Studia i Materiaïy, 1/2018 (27), cz. 2: 7– 21 ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1733-9758.2018.27.1
* Magdalena Zioïo – dr hab., prof. US, Uniwersytet Szczeciñski, Wydziaï Nauk Ekonomicznych ibZarzÈdzania, Katedra Finansów.
** Dominika Dzikowska – mgr, Uniwersytet Szczeciñski, Wydziaï ZarzÈdzania i Ekonomiki Usïug.
Adres do korespondencji: Uniwersytet Szczeciñski, ul. Mickiewicza 64, 71-307 Szczecin, e-mail: magda- lena.ziolo@wzieu.pl; dzikowska.93@o2.pl.
Finanse zrównowa ĝone
wobec problemu wykluczenia finansowego
Magdalena Zio ïo
*, Dominika Dzikowska
**Celem artykuïu jest dokonanie analizy i oceny zjawiska wykluczenia finansowego zarówno jako kategorii finansowej, jak i jako sfery zainteresowañ finansów zrównowaĝonych, a takĝe wskazanie na moĝliwoĂci przeciwdziaïania i przezwyciÚĝania negatywnych konsekwencji wykluczenia finansowego na bazie krytycznej analizy piĂmiennictwa i istniejÈcego dorobku.
Oryginalny wkïad wyraĝa siÚ w podejĂciu i analizie problemu wykluczenia finansowego poprzez sferÚ rozwaĝañ finansów zrównowaĝonych oraz przyjÚcie zaïoĝenia, ĝe finanse zrów- nowaĝone skutecznie niwelujÈ i przeciwdziaïajÈ zjawisku wykluczenia finansowego. Dotych- czasowe podejĂcie prezentowane w dorobku, podejmujÈc problem przezwyciÚĝania wyklucze- nia finansowego, pomijaïo rolÚ i znaczenie finansów zrównowaĝonych w tym zakresie.
Sïowa kluczowe: finanse, wykluczenie finansowe, inkluzja finansowa, finanse zrównowa- ĝone.
Nadesïany: 25.10.17 | Zaakceptowany do druku: 28.02.18
Sustainable Finance in the Face of the Financial Exclusion Problem The aim of this article is to analyse and evaluate the phenomenon of financial exclusion both as a financial category and as a sphere of interest in sustainable finance and to indicate the possibility of counteracting and overcoming the negative consequences of financial exclusion on the basis of a review of critical literature and related work. The original contribution is an approach and analysis of the problem of financial exclusion from the perspective of sustainable finance and the assumption that sustainable finance effectively suppresses and counteracts financial exclusion. In addressing the problem of overcoming financial exclusion, the current approach based on related work neglects the role and importance of sustainable finance.
Keywords: finance, financial exclusion, financial inclusion, sustainable finance.
Submitted: 25.10.17 | Accepted: 28.02.18
JEL: G2, H2, I3, D3
1. Wprowadzenie
Wykluczenie finansowe jest katego- riÈ istotnÈ poznawczo gïównie z uwagi na skutki spoïeczno-gospodarcze, jakie wywo- ïuje. Zjawisko wykluczenia finansowego, okreĂlane takĝe jako wyïÈczenie finansowe lub ekskluzja finansowa, dotyczy przede wszystkim sytuacji, kiedy osoby chcÈce i majÈce potrzebÚ skorzystania z usïug finansowych nie sÈ w stanie tego zrobiÊ, co wynika z istniejÈcych dla nich barier cenowych i pozacenowych (Solarz, 2014).
W zaleĝnoĂci od podejĂcia jest uznawane za przyczynÚ wykluczenia spoïecznego1. W.b Szpringer zwróciï uwagÚ, ĝe wyklucze- nie finansowe to skïadowa wykluczenia spoïecznego, do którego szeroko odnosi siÚ A. Karwiñska (2007). Oznacza to, ĝe nie obejmuje ono wyïÈcznie braku dostÚpu do powszechnych usïug finansowych, lecz takĝe brak dostÚpu do pracy zarobkowej, fundamentalnej ochrony zdrowia, edukacji czy mieszkalnictwa (Szpringer, 2009).
Ograniczenie lub odmowa dostÚpu do usïug finansowych, poprzez którÈ wyraĝa siÚ wykluczenie finansowe, sprawia, ĝe jednostki wykluczone finansowo nie majÈ moĝliwoĂci zabezpieczenia swoich podsta- wowych potrzeb. Wykluczenie finansowe rodzi skutki w postaci obniĝonej efektyw- noĂci dziaïania dla kaĝdego z sektorów gospodarki, ma zwïaszcza wpïyw na funk- cjonowanie sektora finansowego, sektora przedsiÚbiorstw, a takĝe sektora publicz- nego. W konsekwencji wpïywa na wszyst- kie istotne z punktu widzenia spoïeczno- gospodarczego kategorie, takie jak: dochód narodowy, inwestycje, oszczÚdnoĂci, popyt, podaĝ, inflacja, bezrobocie, czy jakoĂÊ ĝycia. Wykluczenie finansowe determinuje wielkoĂÊ popytu na dobra i usïugi w gospo- darce, zatem kondycja spoïeczno-gospodar- cza pañstwa w znaczÈcy sposób wspóïzaleĝy od skali wykluczenia finansowego.
PostrzegajÈc wykluczenie finansowe jako zjawisko obniĝajÈce efektywnoĂÊ gospodarowania oraz alokacji zasobów wbgospodarce, a takĝe rzutujÈce na zacho- wanie równowagi pomiÚdzy trzema filarami zrównowaĝonego rozwoju2, naleĝy uznaÊ, ĝe jest ono szczególnie waĝne zb perspek- tywy finansów zrównowaĝonych, które dysponujÈ instrumentarium pozwalajÈcym na przeciwdziaïanie lub ograniczanie jego negatywnych konsekwencji. MajÈc na uwa- dze fakt, iĝ finanse zrównowaĝone z zaïoĝe-
nia majÈ przeciwdziaïaÊ i niwelowaÊ ryzyko ESG (Environmental, Social, Governance Risk) oraz prowadziÊ do dïugotrwaïej rów- nowagi ekonomiczno-spoïeczno-Ărodowi- skowej, problem wykluczenia finansowego wpisuje siÚ w sferÚ oddziaïywania tej sub- dyscypliny finansów m.in. poprzez wyko- rzystanie instrumentarium mikrofinansów czy zrównowaĝonych finansów publicznych.
2. Istota, przyczyny i konsekwencje wykluczenia finansowego
Terminem wykluczenia finansowego po raz pierwszy w 1993 r. posïuĝyïo siÚ dwóch geografów – A. Leyshon i N. Thrift – którzy zaobserwowali ograniczony fizyczny dostÚp do usïug bankowych bÚdÈcy nastÚpstwem zamykania punktów bankowych. Wb1999br.
pojÚcie to zostaïo uĝyte w kontekĂcie ogra- niczonego dostÚpu do gïównych usïug finan- sowych (European Commission, 2008, s. 8).
W definiowaniu wykluczenia finanso- wego gïówny nacisk kïadzie siÚ natomiast na potrzeby finansowe. W tym kontekĂcie L. Anderloni okreĂla wykluczenie finan- sowe jako (European Commission, 2008):
„trudnoĂci, jakich doĂwiadczajÈ osoby obniskich dochodach i znajdujÈce siÚ w nie- korzystnej sytuacji spoïecznej (ang. socially disadvantaged) w korzystaniu z usïug finan- sowych, które sÈ im potrzebne”. Dotyczy to takich rodzajów usïug jak (European Com- mission, 2008):
– posiadanie konta i moĝliwoĂci dokony- wania rozliczeñ bezgotówkowych, – dostÚp do kredytu o „rozsÈdnym” pozio-
mie oprocentowania,
– budowanie nawet niewielkich oszczÚd- noĂci, z uwzglÚdnieniem niestabilnej sytuacji zawodowej.
Zdaniem G. Gloukoviezoffa kwestia dostÚpu do usïug finansowych prezentuje tylko czÚĂÊ problemu, jakim jest zjawisko wykluczenia finansowego. Zdaniem autora najwiÚkszym wyzwaniem jest edukacja pozwalajÈca na wïaĂciwe posïugiwanie siÚ usïugami finansowymi (Kuchciak, ¥wiesz- czak, ¥wieszczak i Marcinkowska, 2014, s.b47). AnalizujÈc problematykÚ wyklucze- nia finansowego, kategoriÚ tÚ postrzega siÚ przez pryzmat dwóch pïaszczyzn:
ograniczenia usïugi oraz odmowy usïugi.
W przypadku ograniczenia usïug instytu- cja finansowa w stosunku do osób z gor- szÈ zdolnoĂciÈ kredytowÈ stosuje wysokie koszty oprocentowania i prowizje, wb kon-
sekwencji czego klienci sami rezygnujÈ zbusïug.
Natomiast w przypadku odmowy usïug instytucja finansowa odmawia udzielenia kredytu jednostce nieposiadajÈcej zdolnoĂci kredytowej, co w konsekwencji sprawia, ĝe osoby te poszukujÈ finansowania z innych ěródeï, np. z parabanków. PrzesïankÈ decy- dujÈcÈ o ograniczonym dostÚpie do usïug finansowych jest poziom dochodu bÚdÈcy podstawÈ odmowy otwarcia i prowadze- nia rachunku3, instytucje finansowe nie udzielajÈ takĝe kredytu czy teĝ poĝyczki,
nie wydajÈ kart pïatniczych i nie zakïadajÈ lokat. Naleĝaïoby tu takĝe uwzglÚdniÊ nie- równe traktowanie przez banki niektórych klientów wyraĝajÈce siÚ w pobieraniu wyĝ- szych opïat i prowizji za usïugi (NBP, nie- datowane). OdnoszÈc siÚ do kategorii, jakÈ jest wykluczenie finansowe, w literaturze przedmiotu stosuje siÚ dwie wiodÈce klasy- fikacje tego zjawiska zaproponowane przez:
E. Kempson i C. Whyley oraz Narodowy Bank Polski (Financial Services Authority, 2000, s. 10; cyt. za: GïÈbicka, 2014; Koěliñ- ski, 2010) (tabela 1).
Tabela 1. Klasyfikacja wykluczenia finansowego
UjÚcie E. Kempson i C. Whyley UjÚcie NBP
Wykluczenie ze wzglÚdu na dostÚpnoĂÊ geograficznÈ (ang. geographical access) – fizyczna dostÚpnoĂÊ placówek bankowych w okreĂlonych segmentach miast, wsiach; zamykanie placówek przez banki w maïo atrakcyjnych lokalizacjach; ograniczona moĝliwoĂÊ przemieszczania siÚ osób o niskich dochodach w tym ludzi bezdomnych oraz uchoděców
Wykluczenie pïatnicze zwiÈzane jest gïównie z brakiem czy teĝ utrudnionym dostÚpem do korzystania z rachunku
oszczÚdnoĂciowo-rozliczeniowego oraz bankowoĂci elektronicznej i bezgotówkowych instrumentów pïatniczych
Wykluczenie ze wzglÚdu na dostÚpnoĂÊ do produktów i usïug finansowych (ang. access exclusion)
– brak dostÚpu do usïug finansowych ze wzglÚdu na ustalonÈ przez instytucjÚ finansowÈ skalÚ podejmowanego ryzyka
Wykluczenie inwestycyjne oznacza sytuacjÚ, ĝe Ărodki finansowe, którymi dysponujÈ obywatele, uniemoĝliwiajÈ aktywnoĂÊ polegajÈcÈ
na inwestowaniu na gieïdzie
Wykluczenie ze wzglÚdu na warunki
(ang. condition exclusion) – wynika z niekorzystnych warunków oferowanych usïug do potrzeb osób korzystajÈcych z usïug finansowych
Wykluczenie ubezpieczeniowe – obecnie istniejÈ dwa podstawowe, a niekiedy nawet obowiÈzkowe rodzaje ubezpieczeñ (np. OC), jednakĝe Komisja Europejska nie podaje definicji, które rodzaje ubezpieczeñ sÈ uwaĝane za te, które mogÈ wywieraÊ wpïyw na wykluczenie finansowe (European Commission, 2008)
Wykluczenie ze wzglÚdu na cenÚ
(ang. price exclusion) – wynika ze zbyt wysokiej ceny usïug wzglÚdem moĝliwoĂci finansowych osób
Wykluczenie emerytalne – oferta banków skierowana do osób starszych jest wyraěnie zawÚĝona; do oferowanych produktów naleĝÈ gïównie karty, ubezpieczenia, rachunki bankowe; brak atrakcyjnych ofert zmusza osoby starsze do gromadzenia gotówki i oszczÚdzania. Osoby starsze naraĝone sÈ równieĝ na wykluczenie kredytowe (Ziemba, ¥wieszczuk i Marcinkowska, 2014)
Wykluczenie marketingowe (ang. marketing exclusion) – brak zainteresowania ze strony instytucji finansowych danÈ grupÈ spoïecznÈ
Wykluczenie kredytowe to „sytuacja, w której osoby prywatne (gospodarstwa domowe) napotykajÈ na powaĝne trudnoĂci w dostÚpie do usïug kredytowych w bankach bÈdě w ogóle pozbawione sÈ moĝliwoĂci zaciÈgania kredytu/poĝyczki” (Dziawgo, 2013, s. 161) Samowykluczenie (ang. self-exclusion) – rozumiane
jako indywidualna decyzja; wynika z faktu, ĝe czÚĂÊ osób sama rezygnuje z usïug finansowych, wierzÈc, ĝe spotka siÚ z odmowÈ dostÚpu do nich albo nie bÚdzie mogïa sobie na nie pozwoliÊ
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie Koěliñski (2010).
Mechanizmy, a co za tym idzie przyczyny wykluczenia finansowego mogÈ mieÊ róĝne podïoĝe. Czynniki determinujÈce wyklucze-
nie finansowe moĝna systematyzowaÊ wedïug róĝnych kryteriów. KlasyfikacjÚ wykluczenia finansowego przedstawia rysunek 1.
Rysunek 1. Przyczyny wykluczenia finansowego
Przyczyny wykluczenia
I podział
II podział
Czynniki losowe
Czynniki podażowe
Czynniki popytowe
Czynniki indywidualne
Czynniki strukturalne
Czynniki społeczne
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie Maciejasz-¥wiÈtkiewicz (2013), s. 39–47.
Przyczyny losowe dotyczÈ gïównie poja- wiajÈcych siÚ niespodziewanie trudnoĂci uniemoĝliwiajÈcych korzystanie z usïug finansowych. Naleĝy tu wymieniÊ m.in.
zmiany w strukturze gospodarstwa domo- wego. Kolejne to predyspozycje indywidu- alne4. MajÈ one wpïyw na funkcjonowanie osoby i/lub gospodarstwa domowego. Przy- czyny strukturalne dotyczÈ ogólnej sytuacji ekonomicznej i gospodarczej, które unie- moĝliwiajÈ bezpoĂrednie oddziaïywanie przez osobÚ lub gospodarstwo domowe (Maciejasz-¥wiÈtkiewicz, 2013, s. 40).
Zjawisko, jakim jest wykluczenie finan- sowe, wywoïywane jest zarówno przez czyn- niki popytowe, jak i podaĝowe. Czynniki popytowe majÈ zwiÈzek z finansowymi moĝliwoĂciami potencjalnych konsumen- tów, natomiast czynniki podaĝowe odno- szÈ siÚ do ofert proponowanych przez banki. W literaturze przedmiotu moĝna napotkaÊ wiÚcej czynników popytowych aniĝeli podaĝowych. Wobec tego moĝna wywnioskowaÊ, iĝ ěródïo problemów zbwykluczeniem leĝy wbgïównej mierze po stronie nabywców. Prawdopodobnie ma na to wpïyw zróĝnicowanie osób wykluczo- nych (Maciejasz-¥wiÈtkiewicz, 2013, s. 44).
Zjawisko wykluczenia moĝe byÊ determi- nowane niedogodnymi warunkami ofero- wanymi przez banki lub brakiem zaufania do instytucji finansowych. Naleĝy tutaj równieĝ podaÊ grupÚ, która dobrowolnie zrezygnowaïa zbusïug finansowych, wówczas mowa obsamowykluczonych, których decy- zja opiera siÚ wb gïównej mierze na zïych doĂwiadczeniach z instytucjami finanso- wymi, ĂwiadomoĂci wysokich kosztów usïug czy teĝ obawach przed utratÈ pïynnoĂci
finansowej (Penczar, 2014, s.b 28–29). Nie oznacza to jednak, ĝe przyczyny leĝÈ tylko po stronie nabywców. Banki, których gïów- nym celem jest maksymalizacja zysków, koncentrujÈ siÚ w pierwszej kolejnoĂci na klientach zamoĝnych, którym bÚdÈ mogli zaoferowaÊ najbardziej opïacalne produkty.
PoszukujÈc jak najwiÚkszych korzyĂci ze sprzedaĝy, ograniczajÈ dostÚp do usïug ibproduktów finansowych poprzez wzglÚdy geograficzne. Dotyczy to szczególnie maïych miast czy obszarów wiejskich, stÈd wynika wystÚpowanie duĝej koncentracji banków w miastach (Kuěmik, 2015, s. 10).
Na uwagÚ zasïuguje równieĝ cena produk- tów oferowanych, która w niektórych przy- padkach przewyĝsza moĝliwoĂci finansowe nabywców (Penczar, 2014, s. 28–29). Do naĂwietlenia problemu wykluczenia finan- sowego niezbÚdne jest dwukierunkowe dziaïanie (Maciejasz-¥wiÈtkiewicz, 2013).
Kolejnymi przyczynami wykluczenia finansowego wedïug A. Borcuch sÈ czyn- niki o strukturze spoïecznej. WymieniÊ tu naleĝy zwïaszcza (Borcuch, 2012, s. 360):
– zmiany strukturalne na rynku pracy, – zmiany demograficzne skutkujÈce wiÚk-
szym wspóïczynnikiem rozwodów czy póěniejszym wiekiem opuszczania domu przez dzieci,
– nierównoĂÊ dochodów,
– politykÚ fiskalnÈ mogÈcÈ nieogranicze- nie obciÈĝaÊ usïugi bankowe,
– liberalizacjÚ rynków finansowych prowa- dzÈcÈ do wiÚkszej zïoĝonoĂci oferowa- nych usïug, produktów finansowych.
Wykluczenie finansowe rozpatrywane jest równieĝ w kategorii braku przystoso- wania do obowiÈzujÈcych warunków. Przez
przystosowanie rozumie siÚ „umiejÚtnoĂÊ samodzielnego podejmowania dziaïañ na rynku, samodzielnego utrzymywania sie- bie i swojej rodziny przy jednoczesnym pozostawaniu w zgodzie z obowiÈzujÈcymi normami i zasadami spoïecznymi” (Macie- jasz-¥wiÈtkiewicz, 2013, s. 53). Jest to rów- nieĝ przystosowanie do zmieniajÈcych siÚ warunków ĝycia i okolicznoĂci. Do spoïecz- nych kryteriów adaptacji zalicza siÚ (Nie- wiadomska, 2010, s. 15–25):
– aktywnoĂÊ zawodowÈ i stosunek do niej (rodzaj, sposób, czÚstotliwoĂÊ i rzetel- noĂÊ jej podejmowania),
– miejsce zamieszkania, – wyksztaïcenie,
– sytuacjÚ rodzinnÈ (rodziny peïne, rodziny niepeïne),
– status materialny rodziny, – styl ĝycia,
– brak zachowañ patologicznych i wzor- ców recydywy.
Pomimo ekonomicznego podïoĝa, wykluczenie finansowe nie jest determino- wane jedynie przez te boděce. Oprócz nich majÈ na nie wpïyw czynniki psychologiczne, tudzieĝ trudnoĂci percepcyjne i analityczne.
Osoba, która nie posiada podstawowej wie- dzy finansowej, bÚdzie bardziej skïonna do podejmowania zïych decyzji. Innym powo- dem bïÚdnych decyzji moĝe byÊ fakt zabu- rzeñ psychiki, które utrudniajÈ prawidïowe funkcjonowanie w spoïeczeñstwie, a tym samym na rynku usïug finansowych. Do zaburzeñ psychiki zaliczyÊ moĝna uzaleĝ- nienia, tj. alkoholizm, narkomaniÚ, hazard, oraz zaburzenia osobowoĂci.
Decyzje finansowe nie róĝniÈ siÚ znacz- nie od zwykïych decyzji konsumenckich.
Jedynym wyróĝnikiem jest przedmiot transakcji, którym jest produkt lub usïuga finansowa. Specyfika tych produktów ma ogromny wpïyw na decyzje finansowe kon- sumentów. Stopieñ skomplikowania pro- duktów oraz usïug powoduje, ĝe podmiot odczuwa dyskomfort, co przyczynia siÚ do tego, ĝe nie potrafi w peïni zidentyfikowaÊ swoich oczekiwañ finansowych (Maciejasz- -¥wiÈtkiewicz, 2013, s. 47–48).
M. Maciejasz-¥wiÈtkiewicz wskazuje, ĝe pomiÚdzy przyczynami wykluczenia finanso- wego wystÚpujÈ zwiÈzki przyczynowo-skut- kowe o podïoĝu psychologicznym, spo- ïecznym oraz ekonomicznym (Maciejasz- -¥wiÈtkiewicz, 2013, s. 56). Konsekwencje wykluczenia finansowego mogÈ negatywnie wpïywaÊ na wzrost gospodarczy, a co za tym
idzie na wzrost kosztów pomocy spoïecznej (Penczar, 2014, s. 63). RozpatrujÈc wyklu- czenie finansowe z punktu widzenia rynku usïug finansowych, moĝna zaobserwowaÊ, iĝ priorytetowym skutkiem wïÈczenia finan- sowego jest utrata potencjalnych przycho- dów. Brak przychodów instytucji finanso- wej, a tym samym dochodów, przyczynia siÚ do mniejszego dochodu narodowego, co zbkolei stanowi czynnik dobrobytu spoïecz- nego (Penczar, 2014, s. 61).
Wykluczenie finansowe wpïywa na pro- ces podziaïu dochodu narodowego. Na etapie podziaïu pierwotnego powoduje ograniczenie w osiÈganiu dochodu naro- dowego, co wpïywa na uzyskiwanie mniej- szych dochodów przez podmioty rynkowe.
Wraz ze spadkiem dochodów maleje udziaï na rynku towarowym i pieniÚĝnym. Na kolejnym etapie – wtórnym – nie wystÚ- pujÈ oszczÚdnoĂci oraz osoby zagroĝone nie uczestniczÈ w finansowaniu dziaïalnoĂci publicznej, co wpïywa na fakt, ĝe nie pïacÈ podatków. Na ostatnim etapie (podziaï ostateczny) nie jest dokonywana akumu- lacja. WiÚkszoĂÊ dochodów wydawana jest na bieĝÈcÈ konsumpcjÚ (Maciejasz-¥wiÈt- kiewicz, 2013, s. 64).
Mikroekonomiczne konsekwencje wykluczenia odczuwalne sÈ natomiast przez pojedyncze osoby i przyczyniajÈ siÚ do powstawania skutków makroekonomicz- nych. IstotnÈ kwestiÚ stanowi obrót zarówno towarowy, jak i pieniÚĝny. Wb pierwszym przypadku dotyczy to gïównie ograniczeñ ze strony popytowej. W drugiej sytuacji natomiast brak moĝliwoĂci korzystania zb zewnÚtrznych ěródeï finansowania pro- wadzi do ograniczeñ pomiÚdzy popytem a podaĝÈ (Maciejasz-¥wiÈtkiewicz, 2013, s. 62). Odmowa otwierania przez banki w peïni dogodnych rachunków rozlicze- niowych prowadzi do tego, ĝe popyt na usïugi bankowe maleje (Zdanowska, 2013, s.142). OpierajÈc siÚ na podejĂciu keyne- sowskim5, to popyt uwaĝany jest za bodziec stymulujÈcy rynek. Wobec czego „zbyt niski popyt na towary bÚdzie skutkowaï powsta- waniem zjawiska bezrobocia, a co za tym idzie powiÚkszania siÚ skali wykluczenia”
(Maciejasz-¥wiÈtkiewicz, 2013, s. 62–63).
Brak rachunków bankowych u jednostek dotkniÚtych wykluczeniem generuje wyĝ- sze koszty dla pañstwa, aniĝeli wynikaïyby z obrotu bezgotówkowego. Kolejna kwestia dotyczy oszczÚdnoĂci. Stosunek oszczÚdno- Ăci do gromadzonych Ărodków wbwarunkach
wykluczenie maleje. W zwiÈzku zb czym wiÚkszoĂÊ dochodów przeznaczanych jest na bieĝÈcÈ konsumpcjÚ. Oznacza to, ĝe nie wystÚpujÈ Ărodki, dziÚki którym moĝna byïoby inwestowaÊ, prowadzÈc do rozwoju gospodarczego (Maciejasz-¥wiÈtkiewicz, 2013, s. 63–64).
3. Wykluczenie finansowe a finanse zrównowaĝone
Na pïaszczyěnie finansów zrównowaĝo- nych6 kategoria wykluczenia finansowego postrzegana jest wielowymiarowo, co ozna- cza, ĝe jej analizy nie dokonuje siÚ wyïÈcz- nie pod kÈtem aspektów ekonomicznych, ale takĝe pod kÈtem pozostaïych filarów zrównowaĝenia (sustainability), czyli spo- ïecznego i Ărodowiskowego. W ujÚciu ogólnym wedïug A. Leyshona i N. Thrifta wykluczenie finansowe to (Iwanicz-Droz- dowska, 2010): „procesy, które sïuĝÈ ogra- niczeniu dostÚpu do systemu finansowego okreĂlonym grupom spoïecznym. Dotyka ono najczÚĂciej grupy o ograniczonych dochodach”. Wykluczenie finansowe kreuje negatywne efekty w sferze ekonomicznej, spoïecznej i Ărodowiskowej, zatem ma wpïyw na kaĝdy z filarów rozwoju zrówno- waĝonego.
Finanse zrównowaĝone, podobnie jak wykluczenie finansowe oraz zrównowaĝony rozwój, sÈ kategoriami niejednoznacznymi definicyjnie. Taki stan rzeczy moĝna wyja- ĂniÊ m.in. trudnoĂciÈ bezpoĂredniego, jed- noznacznego przeïoĝenia na jÚzyk polski angielskiego sïowa sustainablity, sustain- able, które w zaleĝnoĂci od kontekstu moĝe oznaczaÊ: trwaïoĂÊ, odnawialnoĂÊ, samo- podtrzymywanie, zrównowaĝenie, w tym takĝe nienaruszanie równowagi, zbilanso- wanie. Ta ostatnia interpretacja jest szcze- gólnie waĝna z punktu widzenia dyscypliny finanse, dla której sustainable oznacza m.in.
trwaïoĂÊ rezultatów finansowych lub zrów- nowaĝenie w kontekĂcie zarzÈdzania defi- cytem i dïugiem, czyli ksztaïtowania rów- nowagi finansowej/budĝetowej na poziomie pañstwa, samorzÈdu, systemu finansowego itp. Dodatkowo zïoĝonoĂÊ kategorii, jakÈ jest zrównowaĝony rozwój odnoszÈcy siÚ równolegle do aspektów ekonomicznych, spoïecznych i Ărodowiskowych, sprawia, ĝe skala powiÈzañ, oddziaïywania oraz wspóï- zaleĝnoĂci tego zjawiska jest niezwykle sze- roka i trudna do zdiagnozowania i badania.
Rodzi bowiem trudnoĂci natury poznawczej
wynikajÈce przede wszystkim z ograniczeñ w pomiarze zjawiska (kointegracja aspek- tów iloĂciowych i jakoĂciowych, dostÚpnoĂÊ baz danych i ich porównywalnoĂÊ) oraz trudnoĂci w samej interpretacji wyników (m.in. wieloaspektowoĂÊ zjawiska i jego interdyscyplinarnoĂÊ).
Zjawisko wykluczenia finansowego moĝe byÊ skutecznie przezwyciÚĝone zb wyko- rzystaniem instrumentarium finansów zrównowaĝonych, które ogniskujÈ siÚ na rozwiÈzywaniu strategicznych problemów spoïeczno-gospodarczych z wykorzystaniem mechanizmów i instrumentów finansowych.
W szczególnoĂci dotyczy to przezwyciÚĝa- nia takich problemów, jak: rosnÈce nie- równoĂci dochodowe, nadmierne zadïuĝe- nie i jego spoïeczno-ekonomiczne skutki, zanieczyszczenie Ărodowiska, niesatysfak- cjonujÈca jakoĂÊ ĝycia, wykluczenie, ryzyko ESG, efektywnoĂÊ i dostÚpnoĂÊ dóbr i usïug publicznych, bezpieczeñstwo publiczne, bezpieczeñstwo i stabilnoĂÊ systemów finansowych, odpowiedzialny biznes i odpo- wiedzialna konsumpcja, racjonalne wyko- rzystanie i alokacja zasobów, efektywna redystrybucja czy zmiany klimatu.
Zgodnie z ogólnÈ definicjÈ, zapropono- wanÈ przez autorów S. Rebai, M.N.bAzaiez i D. Saidane (2015), finanse zrównowa- ĝone to koncepcja pozwalajÈca wykorzy- stywaÊ Ărodki finansowe poprzez realizacjÚ dobrych i „przydatnych” transakcji wbkon- tekĂcie publicznym, korporacyjnym oraz osobistym (Raczkowski i Zioïo, 2017, s.b14). Finanse zrównowaĝone, wykorzystu- jÈc mechanizmy finansowe, pozwalajÈ na rozwiÈzanie problemów istotnych z ekono- micznego, spoïecznego i Ărodowiskowego punktu widzenia. W zaleĝnoĂci od rodzaju zjawiska i problemu, jaki ma zostaÊ rozwiÈ- zany z wykorzystaniem finansów zrównowa- ĝonych, zwraca siÚ uwagÚ na ich typ, m.in.
zielone finanse, carbo finanse (finanse wÚglowe), mikrofinanse, odpowiedzialne finanse, finanse etyczne, finanse Ărodo- wiskowe. Instrumentarium i klasyfikacjÚ finansów zrównowaĝonych w kontekĂcie przezwyciÚĝania problemu wykluczenia prezentuje rysunek 2.
Z punktu widzenia zjawiska wyklucze- nia finansowego skutecznym sposobem jego przezwyciÚĝania pozostajÈ instru- menty mikrofinansów, które pozwalajÈ na korzystanie z produktów i usïug finanso- wych jednostkom, które z uwagi na sytu- acjÚ majÈtkowÈ dla instytucji finansowych
generujÈ zbyt wysokie ryzyko finansowania lub nie speïniajÈ kryterium dochodowego i kryterium salda obrotu z punktu widzenia prowadzenia rachunków rozliczeniowo-osz- czÚdnoĂciowych. Mikroprodukty finansowe zostaïy zaprojektowane w taki sposób, aby wyeliminowywaÊ barierÚ dochodu i zapew- niÊ dostÚp do usïug finansowych takĝe najuboĝszym poprzez dedykowanie tym osobom: mikrokredytów i mikropoĝyczek, mikrooszczÚdnoĂci, mikroleasingu, mikro- ubezpieczeñ oraz transferów pieniÚĝnych (Fila, 2013).
Mikrofinanse sÈ istotnym elementem rynku finansowego sprzyjajÈcym wïÈcze- niu finansowemu, nie bez znaczenia sÈ takĝe dziaïania podejmowane przez sektor publiczny, a w tym kontekĂcie szczególna rola przypada procesowi ubankowienia.
WskazujÈc na skalÚ wykluczenia finan- sowego, Biuro Analiz Sejmowych w Polsce w swojej opinii sporzÈdzonej na podstawie danych Banku ¥wiatowego zwraca uwagÚ, ĝe okoïo 58 mln konsumentów w Unii Europejskiej nie posiada rachunku pïatni- czego (Raczkowski i Zioïo, 2017, s. 126), ab23% osób dorosïych w Polsce nie posiada podstawowego rachunku oszczÚdnoĂciowo- rozliczeniowego (Biuro Analiz Sejmowych, 2013).
W dniu 23 lipca 2014 r. Parlament Euro- pejski i Rada Unii Europejskiej wydaïy dyrektywÚ w sprawie porównywalnoĂci opïat zwiÈzanych z rachunkami pïatni- czymi, przenoszenia rachunku pïatniczego oraz dostÚpu do podstawowego rachunku pïatniczego (Dyrektywa 2014/92/ UE).
Zb punktu widzenia problemu wyklu- czenia finansowego najbardziej istotny jest art. 16 dyrektywy, zgodnie z którym pañstwa czïonkowskie Wspólnoty Euro- pejskiej zostaïy zobligowane do podjÚ- cia dziaïañ zmierzajÈcych do uïatwienia klientom otwieranie rachunków pïatni- czych, a zwïaszcza (Raczkowski i Zioïo, 2017, s.b 126): „1. Pañstwa czïonkowskie zapewniajÈ, by podstawowe rachunki pïatnicze byïy oferowane konsumentom przez wszystkie instytucje kredytowe lub wystarczajÈcÈ ich liczbÚ, aby zagwaranto- waÊ dostÚp do tych rachunków wszystkim konsumentom na swym terytorium i zapo- biegaÊ zakïóceniom konkurencji. Pañstwa czïonkowskie zapewniajÈ, by podstawowe rachunki pïatnicze nie byïy oferowane jedynie przez instytucje kredytowe pro- wadzÈce rachunki pïatnicze wyïÈcznie zb zastosowaniem narzÚdzi internetowych.
2. Pañstwa czïonkowskie zapewniajÈ kon- sumentom legalnie przebywajÈcym w Unii,
Rysunek 2. Inkluzja finansowa poprzez finanse zrównowaĝone
Wykluczenie społeczne Wykluczenie finansowe
Obligacje społeczne, inwestycje społecznie odpowiedzialne,
biznes społecznie odpowiedzialny, etyczne finanse, odpowiedzialne finanse, zrównoważone finanse
publiczne
Finanse zrównoważone Mikrofinanse, zrównoważone
finanse publiczne, ubankowienie, edukacja finansowa jako element odpowiedzialnych finansów
½ródïo: opracowanie wïasne.
w tym konsumentom bez staïego adresu ibosobom ubiegajÈcym siÚ o azyl oraz kon- sumentom, którym nie przyznano zezwo- lenia na pobyt, ale których wydalenie jest niemoĝliwe zb przyczyn prawnych lub fak- tycznych, prawo do otwarcia i korzystania z podstawowego rachunku pïatniczego wb instytucjach kredytowych zlokalizowa- nych na ich terytorium. Prawo to przysïu- guje niezaleĝnie od miejsca zamieszkania konsumenta”.
Kaĝde z pañstw czïonkowskich Unii Europejskiej jest zobowiÈzane do wdroĝe- nia zapisów dyrektywy 2014/92/UE, przygo- towujÈc do tego odpowiednio krajowe oto- czenie prawne. W przypadku Polski w dniu 18 paědziernika 2016 r. Sejmowa Komisja Finansów zaakceptowaïa wraz zb popraw- kami rzÈdowe projekty ustaw, które prze- widujÈ moĝliwoĂÊ zaïoĝenia i prowadzenia bezpïatnego rachunku pïatniczego, tzw.
rachunku podstawowego. Znowelizo- wana Ustawa z dnia 30 listopada 2016 r.
o zmianie ustawy o usïugach pïatniczych oraz niektórych innych ustaw wprowadziïa dostÚp do podstawowego rachunku pïat- niczego (art.b 59ia-59ih ustawy DzU 2016, poz.b 1997), czyli rachunku oferowanego przez kaĝdy bank krajowy i zagraniczny oraz instytucjÚ kredytowÈ oraz SKOK (poza KrajowÈ SKOK), która prowadzi rachunki pïatnicze dla kaĝdego z konsumentów, który nie ma innego rachunku bankowego.
Prowadzenie podstawowego rachunku pïat- niczego jest zasadniczo nieodpïatne, moĝna pobieraÊ opïaty za szósty i kolejny przelew oraz za szóstÈ i kolejnÈ wypïatÚ z banko- matu w ciÈgu miesiÈca (http://czasopismo.
legeartis.org/2016/12/podstawowy-rachune- k-platniczy.html, 07.10.2017).
Edukacja finansowa jest kolejnym sposo- bem oddziaïywania, który odgrywa istotnÈ rolÚ w redukcji wykluczenia finansowego.
Dziaïania prowadzone w tym zakresie majÈ na celu zwiÚkszenie ĂwiadomoĂci klientów na temat korzyĂci i zagroĝeñ, jakie mogÈ wiÈzaÊ siÚ z poszczególnymi produktami/
usïugami finansowymi. OECD prezentuje wytyczne w dziedzinie edukacji finanso- wej oraz rekomendacje dotyczÈce zasad i dobrych praktyk w zakresie edukacji ib ĂwiadomoĂci finansowej (Górski, 2014, s.b 77–78). Jest to pakiet wytycznych doty- czÈcych dziaïañ, jakie powinny podejmowaÊ rzÈdy lub szerzej wïadze publiczne w celu podnoszenia ĂwiadomoĂci i wiedzy finan- sowej obywateli.
4. Zjawisko wykluczenia
finansowego w Unii Europejskiej ze szczególnym uwzglÚdnieniem doĂwiadczeñ Francji i Niemiec DokonujÈc analizy i oceny zjawiska wykluczenia finansowego w pañstwach Unii Europejskiej oraz wskazujÈc na dobre praktyki dotyczÈce przeciwdziaïania, warto wskazaÊ na dwa pañstwa: FrancjÚ oraz Niemcy. Zarówno FrancjÚ, jak i Niemcy cechuje bogate doĂwiadczenie regulacyjne wspomagajÈce implementacjÚ szeroko rozumianej koncepcji sustainability na grun- cie sfery finansów i sfery realnej. Oba kraje cechuje wysoki poziom zaawansowania dziaïañ i wdraĝania rozwiÈzañ skutecznie niwelujÈcych problem wykluczenia finan- sowego. W krajach tych wykluczenie finan- sowe jest na poziomie ksztaïtujÈcym siÚ znacznie poniĝej Ăredniej unijnej (tabela 2).
Polska znajduje siÚ w zestawieniu na pozio- mie znaczniej powyĝej Ăredniej unijnej, osiÈgajÈc wynik 22. Najbardziej zagroĝona wykluczeniem finansowym jest Buïgaria.
Zalecenia dotyczÈce regulacji systemu finansów oraz metod walki z wykluczeniem finansowym zostaïy przedstawione przez KomisjÚ EuropejskÈ w 2008 r. Zgodnie zb nimi w pierwszej kolejnoĂci instytucje rzÈdowe powinny wykreowaÊ jednoznaczne wskaěniki okreĂlajÈce skalÚ problemu.
Szczególna rola w walce z wykluczeniem finansowym zostaïa przypisana wïadzom pañstwowym, które powinny stworzyÊ takie ramy polityczne, aby zapewniaïy one posze- rzony dostÚp do usïug finansowych, a jed- noczeĂnie zapewniïy ochronÚ konsumenta.
Osoby zagroĝone powinny mieÊ zapew- niony dostÚp do podstawowych usïug i pro- duktów bankowych. PoĝÈdane jest wprowa- dzenie edukacji i porad finansowych. DuĝÈ rolÚ odgrywa równieĝ zachÚcanie instytucji finansowych do podejmowania inicjatyw i „bycia” odpowiedzialnymi spoïecznie (http://www.ekonomia.opoka.org.pl/aktu- alnosci/analizy/2789.1,Wykluczenie_finan- sowe_definicja_przyczyny_skala_i_srodki_
zaradcze_opracowanie.html, 07.10.2017).
Dziaïania majÈce na celu zapobieganie zjawisku wykluczenia finansowego mogÈ przeprowadzaÊ róĝne instytucje. Od gospo- darstw domowych, które utraciïy dostÚp do usïug finansowych, aĝ do instytucji pozarzÈ- dowych, publicznych. W celu identyfikacji dziaïañ, jakie pañstwa podejmujÈ do zwal- czania wïÈczenia finansowego, w 2009b r.
Bank ¥wiatowy przeprowadziï badanie wĂród 142 pañstw (Górski, 2014, s. 76).
Wyniki te przedstawia rysunek 3.
Z analizy przeprowadzonego badania wynika, ĝe ponad poïowa pañstw skupia siÚ na ochronie konsumenta – 56% krajów.
Relatywnie duĝo reform podejmowanych jest w zakresie uïatwienia finansowania dla M¥P (47%), mikrofinansów (45%), jak równieĝ promocji bankowoĂci na obszarach wiejskich (42%). Najmniej pañstw podej- muje dziaïania majÈce na celu otwarcie
rachunku z podstawowymi funkcjami – tylko 17% pañstw (Górski, 2014, s. 76–77). Dzia- ïania majÈce na celu poprawÚ ĂwiadomoĂci i wiedzy finansowej sÈ klasyfikowane do dziaïañ poĂrednich. Nauka nawyków finan- sowych pojawia siÚ juĝ na samym poczÈtku szkolnictwa, aczkolwiek dynamiczny postÚp rynku finansowego przyczyniï siÚ do tego, ĝe niezbÚdna jest dalsza nauka w póěniej- szym czasie (Górski, 2014, s. 74). OECD prezentuje wytyczne w dziedzinie edukacji finansowej oraz rekomendacje dotyczÈce
Tabela 2. Poziom wykluczenia finansowego w poszczególnych pañstwach Unii Europejskiej
1 Wykluczenie finansowe na poziomie znaczniej powyĝej Ăredniej unijnej
Buïgaria 50
Rumunia 43
WÚgry 23
Polska 22
2 Wykluczenie finansowe na poziomie powyĝej Ăredniej unijnej
Wïochy 19
Grecja 15
Malta 13
otwa 12
Portugalia 12
Litwa 11
3 Wykluczenie finansowe na poziomie Ăredniej unijnej Irlandia 10
4 Wykluczenie finansowe na poziomie poniĝej Ăredniej unijnej
Czechy 9
Cypr 9
Sïowacja 8
Hiszpania 6
UK 4
5 Wykluczenie finansowe na poziomie znaczniej poniĝej Ăredniej unijnej
Estonia 3
Belgia 2
Niemcy 2
Francja 2
Luksemburg 2
Austria 2
Holandia 1
Sïowenia 1
Dania 0
Finlandia 0
Szwecja 0
½ródïo: Liszewska (2014), s. 39.
Rysunek 3. Dziaïania pañstw zapobiegajÈce wykluczeniu finansowemu w 2009 r. (w %) możliwość otwarcia rachunku
z podstawowymi funkcjami konsekwencje nadmiernego zadłużenia
wprowadzanie bankowości bezoddziałowej
edukacja finansowa
promocja bankowości na obszarach wiejskich
mikrofinanse
ułatwienie finansowania dla MŚP
ochrona konsumenta
% 0 10 20 30 40 50 60
½ródïo: World Bank, Financial Access (2010), s. 20; za: Górski (2014), s. 77.
Tabela 3. Przeciwdziaïanie wykluczeniu finansowemu a regulacyjna rola pañstwa
Kraj Formalizacja Zasadniczy zakres oferowanych usïug Belgia Ustawa narzucajÈca
Ăwiadczenie podstawowych usïug
– zaïoĝenie oraz obsïuga rachunku bankowego
– prawo do lokowania depozytów, realizowania przelewów oraz swobodnego dysponowania zgromadzonymi Ărodkami, bez moĝliwoĂci debetowania rachunku bankowego
Szwecja Ustawa narzucajÈca Ăwiadczenie podstawowych usïug
– zaïoĝenie oraz obsïuga rachunku bankowego, jednak bez koniecznoĂci zapewniania przez bank instrumentów pïatnoĂci takich jak karty pïatnicze bÈdě czeki
Portugalia Pañstwowa regulacja o charakterze fakultatywnym
– zaïoĝenie oraz obsïuga rachunku bankowego bez wzglÚdu na dochód, przy górnej granicy opïat na poziomie 1% pïacy minimalnej
– wydanie karty debetowej sïuĝÈcej do wypïat w bankomatach
– bezpïatne przeprowadzanie wszelkich transakcji gotówkowych w oddziaïach banku oraz dorÚczanie dwa razy w roku historii rachunku
Niemcy, Francja, Wielka Brytania
Dobrowolne zobowiÈzanie banków
– bezpïatne zaïoĝenie, obsïuga i zamkniÚcie rachunku bankowego
– brak warunków przy rozwaĝaniu wniosków o zaïoĝenie rachunku bankowego, z wyjÈtkiem sytuacji takich jak nieuregulowane zobowiÈzania zwiÈzane z bankructwem Holandia Dobrowolne
zobowiÈzanie banków
– zaïoĝenie oraz obsïuga rachunku bankowego
– prawo do zakïadania depozytów, realizowania przelewów oraz swobodnego dysponowania zgromadzonymi Ărodkami, w tym za poĂrednictwem karty pïatniczej Wïochy Dobrowolne
zobowiÈzanie banków
– zaïoĝenie oraz obsïuga rachunku bankowego
– dodatkowe usïugi dostosowane do potrzeb i moĝliwoĂci klienta
½ródïo: Buko (2011), s. 275.
zasad i dobrych praktyk w zakresie eduka- cji i ĂwiadomoĂci finansowej (Górski, 2014, s.b77–78). Dotychczas OECD wydaïo szeĂÊ rekomendacji w zakresie edukacji finanso- wej (OECD, 2015, s. 136).
W tym miejscu warto wskazaÊ na bada- nie poziomu ĂwiadomoĂci finansowej na Ăwiecie. Badanie takie zostaïo przepro- wadzone w 2016 r. przez OECD. W dia- gnozie wziÚïo udziaï ponad 51 tys. osób zb30bkrajów. Mogïy w nim braÊ udziaï osoby wbwieku od 18 do 79 lat. Pytania dotyczyïy poziomu wiedzy, zachowañ finansowych oraz postaw wobec dïugoterminowego pla- nowania finansów. Pierwsze trzy miejsca wbrankingu zajÚïy: Francja (14,9), Finlandia (14,8), Norwegia (14,6). Najniĝszy poziom wiedzy posiadajÈ: Polska (11,6), BiaïoruĂ (11,7) oraz Chorwacja (12,0). Zgodnie zbwynikiem badania duĝy problem dla kon- sumentów stwarza ocena efektów procentu skïadanego, pojÚcie efektów dywersyfikacji, jak równieĝ zrozumienie zmieniajÈcej siÚ wartoĂci pieniÈdza w czasie (OECD, 2016).
5. Wykluczenie finansowe jako problem badawczy finansów zrównowaĝonych
Wykluczenie finansowe jest jednym zb wyzwañ i zarazem jednÈ ze sfer zain- teresowañ finansów zrównowaĝonych.
Natura ib kompleksowoĂÊ rozwoju równo- waĝonego7, w tym problemu wykluczenia finansowego, jako kategorii ekonomicz- nej wymaga adekwatnego do jej specyfiki mechanizmu finansowania oraz nowego podejĂcia do postrzegania zjawisk i decyzji finansowych, które powinno uwzglÚdniaÊ perspektywÚ trójwymiarowÈ – obok ekono- micznej, równieĝ spoïecznÈ i ĂrodowiskowÈ.
Pod wpïywem zachodzÈcych w finansach procesów dostosowawczych uwzglÚdniajÈ- cych trójwymiarowoĂÊ zjawisk spoïeczno- gospodarczych wyïania siÚ nowy paradyg- mat finansów zrównowaĝonych (sustainable finance). Do podstawowych wyzwañ stojÈ- cych przed finansami zrównowaĝonymi zalicza siÚ potrzebÚ: uwzglÚdnienia trójwy- miarowoĂci zjawisk podlegajÈcych finanso- waniu oraz dïugoterminowej perspektywy realizacji zysków, wobec dÈĝenia krótko- terminowego inkasowania zysku wb trady- cyjnym paradygmacie finansów, interna- lizacji kosztów, uwzglÚdnienia i wyceny efektów zewnÚtrznych oraz ich odwzo- rowania wb sprawozdawczoĂci finansowej,
uwzglÚdnienia interesów wszystkich inte- resariuszy w perspektywie krótko- i dïugo- okresowej (Fullwiler, 2015; van Egmond i de Vries, 2015). Integracja perspektywy ekonomicznej, spoïecznej i Ărodowiskowej cechujÈca finanse zrównowaĝone pozwala na bardziej adekwatne przystosowanie sfery finansowej do wymogów finansowa- nia determinowanych specyfikÈ rozwoju zrównowaĝonego.
Sfera finansów zrównowaĝonych pozo- staje sïabo rozpoznana na gruncie teo- retycznym nauki o finansach. W teorii finansów nie zdefiniowano ani nie opisano wbsposób szczegóïowy paradygmatu zrów- nowaĝonych finansów, modelu finansów zrównowaĝonych, ani na tym tle nie doko- nano dotychczas wyodrÚbnienia zrównowa- ĝonego systemu finansowego, nie zbadano takĝe systemu finansów zrównowaĝonych.
W dorobku teoretycznym nauki finansów brakuje kompleksowego podejĂcia defini- cyjnego i metodycznego pozwalajÈcego na prowadzenie pogïÚbionych badañ nad efek- tywnoĂciÈ finansowania rozwoju zrównowa- ĝonego. W tym miejscu warto podkreĂliÊ szczególnÈ rolÚ rozwoju zrównowaĝonego w przeciwdziaïaniu szeroko rozumianym i szkodliwym spoïecznie zjawiskom, m.in.
wykluczenia oraz narastajÈcych nierów- noĂci. Teoretyczny i empiryczny wymiar rozwoju zrównowaĝonego jako zjawiska badawczego, wielkoĂÊ funduszy publicznych i prywatnych alokowanych na jego finanso- wanie, skala oczekiwanego oddziaïywania na gospodarkÚ i spoïeczeñstwo oraz stra- tegiczny wymiar koncepcji majÈcy swoje odzwierciedlenie w polityce publicznej sprawia, ĝe zagadnienie to wymaga pogïÚ- bionych badañ i analiz przede wszystkim pod kÈtem rozpoznania przesïanek, uwa- runkowañ i efektywnoĂci jego finansowa- nia.WĂród kluczowych wyzwañ dla finansów zrównowaĝonych z perspektywy interesa- riuszy sektora finansowego wymienia siÚ wykluczenie finansowe oraz degradacjÚ Ăro- dowiska. Problem wykluczenia finansowego rozpatrywany jest zarówno z perspektywy indywidualnej, jak i z poziomu makro- ekonomicznego. Zapewnienie dostÚpu do finansowania na poziomie jednostkowym wzmacnia poszczególne jednostki, popra- wiajÈc ich dotychczasowÈ pozycjÚ ekono- micznÈ i spoïecznÈ oraz zmniejsza nierów- noĂci dochodowe. W szczególnoĂci efekt wïÈczenia finansowego poprzez zwiÚkszenie
dostÚpnoĂci do finansowania widoczny jest z perspektywy osób ubogich lub ĝyjÈcych na granicy ubóstwa, które dziÚki inkluzji mogÈ lepiej zintegrowaÊ siÚ spoïecznie i party- cypowaÊ w korzyĂciach z rozwoju niwelu- jÈc swojÈ ekspozycjÚ na dziaïanie szoków ekonomicznych. ZwiÚkszenie dostÚpnoĂci usïug finansowych, wb tym znaczÈca rola mikrofinansów, dotyczy nie tylko osób indywidualnych, ale takĝe sektora M¥P, szczególnie mikro i maïych firm rodzinnych (Habib, 2017).
Jednowymiarowa (ekonomiczna) per- cepcja finansów tradycyjnych jest gïównÈ determinantÈ nieefektywnoĂci dziaïañ wb zakresie oddziaïywania na zjawisko wykluczenia, w tym wykluczenia finanso- wego. Efektywne oddziaïywanie i niwelo- wanie problemu wykluczenia finansowego wymaga zastosowania podejĂcia holistycz- nego w finansach, co oznacza koniecznoĂÊ wïÈczenia do modelu finansów zmiennych ekonomicznych i pozaekonomicznych kore- spondujÈcych z trójwymiarowoĂciÈ roz- woju zrównowaĝonego i odwzorowujÈcych powiÈzania pomiÚdzy systemem finanso- wym, gospodarkÈ i pañstwem.
TrójwymiarowoĂÊ modelu finansów zrównowaĝonych (sustainable finance) pozwala na wyeliminowanie ograniczeñ modelu finansów tradycyjnych, skutkujÈ- cych znieksztaïconÈ wycenÈ ryzyka, kosz- tów, kapitaïu oraz wartoĂci, wpïywajÈcÈ na motywacje indywidualne i instytucjo- nalne po stronie zarzÈdzajÈcych finansami.
Dodatkowym elementem zwiÚkszajÈcym stopieñ dopasowania sfery finansowej do potrzeb rozwoju zrównowaĝonego, w tym rozwiÈzañ redukujÈcych skalÚ wyklucze- nia finansowego, jest wïÈczenie do modelu finansowania czynnika behawioralnego istotnego z punktu widzenia pozna- nia motywacji zarzÈdzajÈcych finansami wb warunkach ryzyka ESG (environmental, social, governance) towarzyszÈcego rozwo- jowi zrównowaĝonemu.
Dotychczasowe, bardzo ograniczone badania nad modelem zrównowaĝonych finansów (van Egmond i de Vries, 2015) ibich wyniki nie cechowaïy siÚ tak komplek- sowym podejĂciem, ograniczajÈc siÚ zazwy- czaj albo do graficznych form prezenta- cji modelu (raporty United Nations) lub budowy modelu ekonometrycznego w opar- ciu o wybrane zmienne iloĂciowe (model Moraga i Vidal, 2004; model Andersen i Pedersen, 2006; Van Ewijk i in. 2006).
JednoczeĂnie prezentowane na gruncie literatury modele zazwyczaj nie podlegaïy weryfikacji empirycznej lub weryfikacja ta byïa prowadzona dla jednego kraju (van Egmond i de Vries, 2015). RozwiÈzanie bazujÈce na modelu rozmytym (fuzzy) jest lepszym i nowatorskim podejĂciem na tle dorobku, w którym dominuje podej- Ăcie probabilistyczne. Rozmyta symulacja pozwala bowiem na wykorzystanie, poza danymi liczbowymi, ocen ekspertów, które czÚsto majÈ decydujÈcy charakter w warun- kach niepewnoĂci.
Warto podkreĂliÊ, iĝ kryzys 2008 r. sta- nowi wyraěny przykïad tego, iĝ przyjÚcie czynnika ekonomicznego (dÈĝenie do mak- symalizacji korzyĂci ekonomicznych) jako jedynego i kluczowego w procesie decyzyj- nym powoduje wysokie ryzyko wystÈpienia zjawisk dysfunkcyjnych (m.in. finansjaliza- cja) i zaburzeñ rynków finansowych naru- szajÈcych ich stabilnoĂÊ i bezpieczeñstwo.
PodejĂcie takie skutkuje takĝe kreowa- niem niepoĝÈdanych kosztów spoïecznych.
WïÈczenie w proces decyzyjny aspektów spoïecznych i Ărodowiskowych, a takĝe etycznych, cechujÈcych finanse zrówno- waĝone zabezpiecza rynki i systemy finan- sowe przed negatywnym doĂwiadczeniem i konsekwencjami kryzysu 2008 r., który okazaï siÚ w duĝej mierze kryzysem zaufa- nia. Istotny jest takĝe fakt, ĝe nierównoĂci ekonomiczne, polaryzacja spoïeczeñstwa ibzagroĝenia Ărodowiskowe to trzy najwaĝ- niejsze trendy, które bÚdÈ ksztaïtowaÊ Ăwia- towÈ gospodarkÚ w ciÈgu najbliĝszych 10 lat (The Global Risks Report, 2017), a które sÈ przedmiotem Celów Milenijnych objÚ- tych finansowaniem w kolejnych latach.
6. Podsumowanie
Wykluczenie finansowe jest kategoriÈ ekonomicznÈ kreujÈca szereg niepoĝÈ- danych konsekwencji spoïeczno-gospo- darczych. Przeciwdziaïanie zjawisku wykluczenia finansowego dokonuje siÚ zb wykorzystaniem zróĝnicowanych instru- mentów interwencjonizmu pañstwowego o charakterze dziaïañ obligatoryjnych, usankcjonowanych prawnie, jak teĝ tych fakultatywnych, podejmowanych dobro- wolnie przez instytucje sektora prywatnego i publicznego. WaĝnÈ rolÚ w przeciwdzia- ïaniu i niwelowaniu zjawiska wykluczenia finansowego peïniÈ instrumenty finansów zrównowaĝonych. Ta subdyscyplina finan-
sów rozwija siÚ dynamicznie, oferujÈc roz- wiÈzania minimalizujÈce negatywne kon- sekwencje wykluczenia finansowego lub przeciwdziaïajÈce temu zjawisku. Warto zwïaszcza wskazaÊ na rolÚ mikrofinansów, rozwiÈzania prawne eliminujÈce bariery dostÚpu do usïug finansowych, narzÚdzia redystrybucji wykorzystywane w ramach zrównowaĝonych finansów publicznych czy obligacje spoïeczne. Instrumenty wyko- rzystywane w ramach finansów zrówno- waĝonych cechuje wyĝsza efektywnoĂÊ, albowiem w bardziej kompleksowy sposób odpowiadajÈ na ryzyko ESG w porównaniu z finansami tradycyjnymi.
Naleĝy oczekiwaÊ, ĝe proces inkluzji finansowej bÚdzie postÚpowaï z wyko- rzystaniem coraz bardziej innowacyjnych narzÚdzi finansowych, w tym instrumen- tów finansów zrównowaĝonych. ¥wiadczy o tym fakt, ĝe wykluczenie finansowe jest istotnym problemem, który zostaï usank- cjonowany w strategicznych dokumentach zarówno na poziomie pañstw czïonkow- skich Wspólnoty, jak i na poziomie samej Unii Europejskiej, wraz ze wskazaniem konkretnych narzÚdzi przeciwdziaïania zja- wisku. Finanse zrównowaĝone dysponujÈ instrumentarium o charakterze fakultatyw- nym, których wykorzystanie przez poszcze- gólne instytucje bazuje na ich ĂwiadomoĂci i przekonaniu o koniecznoĂci aktywnego ograniczania zjawiska oraz zarzÈdzania ryzykiem mu towarzyszÈcym.
Przypisy
1 W krajach Europy Zachodniej wykluczenie finansowe jest uznawane za przyczynÚ wyklu- czenia spoïecznego, w Polsce zaĂ wystÚpuje relacja odwrotna – wykluczenie spoïeczne trak- towane jest jako przyczyna wykluczenia finanso- wego (BïÚdowski i Iwanicz-Drozdowska, 2010;
cyt. za: Kurowski i Laskowska, 2016; Iwanicz- Drozdowska, 2011, s. 27). W artykule kategoriÚ wykluczenia spoïecznego postrzega siÚ przez pryzmat definicji zawartej w Narodowej Stra- tegii Integracji Spoïecznej opracowanej pod przewodnictwem J. Hausnera i rozumie jako
„brak lub ograniczenie moĝliwoĂci uczestnictwa, wpïywania i korzystania z podstawowych insty- tucji publicznych i rynków, które powinny byÊ dostÚpne dla wszystkich, a w szczególnoĂci dla osób ubogich”.
2 Definicja rozwoju zrównowaĝonego po raz pierwszy w sposób oficjalny zostaïa przedsta- wiona w Raporcie Brundtland i Agendzie 21.
PrzyjmujÈc definicjÚ za ONZ, zrównowaĝony
rozwój to proces majÈcy na celu zaspokojenie aspiracji rozwojowych obecnego pokolenia wbsposób umoĝliwiajÈcy realizacje tych samych dÈĝeñ nastÚpnym pokoleniom (por. ukasie- wicz-Kamiñska, 2014, s. 355–356). SzerokÈ dys- kusjÚ nad pojÚciem rozwoju zrównowaĝonego wb kontekĂcie zarzÈdzania przedstawia J. Hau- sner, wskazujÈc, ĝe „ĝe w istocie rozwój zrówno- waĝony nie jest moĝliwy. Dlatego coraz czÚĂciej zwolennicy tej koncepcji odnoszÈ swojÈ myĂl nie tyle do jakiegoĂ stanu idealnej równowagi, ile do podtrzymywania rozwoju, a od polityki oczekujÈ raczej równowaĝenia róĝnych cech i aspektów rozwoju niĝ dÈĝenia do równowagi. W tym kie- runku zmierza koncepcja kapitalizmu natural- nego; uznaje ona Ărodowisko przyrodnicze nie za jeden z czynników produkcji, lecz raczej za szkielet, którego zachowanie jest warunkiem rozwoju i trwania ludzkoĂci. Taka interpretacja jest na tyle pojemna, ĝe na dobrÈ sprawÚ mogÈ siÚ pod niÈ podpisaÊ wszyscy, którzy w ogóle uznajÈ kategoriÚ rozwoju, a tym samym ewolu- cjÚ spoïecznÈ” (Hausner, 2008, s. 367–395).
3 Od lipca 2017 r. w ramach przeciwdziaïania zja- wisku wprowadzono w Polsce regulacje prawne w zakresie tzw. rachunku podstawowego.
4 W grupie tej wymienia siÚ: niski poziom eduka- cji i ĂwiadomoĂci ekonomicznej, brak nawyku i potrzeby oszczÚdzania, szybkÈ konsumpcjÚ za pomocÈ kredytów i poĝyczek, preferowanie gotówki, brak zaufania do instytucji finanso- wych, lÚk przed zadïuĝaniem siÚ i ĝyciem na kre- dyt, ukrywanie faktycznych dochodów i zasobów finansowych, obawÚ przed utratÈ kontroli finan- sowej, nieumiejÚtnoĂÊ radzenia sobie zbnowymi technologiami, nieznajomoĂÊ nowoczesnych produktów finansowych, utrzymywanie siÚ ze Ărodków pochodzÈcych z pomocy spoïecznej, nieumiejÚtnoĂÊ zarzÈdzania finansami osobi- stymi, nadmierne zadïuĝenie (por. Maciejasz- -¥wiÈtkiewicz, 2013, s. 39–40).
5 Keynesizm – ekonomia popytowa teoria dochodu narodowego, w której dominujÈcÈ rolÚ odgrywajÈ wydatki inwestycyjne.
6 MajÈc na uwadze niejednoznacznoĂÊ i róĝne podejĂcie definicyjne do finansów zrówno- waĝonych, na potrzeby opracowania przyjÚto podejĂcie proponowane przez D. Bowman i in.
(Bowman, Banks, Fela, Russell i de Silva, 2017) oraz D. Schoenmakera (2017).
7 PojÚcie „zrównowaĝony rozwój” zostaïo uĝyte po raz pierwszy w tzw. Raporcie Brundtland (1987).
Bibliografia
Biuro Analiz Sejmowych. (2013). Opinia na temat wniosku dotyczÈcego dyrektywy Parlamentu Euro- pejskiego i Rady w sprawie porównywalnoĂci opïat za prowadzenie rachunku pïatniczego, przenoszenia
rachunku pïatniczego oraz dostÚpu do podstawowego rachunku pïatniczego. (COM(2013) 266 final).
BïÚdowski, P. i Iwanicz-Drozdowska, M. (2010, 12blistopada). Finanse bliĝej ludzi. Rzeczpospolita.
Borcuch, A. (2012). Instytucja wykluczenia finan- sowego w wymiarze pïatnoĂci bezgotówkowych.
Studia i Materiaïy. Miscellanea Oeconomicae, 16(1).
Wydziaï ZarzÈdzania i Administracji Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Bowman, D., Banks, M., Fela G., Russell, R. i de Silva, A. (2017). Understanding Financial Wellbeing in Times of Insecurity. RMIT Univerisity Working Paper. Brotherhood of St Laurence.
Buko, J. (2011). Przeciwdziaïanie wykluczeniu finansowemu jako element wspierania spójnoĂci spoïecznej. NierównoĂci Spoïeczne a Wzrost Gospo- darczy, (18), 268–278.
Dyrektywa 2014/92/UE w sprawie porównywalnoĂci opïat zwiÈzanych z rachunkami pïatniczymi, prze- noszenia rachunku pïatniczego oraz dostÚpu do podstawowego rachunku pïatniczego.
Dziawgo, D. (2013). Obsïuga klienta masowego.
W: M. Zaleska (red.), BankowoĂÊ. Warszawa:
C.H.bBeck.
European Commission. (2008). Financial Services Provision and Prevention of Financial Exclusion.
Directorate-General for Employment Social Affairs and Equal Opportunities Inclusion, Social Policy Aspects of Migration, Streamlining of Social Policies.
Fila, J. (2013). Instytucjonalno-instrumentalne aspekty mikrofinansów na przykïadzie finansowa- nia Progress. ZarzÈdzanie i Finanse, 11(2, cz. 1), 96–107.
Financial Services Authority. (2000). In or Out?
A Literature and Research Review. Consumer Research, (3).
Fullwiler, S.T. (2015). Sustainable Finance. Building a More General Theory of Finance. Binzagr Institute for Sustainable Prosperity Working Paper, (106).
GïÈbicka, K. (red.). (2014). Rola aktywnej polityki spoïecznej w rozwiÈzywaniu problemów spoïecznych.
Wdraĝanie aktywnej polityki spoïecznej w Ărodowisku lokalnym (t. 3). Radom: Polskie Towarzystwo Poli- tyki Spoïecznej.
Górski, P. (2014). Metody zwalczania zjawiska wykluczenia finansowego z wykorzystaniem dzia- ïañ edukacyjnych z uwzglÚdnieniem dobrych praktyk UE. W: M. Penczar (red.), Rola edukacji finansowej w ograniczaniu wykluczenia finansowego.
Gdañsk: Instytut Badañ nad GospodarkÈ RynkowÈ w ramach wspóïpracy z FundacjÈ Konrada Ade- nauera.
Habib, Shah Md. Ahsan (2017). Addressing Financial Exclusion, Environmental Degradation.
Pozyskano z https://thefinancialexpress.com.bd/
views/addressing-financial-exclusion-environmen- tal-degradation-1508076341
Hausner, J. (2008). ZarzÈdzanie publiczne. War- szawa: Scholar.
Iwanicz-Drozdowska, M. (2010). Wykluczenie finan- sowe. Pozyskano z https://www.nbp.pl/systemplat- niczy/wykluczeniefinansowe/download/wyklucze- nie_finansowe.pdf
Iwanicz-Drozdowska, M. (red.). (2011). Eduka- cja ib ĂwiadomoĂÊ finansowa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH.
Karwiñska, A. (red.). (2007). Odkrywanie socjologii.
PodrÚcznik dla ekonomistów. Warszawa: PWN.
Koěliñski, T. (2010). Wykluczenie pïatnicze w Pol- sce i innych krajach Unii Europejskiej. Pozyskano zb https://www.nbp.pl/systemplatniczy/wykluczenie- finansowe/download/wykluczenie_platnicze_w_pol- sce_i_innych_krajach_ue.pdf.
Kuchciak, I., ¥wieszczak, M., ¥wieszczak, K. i Mar- cinkowska, M. (2014). Edukacja finansowa i inklu- zja bankowa w realizacji koncepcji Silver Economy.
ódě: Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego.
Kurowski, . i Laskowska, Z. (2016). Czy edukacja finansowa moĝe zmniejszyÊ wykluczenie finansowe?
E-mentor, (3).
Kuěmik, M. (2015). Skala i specyfikacja zjawiska wykluczenia finansowego w Polsce na tle wybranych krajów europejskich (Praca dyplomowa). Uniwersy- tet Rzeszowski. Pozyskano z http://www.we.ur.edu.
pl/file/86452/Kuěmik%20praca%20dyplomowa.pdf Liszewska, M. (2014). Ocena skali wykluczenia finansowego w Polsce w wybranych segmentach rynku finansowego. W: M. Penczar (red.), Rola edukacji finansowej w ograniczaniu wykluczenia finansowego. Gdañsk: Instytut Badañ nad Gospo- darkÈ RynkowÈ w ramach wspóïpracy z FundacjÈ Konrada Adenauera.
ukasiewicz-Kamiñska, A. (2014). Wpïyw dziaïal- noĂci sektora bankowego na zrównowaĝony rozwój.
NierównoĂci spoïeczne a wzrost gospodarczy, (37), 355–365.
Maciejasz-¥wiÈtkiewicz, M. (2013). Wykluczenie finansowe i narzÚdzia jego ograniczania. Opole:
Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
NBP. (niedatowane). Wykluczenie finansowe o utra- conych zyskach. Fortuna koïem siÚ toczy (10). Pozy- skano z http://www.nbp.pl.
Niewiadomska, I. (2010). Zasoby psychospoïeczne czynnikiem warunkujÈcym pozytywnÈ adaptacjÚ czïowieka. W: M. Kalinowski i I. Niewiadomska (red.), Skazani na wykluczenie. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski.
OECD. (2015). National Strategies for Financial Education. OECD/INFE Policy Handbook.
OECD. (2016). OECD/INFE International Survey of Adult Financial Literacy Competencies. Pozyskano
z http://www.oecd.org/daf/fin/financial-education/
OECD-INFE-International-Survey-of-Adult- Financial-Literacy-Competencies.pdf
Penczar, M. (2014). Analiza skutków wykluczenia finansowego z punktu widzenia gospodarki, spo- ïeczeñstwa i sektora finansowego. W: M. Penczar (red.), Rola edukacji finansowej w ograniczaniu wykluczenia finansowego. Gdañsk: Instytut Badañ nad GospodarkÈ RynkowÈ w ramach wspóïpracy zbFundacjÈ Konrada Adenauera.
Penczar, M. (red.). (2014). Rola edukacji finan- sowej w ograniczaniu wykluczenia finansowego.
Gdañsk: Instytut Badañ nad GospodarkÈ RynkowÈ wb ramach wspóïpracy z FundacjÈ Konrada Ade- nauera.
Raczkowski, K. i Zioïo, M. (red.). (2017). Sfera finansowa wobec wyzwañ zrównowaĝonego rozwoju.
Warszawa: CeDeWu.
Raport Brundtland. (1987). Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future. New York: WCED OF.
Rebai, S., Azaiez, M.N. i Saidane, D. (2015).
Sustainable Finance and Sustainable Banking:
Conceptualization. Soumis au Journal of Cleaner Production.
Schoenmaker, D. (2017). Investing for Common Good: A Sustain able Finance Framework. Bruegel Essay and Lecture Series. Pozyskano z http://brue- gel.org/2017/07/investing-for-the-common-good-a- sustainable-finance-framework
Solarz, M. (2014). Determinanty oraz sposoby ograniczania wykluczenia finansowego osób bez- robotnych. Optimum. Studia Ekonomiczne, 4(70), 168–191.
Szpringer, W. (2009). Spoïeczna odpowiedzialnoĂÊ banków. MiÚdzy ochronÈ konsumenta a osïonÈ socjalnÈ. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
van Egmond, N.D. i de Vries, B.J.M. (2015).
Dynamics of a sustainable financial-economic sys- tem. Sustainable Finance Model. Working Paper of the Sustainable Finance Lab. Utrecht Uni- versity.
Zdanowska, M. (2013). Wykluczenie finansowe osób powyĝej 65 roku ĝycia w Polsce. W: H. Babis (red.), Studenckie debaty o ekonomii spoïecznej.
Szczecin: PTE.
Ziemba, M., ¥wieszczuk, K. i Marcinkowska, M.
(2014). Wykluczenie finansowe osób 50+ w kontek- Ăcie dostÚpnej oferty bankowej. ódě: Uniwersytet
ódzki.
