku prowadzonego w 23 krajach.

Poczucie dumy narodowej mierzono m . in. odwołując się do opinii responden

tów, określających to, jak dumni są z pozycji i osiągnięć kraju w 10 dziedzinach:

funkcjonowania demokracji, politycznego znaczenia swojego kraju w świecie, jego osiągnięć ekonomicznych, jego systemu opieki socjalnej, osiągnięć nauko

wych i technicznych, osiągnięć w sporcie, w dziedzinie sztuki i literatury, sił zbrojnych, z historii kraju, ze sprawiedliwego i równego traktowania wszystkich grup w kraju.

Tabela 12 przedstawia oceny składające się na powyższy wskaźnik w Irlan

dii (która osiągnęła najwyższą pozycję) i Łotwie (najniższa pozycja) oraz Polsce i kilku innych wybranych krajach.

(16)

Tabela 12. Poczucie dumy narodowej

Lp. Oceny Irlandia Niemcy

Zach.

Niemcy Wsch.

Czechy Węgry Polska Rosja Łotwa

1. Funkcjonowania

demokracji 3, 6 3, 4 2, 7 2, 6 2, 2 2, 4 2, 2 2, 7

2. Znaczenia politycznego

kraju 3, 7 3, 2 3, 3 3, 0 2, 2 2, 6 2, 5 2, 7

3. Osiągnięć

ekonomicznych 3, 8 3, 8 3, 8 2, 7 1, 8 2, 4 2, 0 2, 2

4. Systemu opieki

socjalnej 3, 3 3, 6 2, 7 2, 0 1, 7 2, 0 1, 6 1, 8

5. Osiągnięć naukowych

i technicznych 3, 8 3, 8 3, 9 3, 2 3, 6 3, 1 3, 6 2, 8

6. Osiągnięć

w sporcie 4, 6 3, 4 3, 8 3, 5 4, 0 2, 8 3, 8 3, 6

7. Osiągnięć sztuki

i literatury 4, 4 3, 4 3, 7 3, 9 3, 9 3, 4 3, 9 3, 9

8. Z sił zbrojnych 4, 1 2, 5 2, 4 2, 2 2, 5 3, 1 2, 8 2, 3 9. Z historii kraju 4, 4 2, 5 2, 5 4, 2 3, 6 3, 8 3, 9 3, 5 10. Ze sprawiedliwego i równego

traktowania wszystkich

grup 3, 5 2, 7 2, 4 2, 2 2, 8 2, 5 1, 7 2, 3

Łącznie wskaźnik” 39, 3 32, 2 31, 0 29, 5 28, 4 28, 2 28, 0 27, 8

* R espondentom przedstaw iano 5-punktow ą skalę; 5 = jestem bardzo dum ny; 1 = nie jestem d u m n y .

W skaźnik mieści się w obszarze od 10 (dla osób, który nie wykazywały poczucia dum y w którejkolw iek z dziedzin) do 50 (dla osób, któ re wykazywały wysoki poziom dum y we wszystkich dziedzinach).

Ź ródło: Smith, Jarkko Analysis, 1998.

Przyjrzyjmy się zatem poglądom Polaków na stosunek innych narodów do nich.

Wskaźnik pozytywnej jaźni odzwierciedlonej wyodrębniał, jak pamiętamy, wszystkich tych respondentów, którzy na pytanie: „Jak P. sądzi, czy... darzą sympatią Polaków? ”, udzielali odpowiedzi „zdecydowanie tak” bądź „raczej tak” (w stosunku do przynajmniej siedmiu z uwzględnianych w kwestionariuszu narodów). Wskaźnik negatywnej jaźni odzwierciedlonej grupował natomiast tych respondentów, którzy na powyższe pytanie odpowiadali „raczej nie” bądź

„zdecydowanie nie”.

Blisko 40% respondentów jest przekonanych o wyraźnie pozytywnym stosunku innych narodów do Polaków. Nie jest to być może bardzo satysfakc

jonujący wynik. Ale podkreślić wypada, iż przewyższa on o ponad 10% liczbę

(17)

T a bela 13. Postawy innych narodów wobec Polaków w opiniach respondentów mierzone wskaźnikiem pozytywnej i negatywnej jaźni odzwierciedlonej (w %)

Stopień sympatii ze strony innych narodów

Pozytywna jaźń odzwierciedlona 37, 7 Negatywna jaźń odzwierciedlona 27, 0

Pozostali 35, 3

Źródło: m ateriały z b ad ań „Polacy 2000” .

tych respondentów, którzy skłonni są dostrzegać wyłącznie brak sympatii ze strony innych narodów. Pozostali, a więc około 35% respondentów, reprezen

tują orientację pośrednią, charakteryzującą się występowaniem w różnych proporcjach obu podstawowych orientacji. W sumie dane te pozwalają sądzić (przynajmniej jeżeli idzie o uwzględnione w badaniu narody), iż Polacy nie przeżywają wyraźnego osłabienia poczucia własnej wartości w relacjach z ob

cymi, co mogłyby sugerować dane zawarte w tabeli 9.

Odpowiedzmy teraz na pytanie, kim są osoby reprezentujące obie skrajne, komentowane tutaj orientacje, tj. pozytywną i negatywną jaźń odzwierciedloną.

Zastosowane w badaniu zmienne używane zwykle do różnicowania zbiorów respondentów (uwzględniono: wiek, płeć, dochody, wykształcenie) okazały się w tym przypadku mało przydatne. Pozytywna jaźń odzwierciedlona wydaje się jedynie nieco silniej związana z faktem zamieszkiwania w Warszawie (chociaż

istotność statystyczna tego związku jest nieznaczna).

Tabela 14. Pozytywna jaźń odzwierciedlona a miejsce zamieszkania respondenta (w %) Miejsce

zamieszkania

Warszawa Miasto pow. 500 tys.

Miasto od 100 tys. do 500 tys.

Miasto poniżej 100 tys.

Wieś

Odsetek

respondentów 49, 3 33, 6 35, 5 36, 8 39, 3

Blisko połowa respondentów-mieszkańców Warszawy jest więc przekonana 0 zdecydowanie pozytywnych nastawieniach obywateli innych narodów do Polaków. M ożna sądzić, iż tak ujawnia się wpływ życia w ruchliwym społecznie 1 zasobniejszym materialnie centrum administracyjnym i politycznym kraju oraz częstszych kontaktów z obcokrajowcami.

Nieco wyraźniejsza zależność wiąże natomiast ze sobą negatywną jaźń odzwierciedloną i wiek respondentów.

(18)

Tabela 15. Negatywna jaźń odzwierciedlona a wiek respondenta

Wiek 18-27 lat 28-37 lat 38-47 lat 48 lat i więcej

Odsetek respondentów 20, 8 27, 4 30, 2 29, 3

Zależność isto tn a p > 0 , 01

Ludzie młodzi są więc mniej skłonni do kształtowania przekonań, które nazwaliśmy negatywną jaźnią odzwierciedloną. Być może jest to zapowiedź trwalszej tendencji, narastającej z nowymi wstępującymi w dorosłe życie rocznikami; tendencji świadczącej o stopniowym odchodzeniu Polaków od myślenia kategoriami kompleksów i niekorzystnych samoocen w sytuacjach porównań z innymi narodami. Wskaźniki pozytywnej i negatywnej jaźni odzwierciedlonej odznaczają się ponadto dość istotnymi walorami diagnostycz

nymi, liczącymi się w dyskusjach dotyczących orientacji ksenofobicznych. Są bowiem skorelowane z postawami wobec obcych.

Tabela 16. Pozytywna jaźń odzwierciedlona a indeks wysokiej sympatii wobec obcych (w %)

Indeks wysokiej sympatii wobec obcych Pozytywna jaźń

odzwierciedlona Nie Tak

Nie 88, 6 11, 4

Tak 23, 5 76, 5

Zależność isto tn a p < 0 , 001

Tabela 17. Negatywna jaźń odzwierciedlona a indeks wysokiej sympatii wobec obcych (w %)

Indeks niskiej sympatii wobec obcych

Negatywna jaźń Nie Tak

odzwierciedlona

Nie 89, 9 10, 1

Tak 30, 0 70, 0

Ź ródło: m ateriały z b ad a ń „Polacy 2000” .

M ożna w związku z tym sądzić, iż przyrost pozytywnych wyobrażeń o sposobach postrzegania Polaków przez innych (np. w związku z mechaniz

mem zmiany pokoleniowej), będzie skutkował, ze strony Polaków, wzrostem przyjaznych do nich nastawień.

(19)

Ksenosceptycy i ksenoentuzjaści wśród Polaków

W prezentacji zróżnicowań orientacji Polaków wobec innych odwoływaliś

my się dotąd do wskaźników wysokiej i niskiej sympatii wobec innych oraz pozytywnej i negatywnej jaźni odzwierciedlonej. Rozwijając charakterystykę tych orientaq'i zastosujmy jeszcze jeden pomiar, zmierzający do oszacowania częstotliwości występowania postawy, którą można by nazwać postawą ugrun

towanej, zdeklarowanej nieufności wobec innych bądź postawą, którą (przez analogię do znanego rozróżnienia) nazwiemy ksenosceptycyzmem. Ksenoscep- tykami nazwiemy wszystkich tych respondentów, którzy równocześnie: są przekonani o niskiej sympatii Polaków do innych narodów oraz o niskiej sympatii innych narodów do Polaków.

Wskaźnik ksenosceptycyzmu wskazuje równocześnie na możliwość za

proponowania pomiaru dyspozycji przeciwnej, oznaczającej otwartość i ugrun

towane przyjazne nastawienie wobec innych, którą (także posiłkując się analogią) nazwiemy ksenoentuzjazmem. Ksenoentuzjastami będą więc wszyscy ci respondenci, którzy równocześnie są przekonani o wysokiej sympatii Pola

ków do innych narodów oraz o wysokiej sympatii innych narodów do Polaków.

Wskaźniki ksenosceptycyzmu i ksenoentuzjazmu wykorzystują komen

towane już indeksy wysokiej i niskiej sympatii wobec innych oraz pozytywnej i negatywnej jaźni odzwierciedlonej. Warto przypomnieć, iż indeksy te określają charakterystyki respondentów z uwzględnieniem ich stosunku do wszystkich (tj.

ośmiu) uwzględnianych w badaniu narodów.

Ksenosceptycy w swej niechęci wobec innych etnicznych grup utwierdzani są dwojako: niezachwianym przekonaniem o popularności we własnej społecz

ności postaw rezerwy i niechęci wobec innych oraz zdecydowanym przeświad

czeniem, iż inne narody nie okazują przyjaźni i sympatii wobec Polaków.

Orientacja ksenoentuzjastów jest dokładnie przeciwna. Są oni przekonani o popularności postaw sympatii wobec innych we własnym społeczeństwie, a także o wysokiej sympatii innych wobec Polaków.

Dodać wypada, iż obie orientacje (rozpatrywane na poziomie typologicz

nym) formują w jednostkach odmienne psychospołeczne podstawy, na gruncie

Tabela 18. Orientacja wobec obcych

Liczba %

Ksenosceptycy 61 3, 5

Ksenoentuzjaści 542 31, 0

Pozostali 1144 65, 5

Razem 1747 100, 0

Ź ródło: m ateriały z b ad ań „Polacy 2000” .

(20)

których rozwijać się mogą ich predylekcje wobec określonych ideologii, sympatii politycznych i indywidualnych programów działania. Jak z tego punktu widzenia prezentują się poglądy respondentów?

Najistotniejsza informacja, jaką przynosi ta tabela, to stwierdzenie, iż postawa, jak można by ją nazwać, „nienaprawialnej niechęci” wobec innych, występuje wśród Polaków w ograniczonym zakresie. Dostrzegamy ją bowiem u 3, 5% respondentów. Niewielka liczebność tej populacji w próbie (61 osób) utrudnia formułowanie ogólniejszych charakterystyk osób, którym właściwa jest ta postawa. Korzystając z możliwości proponowania hipotetycznych ustaleń, wskażmy jednak na dwie zależności, zarysowujące się w zebranym materiale.

Pierwsza z nich to nasilająca się wraz z wiekiem respondentów tendencja do ksenosceptycyzmu. Druga obserwacja wiąże się z wpływem wykształcenia.

Dane wskazują, iż im wyższy poziom wykształcenia, tym rzadziej spotykamy występowanie ksenosceptycyzmu.

Interpretacja charakterystyk osób cechujących się ksenoentuzjazmem pro

wadzi do podobnych w istocie wniosków. Ksenoentuzjazm wydaje się bowiem najwyraźniej związany z wiekiem. Młodzi ludzie okazują się bardziej otwarci na innych i bardziej optymistycznie oceniają ich stosunek do Polaków. Po wtóre, wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia i zamożności respondentów (mierzo

nej zarówno dochodem na osobę, jak i dochodem gospodarstwa domowego) maleje tendencja do ksenoentuzjazmu. Także i w tym przypadku niemałą rolę zdaje się odgrywać wiek respondentów („dorabianie się” zarówno pieniędzy, jak i pozycji społecznej wymaga czasu). Wiek moderuje także sygnalizowany wyżej pozytywny wpływ wykształcenia na tendencję do ksenoentuzjazmu (znaczna część osób zaliczonych do grupy wieku 18-27 lat z oczywistych powodów nie m a szans na posiadanie ukończonego wyższego wykształcenia).

Pozostaje nam jeszcze do skomentowania wpływ obu charakteryzowanych orientacji na stosunek do podstawowych dla Polski wyborów w sferze polityki zagranicznej. Zagadnienie to, inaczej rzecz wyrażając, wiąże się z pytaniem o to, jak dalece zdeklarowana nieufność i niechęć wobec innych narodów (i przeciw

nie, zdecydowana sympatia i otwartość wobec nich) określają postawy wobec podstawowych wektorów polskiej polityki zagranicznej. Wybierzmy do prezen

tacji cztery kwestie.

Jakie wnioski nasuwają się z przeglądu zróżnicowanych opinii wobec czterech istotnych dla polskiej polityki zagranicznej kwestii?

Po pierwsze wypada zwrócić uwagę, iż ksenoentuzjazm (tak jak zdefiniowa

no go w badaniu) nie odgrywa spodziewanej, znaczącej roli w aktywizowaniu gotowości do akceptacji różnych form ściślejszej więzi z krajami zachodnimi (NATO, UE) bądź współpracy (Niemcy, Rosja). Odsetki akceptujących te formy współdziałania z innymi krajami są wyższe dla całości próby niż dla ksenoentuzjastów. Trudno odpowiedzieć na pytanie, dlaczego tak się dzieje.

(21)

Tabela 19. Stosunek do obecności Polski w NATO a orientacja wobec innych (w %)

Orientacja wobec innych

Obecność Polski w NATO Popiera i zdecydowanie

popiera

Raczej nie popiera i zdecydowanie nie popiera

Ksenosceptycy 55, 7 19, 7

Ksenoentuzjaści 71, 7 6, 9

Respondenci w całości

próby 77, 2 7, 2

Ź ródło: m ateriały z b adań „Polacy 2000” .

D ane nie sum ują się d o 100% gdyż nie uwzględniono kategorii: „ani popieram ani nie popieram ” oraz „tru d n o powiedzieć”.

Tabela 20. Stosunek do wstąpienia do Unii Europejskiej a orientacja wobec innych (w %)

Wstąpienie do UE Popiera i zdecydowanie

popiera

próby 54, 9 20, 2

D ane nie sum ują się do 100% gdyż nie uwzględniono kategorii: „ani popieram ani nie popieram ” oraz „tru d n o powiedzieć” .

Tabela21. Stosunek do bliskiej współpracy z Niemcami a orientacja wobec innych (w %)

Stosunek do bliskiej współpracy z Niemcami Popiera i zdecydowanie

popiera

próby 81, 0 5, 6

D ane nie sum ują się do 100% gdyż nie uwzględniono kategorii: „ani popieram ani nie popieram ” oraz „tru d n o powiedzieć” .

(22)

Tabela 22. Stosunek do bliskiej współpracy z Rosją a orientacja wobec innych (w %)

Stosunek do bliskiej współpracy z Rosją Popiera i zdecydowanie

popiera

próby 66, 0 14, 4

D ane nie sum ują się do 100% gdyż nie uwzględniono kategorii: „ani popieram ani nie popieram ” oraz „tru d n o powiedzieć”.

Być może potrzebny byłby tutaj „pojemniejszy” model wyjaśniający, odwołujący się także do takich zmiennych jak poglądy polityczne czy religijność respondentów.

Po wtóre uzasadnione wydaje się przekonanie, iż ksenosceptycyzm od

grywa zauważalną (chociaż nie tak znaczną, jak można by się spodziewać) rolę w kreowaniu postawy rezerwy wobec wymienionych wyżej form ak

tywności Polski na arenie międzynarodowej. Sformułujmy w tym miejscu przypuszczenie, iż być może, presja myślenia kategoriami interesu narodo

wego i racji stanu osłabia tendencje izolacjonistyczne właściwe ksenosce- ptykom.

Po trzecie, kwestią, w odniesieniu do której najwyraźniej zaznaczają się różnice między ksenosceptykami i ksenoentuzjastami, jest obecność Polski w NATO oraz stosunek do współpracy z Rosją. Różnice poglądów między obu populacjami sięgają w tym przypadku kilkunastu punktów procentowych.

Trzeba wskazać tutaj na zarysowującą się niekonsekwencję poglądów kseno- sceptyków, a także na fakt, iż rezerwa wobec NATO nie jest jednoznacznie powiązana z sympatiami prorosyjskimi.

Po czwarte wreszcie, zupełnie zaskakujące są obszary zbliżania się po

glądów tych dwóch orientacji. Jeden z nich to opinie wokół wstąpienia Polski do Unii Europejskiej. Jest to sfera, w odniesieniu do której ksenoentuzjazm jakby tracił swój potencjał optymizmu i otwartości wobec innych. Różnice poglądów między rzecznikami tak różnych przecież tendencji sięgają tutaj zaledwie 10%. Zdaje się to wskazywać na upowszechnianie się w społeczeństwie polskim postawy rezerwy wobec akcesu do Unii Eu

ropejskiej.

I drugi obszar zbliżania się obu tendencji to stosunek wobec idei bliskiej współpracy z Niemcami. Ksenosceptycy deklarują w tym przypadku wysokie - około 70% - poparcie dla tego kierunku polskiej polityki zagranicznej (przy

(23)

76, 5% poparcia wyrażanego przez ksenoentuzjastów). Wskazuje to na trwałość sygnalizowanej także i w innych badaniach reorientacji, czy może raczej raq'onalizaqi postaw wobec Niemiec i dość daleko idącą zgodność opinii w tej kwestii wśród Polaków. Wyraźnie bardziej natomiast podzielone są zdania wobec współpracy z Rosją.

Konkluzje

Podjęta charakterystyka stosunku Polaków do innych narodów prowadzi do następujących wniosków.

1. Nie pojawiają się w świadomości Polaków radykalnie nowe orientacje i ukierunkowania sympatii i niechęci wobec obcych. Tak więc dalej wśród narodów darzonych wysoką sympatią znajdują się Francuzi i Węgrzy. Możemy obserwować także kontynuację tendencji zaznaczających od dawna swoją obecność, a przejawiającą się w systematycznym powolnym wzroście sympatii wobec Niemców i Żydów i równie systematycznym i powolnym narastaniu niechęci wobec Rosjan.

2. Dostrzec możemy także bardzo wyraźnie zaznaczającą się polaryzację nastawień Polaków wobec obcych, pozwalającą mówić o istnieniu w świadomo

ści potocznej dwóch klas obcych: „gorszych” i „lepszych”.

3. Stosunek do Niemców charakteryzuje się wyraźną ambiwalencją. Są oni np. jedyną zbiorowością narodową, wobec której deklaruje się dość wysoką sympatię, antycypując równocześnie wysoki poziom niechęci z ich strony wobec Polaków. Być może ambiwalenq'a ta jest świadectwem dokonującej się istotniej

szej reorientacji nastawień Polaków wobec Niemców.

4. Należy odnotować jako niekorzystny fakt, iż wobec czterech narodów usytuowanych przestrzennie i „historycznie” najbliżej Polski, Polacy dekla

rują najwyraźniej swoją niechęć. Są to Rosjanie, Żydzi, Ukraińcy i Niemcy.

5. N a podkreślenie i pozytywną ocenę zasługuje natomiast fakt wyraźnej przewagi w badanej populacji proporqi osób, które są przekonane o sympatii ze strony obywateli innych narodów wobec Polaków. Jest takich respondentów blisko 40% wobec 27% przekonanych o braku sympatii ze strony innych.

Jeszcze dobitniej tendencja ta zaznacza się, kiedy dokonujemy w próbie identyfikacji ksenosceptyków i ksenoentuzjastów.

6. Podjęliśmy także próbę analizy wpływu ogólnych nastawień wobec innych narodów na postawy wobec podstawowych rozstrzygnięć przesądzają

cych o kierunku polskiej polityki zagranicznej. Okazało się, iż czynnikiem najbardziej różnicującym ksenosceptyków i ksenoentuzjastów jest stosunek do obecności Polski w NATO. Natomiast, niespodziewanie, obszarem zbliżenia tych dwóch orientacji staje się rezerwa wobec przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Jeżeli ksenoentuzjastów potraktujemy jako populaq'ę psycho-

(24)

logicznie najbliższą akceptacji tej decyzji, zrozumiały staje się fakt nie tak wysokiego, jak można by się spodziewać, poparcia przez respondentów akcesji do Unii Europejskiej.

literatura

CBOS. 1998. BS/158/158/98. Stosunek Polaków do iimych narodowości. Warszawa; CBOS.

CBOS. 1999. BS/173/99. Sympatia i niechęć do innych narodów. Warszawa:

CBOS.

CBOS. 1992. BS/341/50/92. Stosunek Polaków do innych państw oraz wyob

rażenia o uczuciach innych narodów do Polski. Warszawa: CBOS.

Cichomski, Bogdan i Morawski Paweł. 1996. Polski Generalny Sondaż Społecz

ny. Struktura skumulowanych danych 1992-1995. Tożsamość narodowa.

Warszawa: Instytut Studiów Społecznych, Uniwersytet Warszawski.

Hjerm, Michael. 1998. National Identities, National Pride and Xenophobia:

A Comparison o f Four Western Countries. „Acta Sociologica” 41.

Jasińska-Kania, Aleksandra. 1992. Zmiany stosunku Polaków do różnych narodów i państw. W: A. Jasińska-Kania (red. ), Bliscy i dalecy. Warszawa: IS UW.

Kurcz, Ida. 1994. Zmienność i nieuchronność stereotypów. Warszawa: Wydaw

nictwo Instytutu Psychologii PAN.

Mielczarek, Adam i M ałgorzata Sikorska. 2000. Polska - Hiszpania. Polska - Szwecja. Wzajemne wizerunki w okresie rozszerzania Unii Europejskiej.

Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.

Nowicka, Ewa. 1990. Narodowe samookreślenie Polaków. W: E. Nowicka (red. ), Swoi i obcy, Warszawa: IS UW.

Nowicka, Ewa. 1998. Polacy wobec obcych. „Przegląd Polonijny” 3.

Nowicka, Ewa. 1994. Social Distance towards Germans among Contemporary Poles. W: R. G rathoff i A. Kłoskowska (red. ), The Neighbourhood Cultures.

Warszawa: ISP PAN.

Nowicka, Ewa. 1994. Swoi i obcy. Warszawa: IS UW.

Rużyłło, Edward. 1986. „Swoi” i „Obcy” o cechach Polaków. „Studia So

cjologiczne” 3.

Siciński, Andrzej. 1997. O stosunku współczesnych Polaków do innych. W: H.

Domański i A. Rychard (red. ), Elementy nowego ładu. Warszawa: IFiS PAN.

Siemieńska, Renata. 1996. Tolerancja w systemie wartości Polaków. W: M.

M arody (red. ), Oswajanie rzeczywistości: między realnym socjalizmem a real

ną demokracją. Warszawa: ISS.

Siemieńska, Renata. 1992. Zaufanie Polaków do różnych narodów w okresie przemian politycznych i ekonomicznych. W: A. Jasińska-Kania (red. ), Bliscy

i dalecy. Warszawa: IS UW.