WERSJA POLSKO-ŁACIŃSKAVI (Strach – Żyzny)

(1)

Ł O W N IK B A R T Ł O M IE JA Z B Y D G O S Z C Z Y V I (S T R A C H – Ż Y Z N Y ) WERSJA POLSKO-ŁACIŃSKA

VI (Strach – Żyzny)

(2)

BARTŁOMIEJA Z BYDGOSZCZY

wersja polsko-łacińska

(3)

(4)

SŁOWNIK BARTŁOMIEJA Z BYDGOSZCZY

wersja polsko-łacińska część VI (Strach – Żyzny)

opracowały

LUCYNA AGNIESZKA JANKOWIAK ELŻBIETA KĘDELSKA

ARLETA ŁUCZAK

WARSZAWA 2019

(5)

MICHAŁ RZEPIELA

Przygotowanie publikacji finansowane w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Huma nistyki” w latach 2012–2018, nr projektu 11H 12 0278 81 („Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy – wersja polsko-łacińska”).

Wydanie publikacji finansowane ze środków Instytutu Slawistyki Polskiej Akademii Nauk.

Redaktorka prowadząca

BARBARA GRUNWALD-HAJDASZ Projekt okładki

WOJCIECH KOSSAKOWSKI Skład i łamanie

JACEK MARCINIAK

© Copyright by Lucyna Agnieszka Jankowiak, Elżbieta Kędelska , Arleta Łuczak, 2019

This is an Open Access book distributed under the terms of the Creative Commons Attri- bution 3.0 PL License (creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/), which permits redistri-

bution, commercial and noncommercial, provided that the book is properly cited.

ISBN 978-83-64031-93-9 [druk]

ISBN 978-83-64031-94-6 [ebook]

Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk ul. Bartoszewicza 1b/17, 00-337 Warszawa

tel. 22 826 76 88, wydawnictwo@ispan.waw.pl, www.ispan.waw.pl

(6)

Przedmowa do tomu VI ... 7

Dodatkowe uzupełnienia i poprawki do tomu I, II, III, IV oraz uzupeł- nienia i poprawki do tomu V ... 10

Bibliografia ... 12

Wykaz skrótów źródeł i częściej cytowanej literatury ... 19

Wykaz skrótów ogólnych i znaków ... 22

Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy – hasła od Strach do Żyzny ... 25

Język polski XVI wieku – leksykografia XVI wieku – słowniki Bartło- mieja z Bydgoszczy (Streszczenie) ... 381

16th century Polish language – 16th century lexicography – the dictio-

naries of Bartholomew of Bydgoszcz (Summary) ... 383

(7)

(8)

Szósta część polsko-łacińskiej wersji Słownika Bartłomieja z Bydgoszczy zawiera kontynuację haseł na literę S (STRACH – SZYSZKA) oraz hasła na litery od Ś do Ż. Jest to więc ostatnia część wydawanej od 1999 roku edycji słownika w wersji odwróconej, tj. polsko-łacińskiej

¹

.

Prace prowadzone nad szóstą częścią Słownika Bartłomieja z Bydgosz- czy finansowane były w ramach programu MNiSW pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012-2018. Dzięki przyznanym funduszom udało się ukończyć opracowanie słownika, który – z pewnością – przyczyni się do dalszych badań nad słownictwem polskim XVI wieku i nad łacińsko-polską leksykografią tej epoki.

Wszelkie informacje dotyczące łacińsko-polskich rękopisów Bartłomieja z Bydgoszczy z lat 1532 i 1544, które są podstawą obecnej edycji, znajdują się w przedmowach do I i II tomu naszej publikacji. Szczególnie tom I za- wiera wiele wiadomości na temat życia i twórczości tego wielkiego leksy- kografa. Poprzedzony jest obszernym wstępem, który ma kilka odpowiednio zatytułowanych rozdziałów wraz z literaturą przedmiotu: 1. „Życie i prace Bartłomieja z Bydgoszczy”, 2. „Słownik z 1532 roku”, 3. „Słownik z 1544 roku”, 4. „Źródła pomocnicze w obu słownikach Bartłomieja”, 5. „Słow- nik Bartłomieja a badania językoznawcze”, 6. „Edycja B. Erzepkiego” oraz 7. „Zasady obecnego wydania słowników Bartłomieja”. Przypomnijmy tyl- ko, że rękopis z 1532 roku ponad 100 lat temu opracował i wydał Bolesław

1 Zob. Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy – wersja polsko-łacińska, część I (A-G), opracowały E. K ę d e l s k a, I. K w i l e c k a, A. Ł u c z a k, IS PAN, Warsza- wa 1999; część II (H-M), IS PAN, Warszawa 2003; część III (N – Pleć), IS PAN, Warszawa 2005; część IV (Plemię-Pytlowany), IS PAN, Warszawa 2009; część V (R – Stracenie), IS PAN, Warszawa 2012. Wszystkie wydane tomy dostępne są w Repozytorium Cyfrowym Instytutów Naukowych (RCIN).

(9)

Erzepki. Słownik zaś z 1544 roku, który odkryła na początku lat 70. XX wieku Irena Kwilecka, czyli glosowany przez Bartłomieja wokabularz Jana Reuchlina pt. Vocabularius breviloquus z 1488 roku, jest dostępny w Wiel- kopolskiej Bibliotece Cyfrowej (www.wbc.poznan.pl/publication/11238) [data dostępu: 24.05.2018].

Zasady redagowania Słownika Bartłomieja z Bydgoszczy pozostają bez zmian. Przypomnijmy może, że przy wyrazach hasłowych bądź przy po- łączeniach wyrazowych występujących w cytatach nie podajemy definicji znaczeniowych, jeśli wyrazy te są zrozumiałe. W przypadku haseł polise- micznych, z których jedno ze znaczeń jest jasne, a drugie nie, oba znacze- nia opatrujemy definicją. W szóstym tomie, podobnie jak w poprzednich, uzupełniamy „Bibliografię” oraz „Wykaz skrótów źródeł i częściej cytowanej literatury”. Nie odnotowujemy osobno drobnych poprawek z zakresu inter- punkcji, pisowni wielkich i małych liter oraz niewielkich zmian redakcyj- nych, np. poszerzania tekstu łacińskiego w stosunku do opublikowanych już haseł. Trudno czytelne zapisy Bartłomieja, jak również wątpliwe znaczenia wyrazów (lub połączeń wyrazowych) opatrujemy znakiem zapytania (np.

USTRZYNOWAĆ (?) (lub USKRZYNOWAĆ?).

Na koniec warto podkreślić, że w opublikowanych dotąd tomach (I-V) wy- stępuje ponad 7400 wyrazów polskich, stanowiących zarazem hasła w naszej edycji, przy czym około 6460 wyrazów to artykuły hasłowe ilustrowane ma- teriałem przykładowym (często obszernym). Różnicę między tymi wyrazami stanowią hasła odsyłaczowe opatrzone nawiasem kwadratowym [ ], sygna- lizującym m.in., że mamy do czynienia z wariantami wyrazowymi nieobec- nymi w rękopisach Bartłomieja (np. [ŚCIANKA] zob. ŚCIANKI ‘korytarz, przejście’). Obecny tom zawiera około 3200 haseł, czyli cała edycja liczy około 10 600 wyrazów polskich, które wchodzą częściowo w skład dłuż- szych odpowiedników polskich (np. zwroty, wyrażenia) dla haseł łacińskich.

Słownictwo Bartłomieja pochodzi z licznych, zarówno rękopiśmiennych

(często niedochowanych do dziś) źródeł, jak i renesansowych druków. Na

podstawie analizy rękopisów Bartłomieja, można stwierdzić, że autor ko-

rzystał z najlepszych wówczas słowników łacińsko-łacińskich (np. z wo-

kabularza Reuchlina czy leksykonu Kalepina) i znał wcześniejsze słowniki

łacińsko-polskie (np. Mymera i Murmeliusza). Stąd takie bogactwo ilościo-

we i jakościowe przekazanej przez autora leksyki polskiej. Obejmuje ona

wiele różnych dziedzin, w tym terminy specjalne (zwłaszcza w drugiej wer-

sji słownika, z 1544 roku), np. biblijne, teologiczne, prawnicze, przyrodni-

(10)

czo-medyczne, geograficzne czy gramatyczne. Jak wykazały badania porów- nawcze, tylko w tomach I-IV naszej edycji występują 244 hasła pochodzące z R, których nie notują 32 tomy SP XVIw., a także pojawia się 288 nowych znaczeń dla wyrazów tam zamieszczonych

²

. Wartość zgromadzonego przez Bartłomieja materiału leksykalnego (przede wszystkim w wersji z 1544 roku) zwróciła szczególną uwagę historyków języka polskiego, a autora obu słowników uznano za najwybitniejszego leksykografa polskiego pierwszej połowy XVI w.

Na zakończenie pragniemy serdecznie podziękować obu Panom recen- zentom: Profesorowi Tadeuszowi Lewaszkiewiczowi i Profesorowi Micha- łowi Rzepieli za cenne wskazówki i uwagi krytyczne.

Autorki

Poznań, luty 2019 r.

2 Zob. J a n k o w i a k L.A., Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy z 1544 roku wobec leksyki XVI wieku. Uwagi po lekturze „Słownika polszczyzny XVI wieku”, [w:] Między dawnymi a nowymi słowy, pod red. E. S k o r u p s k i e j-R a c z y ń - s k i e j, J. R u t k o w s k i e j, Gorzów Wielkopolski 2010, s. 31-35.

(11)

oraz uzupełnienia i poprawki do tomu V

BIRZMNO, t. I., s. 78, usunąć przykład z R J

₆

.

BLEJSZCZYK, t. I, s. 79, jest: demittunt ad perpendum S 112 – ma być: demittunt ad perpendendum; zob. SZELBĄG.

BRAM, t. I, s. 86, jest: tunica talari R z

₅

(mp) – ma być: tunice talari;

zob. SZACH.

DESZCZ, GWAŁTOWNY, t. I, s. 137 i 213, jest: reprutina pluvia S 98 – ma być: repentina pluvia; zob. WALNY.

FLIS, t. I, s. 180, brak jednego przykładu: Scuthnyk, fflyss helciarius R o

₃

(mg); zob. SZKUTNIK.

GĘBATY, t. I, s. 191, brak jednego przykładu: labrosus, labiosus gąm- baty, vargovaty i. magnorum labiorum R r

₁

(mh; av. labrum); zob. WAR- GOWATY.

JEZIERNY, t. II, s. 46, jest: anguilla fluviali RN III – ma być: anguilla fluvialis; zob. WĘGORZ.

KAPUSTNY, t. II, s. 60, jest: forum … holitorium S 60 – ma być: <fo- rum> holitorium; zob. TARG.

KROSTA, t. II, s. 105, jest: scabies perveniens R p

₅

– ma być: scabies proveniens; zob. ŚWIRZBIĄCY, ŚWIRZBIĄCZKA.

KUFLIK, t. II, s. 118, brak jednego przykładu: Tharlo, Cufflyk argillus R c

₇

(md); zob. TARŁO.

LUTNIA, t. II, s. 141, brak jednego przykładu: Strvny do Lyvthnyey nervie i. fidicule R v

₆

v (ml); zob. STRUNA.

MIASTO 1., t. II, s. 168, brak jednego przykładu: dobyvacz miasta, vyboievacz (? – lekcja niepewna, możliwe: „vyboiovacz”) oppugno,-are R R

₃

v; zob. WYBOJEWAĆ.

MORSKI, t. II, s. 192, brak jednego przykładu: morsky Slymak concha

RN III; zob. ŚLIMAK.

(12)

MURARZ, t. II, s. 199, brak jednego przykładu: vapyennyk, Murarz cementarius qui disponit lapides in muro (sv. cementum) R f

₇

; zob. WA- PIENNIK.

NASTARSZY, t. III, s. 40, brak jednego przykładu: nastarszy stryy (Erz:

„brat prapradziada”) abpatruus est frater abavi SN 250v; zob. STRYJ.

OBCIĄŻYC, t. III, s. 77, brak jednego przykładu: vycysnąncz vel ob- cyązicz deprimo,-ere, valde exprimere R O

₁

v (ml); zob. WYCISNĄĆ.

POWZORNY, t. IV, s. 100, jest: Hugonem R H

₆

– ma być: Huguitio- nem; zob. WĄGRODA.

PROMIEŃ, t. IV, s. 113, brak jednego przykładu: promyen radius R C

₄

. ROZUM, t. V, s. 68, jest: ut de Deo vel de angelis et homini (!) R b

₈

– ma być: … huius modi; zob. ZAMKNIONY, ZWIRZCHNI.

SEKRET, t. V, s. 100, brak jednego przykładu: Secret, tayne myescze diversorium R k

₂

; zob. TAJNY.

SKUPIENIE, t. V, s. 128, jest: Skupyene R h

₁

v – ma być: Skupyenye;

zob. UGODA.

(13)

Ambrosii Calepini Dictionarium decem linguarum, Lugdunum 1585.

Bartłomiej z Bydgoszczy i jego dzieło, pod red. H. Popowskiej-Taborskiej, Warszawa 1979.

B a s a j M., S i a t k o w s k i J., Przegląd wyrazów uważanych w literaturze nauko- wej za bohemizmy, cz. 1-3 RKJ ŁTN X-XII, cz. 4-17 SFPS VI-XIX, 1964-1980.

B a s a j M., S i a t k o w s k i J., Bohemizmy w języku polskim. Słownik, Warszawa 2006 (przedruk Przeglądu wyrazów ..., zob. wyżej).

B e r a n o v á M., Jídlo a pití v pravĕku a ve středovĕku, Praha 2005.

Biblia łacińsko-polska, czyli Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu podług tek- stu łacińskiego Wulgaty i przekładu polskiego X. Jakóba Wujka T. J., z komenta- rzem Menochiusza T. J. przełożonym na język polski. Wydanie X. S. Kozłowskiego, t. I-IV, Wilno 1907.

Biblia poznańska zob. Pismo Święte.

Biblia Slavica. Hrsg. von R. Olesch und H. Rothe unter Mitarbeit von F. Scholz.

Serie II: Polnische Bibeln. Band 1. Leopolita [1561], Ferdinand Schöningh, Paderborn-München-Wien-Zürich 1988.

Biblia Slavica. Hrsg. von H. Rothe und F. Scholz unter Mitarbeit von Ch. Hannick und L. Udolph. Serie II: Polnische Bibeln. Band 3. Simon Budny, Biblia 1572, Ferdinand Schöningh, Paderborn-München-Wien-Zürich 1994.

B o r y ś W., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.

B o r y ś W., P o p o w s k a-Ta b o r s k a H., Słownik etymologiczny kaszubszczyzny, t. I-V, Warszawa 1994-2006.

B r e z a E., B r o c k i Z., Recenzja książki I. Kwileckiej i H. Popowskiej-Taborskiej, Bartłomiej z Bydgoszczy, leksykograf polski pierwszej połowy XVI w., Rocznik Gdański, t. XXXIX, 1979, s. 212-216.

B r ü c k n e r A., Recenzja wydania B. Erzepkiego, Archiv für slavische Philologie, XX, 1898, s. 172-173; też – Pamiętnik Literacki, t. I, 1902, s. 165-166.

B r ü c k n e r A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1927.

B r ü c k n e r A., Encyklopedia staropolska, t. I-II, Warszawa 1939.

B u ł h a k H., Miscellanea bibliographica. Druki krakowskie XVI w. Florian Ungler.

Maciej Szarfenberg, Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej XLVIII, 1998, s. 5-11.

(14)

B u ł h a k H., Miscellanea bibliographica. Druki krakowskie XVI w. Florian Ungler.

Hieronim Wietor, Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej XLIX, 1999, s. 127-135.

Dictionarium linguae Latinae ex magno Basilii Fabri Thesauro collectum atque concinnatum. Opus varium ..., in quo praeter instructissimam supellectilem ver- borum ... interpretatio etiam omnium Bohemica nota, usitata et perspicua addi- ta est. Nunc primum in gratiam studiosae iuventutis Bohemicae editum, studio et opera M. Danielis Adami Prageni [z Veleslavína], Praga 1579.

Dictionarium trilingue tripartitum ad discendam linguam Latinam, Polonicam et Germanicam accommodatum, in gratiam iuventutis Dantiscanae, iam primum in lucem editum a Nicolao Volkmaro ..., Gdańsk 1596.

Dictionarius Ioannis Murmellii variarum rerum ...; [Francisci Mymeri] Dictionarium trium linguarum, oprac. W. Gruszczyński, Biblioteka Tradycji Literackich, pod red. W. Waleckiego, nr 13 A i B, Kraków 1997.

D ł u g o s z-K u r c z a b o w a K., Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa 2008.

E d e r M., Tw a r d z i k W., Indeksy do Słownika staropolskiego, Kraków 2007.

Erzepki B., Słownik łacińsko-polski Bartłomieja z Bydgoszczy podług rękopi- su z r. 1532 opracował i wydał dr B. Erzepki, cz. I-II, RTPNP XXIV, 1898, s. 1-134, 367-418; XXV, 1899, s. 1-48; XXVII, 1901, s. 253-301.

E r z e p k i B., Słownik łacińsko-polski Bartłomieja z Bydgoszczy podług rękopisu z r. 1532 opracował i wydał dr B. Erzepki, Poznań 1900.

F a l i m i r z S., O ziołach i mocy ich, Kraków 1534.

F l a j š h a n s V., Klaret a jeho družina, t. I-II, Praha 1926-1928.

G e b a u e r J., Slovník staročeský, t. I-II, Praha 1903-1916 i jego kontynuacja:

Staročeský slovník, pod red. B. H a v r á n k a, Praha 1977 i następne.

G o r z k o w s k i A., Czas obietnicy... Wokół Hieronimowej frazy „vita comite”

w tłumaczeniu Genesis, [w:] Amoenitates [etc.], pod. red. R. Laskowskiego i R. Mazurkiewicza, Kraków 2007, s. 108-112.

G u l d o n Z., K a b a c i ń s k i R., Szkice z dziejów dawnej Bydgoszczy XVI-XVIII w., Bydgoszcz 1975.

Historia Bydgoszczy, t. I, do roku 1920, pod red. M. Biskupa, Warszawa 1991.

Incunabula quae in bibliothecis Poloniae asservantur, moderante A. Kawecka- Gryczowa, composuerunt M. Bohonos et E. Szandorowska, t. I-II, Wrocław 1970-1993.

J a k ó b c z y k S., „Centralny ośrodek” i „kotlet schabowy”, [w:] Poznańskie Spotkania Językoznawcze, t. XI, pod red. Z. Krążyńskiej i Z. Zagórskiego, Poznań 2003, s. 21-28.

J a n k o w i a k L.A., Słownictwo medyczne Stefana Falimirza, t. 1, Początki polskiej renesansowej terminologii medycznej, Warszawa 2005, t. 2, Słownik, Warszawa 2006.

J a n k o w i a k L.A., Zielnik Stefana Falimirza a słownik Bartłomieja z Bydgoszczy z 1544 roku, SFPS 44, 2009, s. 85-88.

(15)

J a n k o w i a k L.A., Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy z 1544 roku wobec leksyki XVI wieku. Uwagi po lekturze „Słownika polszczyzny XVI wieku”, [w:] Między dawnymi a nowymi słowy, pod red. E. Skorupskiej-Raczyńskiej, J. Rutkowskiej, Gorzów Wielkopolski 2010, s. 33-45.

J a n k o w i a k L.A., Kobieta w XVI-wiecznych słownikach Bartłomieja z Bydgoszczy (1532 i 1544), [w:] Współczesny i dawny obraz kobiety w języku i literaturze, pod red. L. Mariak i J. Rychter, Szczecin 2015, s. 71-86.

J a n k o w i a k L.A., Osobliwe nazwy mężczyzn w słownikach Bartłomieja z Byd- goszczy, [w:] Współczesny i dawny obraz mężczyzny w języku, pod red. L. Mariak i J. Rychter, Szczecin 2016, s. 67-74.

J a n k o w i a k L.A., Słowniki Bartłomieja z Bydgoszczy jako źródło rzadkiej termi- nologii XVI wieku, [w:] System – tekst – człowiek. Studia nad dawnymi i współ- czesnymi językami słowiańskimi, pod red. M. Gębki-Wolak, J. Kamper-Warejko, I. Kaproń-Charzyńskiej, Toruń 2016, s. 63-79.

J a n k o w i a k L.A., Przypomnienie słowników Bartłomieja z Bydgoszczy z lat 1532 i 1544, Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. 16, 2017, s. 107-133.

J a n k o w i a k L.A., Słowniki Bartłomieja z Bydgoszczy (1532 i 1544). Stan badań i perspektywy badawcze, Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza 2017, vol. 24 (44), nr 1, s. 13-26.

J a n k o w i a k L.A., Hasło „LUTER” w słownikach Bartłomieja z Bydgoszczy z 1532 i 1544 roku, Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza 2018, vol. 25 (45), nr 2, s. 61-76.

J a n k o w i a k L.A., Ł u c z a k A., Miejsce nazw związanych z rodziną w słowni- kach Bartłomieja z Bydgoszczy (1532 i 1544) – uwagi wstępne, [w:] Współczesny i dawny obraz rodziny w języku, pod red. L. Mariak, Szczecin 2019, s. 87-105.

Kantak K., Kronika bernardynów bydgoskich, RTPNP XXXIII, 1907, s. 22, 30.

K a n t a k K., Bernardyni polscy, t. I, 1453-1572, Lwów 1933, s. 289, 292 i 307.

K a n t a k K., Z przeszłości bernardynów bydgoskich, Przegląd Bydgoski 1933, z. 2, s. 1-5.

K a r ł o w i c z J., K r y ń s k i A., N i e d ź w i e d z k i W., Słownik języka polskie- go, t. I-VIII, Warszawa, 1900-1927 (Wydanie fotooffsetowe 1952-1953 (tzw.

Słownik warszawski)).

K a r p l u k M., Słownik Jana Cervusa z Tucholi, opracowała M. Karplukówna, Wrocław 1973.

K a r p l u k M., Recenzja książki I. Kwileckiej i H. Popowskiej-Taborskiej, Bartłomiej z Bydgoszczy, leksykograf polski pierwszej połowy XVI w., Język Polski LIX, 1979, s. 300-302.

K a r p l u k M., Recenzja książki: Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy. Wersja polsko- -łacińska. Część I (A-G), oprac. E. Kędelska, I. Kwilecka, A. Łuczak, Warszawa 1999, Język Polski LXXXII, 2002, s. 225-226.

Katalog rękopisów staropolskich Biblioteki Kórnickiej XVI-XVIII w., t. I, oprac.

R. Marciniak, M. Muszyński, J. Wiesiołowski, Wrocław 1971.

(16)

K a w e c k a Z., Materiały do katalogu inkunabułów Biblioteki Głównej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Poznań 1960.

K ę d e l s k a E., Polska terminologia medyczna w słownikach Bartłomieja z Byd- goszczy, SFPS 17, 1978, s. 95-104.

K ę d e l s k a E., Łacińsko-polskie słowniki drukowane pierwszej połowy XVI wieku i ich stosunek do źródeł czeskich, Wrocław 1986.

K ę d e l s k a E., Bartłomiej z Bydgoszczy a Lactifer Vodňanskiego, SFPS 24, 1987, s. 47-61.

K ę d e l s k a E., Pierwsze drukowane słowniki łacińsko-polskie jako źródła Bartłomieja z Bydgoszczy, SFPS 25, 1989, s. 31-45.

K ę d e l s k a E., Przydatność łacińsko-polskich wokabularzy do badań językoznaw- czych – zalety i ograniczenia, [w:] Leksyka słowiańska na warsztacie języko- znawcy, pod red. H. Popowskiej-Taborskiej, Warszawa 1997, s. 117-125.

K ę d e l s k a E., Nowa edycja Słownika Bartłomieja z Bydgoszczy, SFPS 35, 1999, s. 41-53.

K ę d e l s k a E., Nieznane edycje słowników: Mymera z 1530 r. i Murmeliusza z 1526 r., SFPS 37, 2001, s. 61-79.

K l e m e n s i e w i c z Z., Historia języka polskiego, t. II, Warszawa 1985.

K o r o n c z e w s k i A., Polska terminologia gramatyczna, Wrocław 1961.

K u r a s z k i e w i c z W., Słowniki w Polsce XVI w., [w:] Fragen der polnischen Kultur im 16. Jahrhundert, Giessen 1980, s. 83-110 (przedruk w: tegoż, Polski język literacki, Warszawa 1986, s. 730-753).

K w i l e c k a I., Brulion przekładu pierwszych trzech ksiąg Biblii pióra Tomasza ze Zbrudzewa ..., Wrocław 1971.

K w i l e c k a I., Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy odnaleziony, Język Polski LII, 1972, s. 180-182.

K w i l e c k a I., Nieznany zbiór słownictwa polskiego pióra Bartłomieja z Byd- goszczy, Język Polski LII, 1972, s. 252-261.

K w i l e c k a I., P o p o w s k a-Ta b o r s k a H., Bartłomiej z Bydgoszczy, leksyko- graf polski pierwszej połowy XVI w., Wrocław 1977.

K w i l e c k a I., K ę d e l s k a E., Z prac nad nową edycją „Słownika” Bartłomieja z Bydgoszczy, SFPS 17, 1978, s. 123-143.

K w i l e c k a I., Warsztat pisarski Bartłomieja z Bydgoszczy, [w:] Bartłomiej z Byd- goszczy i jego dzieło, Warszawa 1979, s. 23-36.

K w i l e c k a I., Studia nad staropolskimi przekładami Biblii, Poznań 2003.

K w i l e c k a I., Uwagi do krytycznego wydania staropolskich mamotrektów: lubiń- skiego i kaliskiego, [w:] Studia nad staropolskimi przekładami Biblii, Poznań 2003, s. 389-408.

Lexikon des Mittelalters, Band 5/1, München-Zürich 1990, s. 127 (P. Berghaus, hasło Hornscher Gulden).

L i n d e S.B., Słownik języka polskiego, Wydanie III fotooffsetowe, t. I-VI, [Warszawa] 1951.

(17)

Ł o p a c i ń s k i H., Najdawniejsze słowniki polskie drukowane, Prace Filologiczne V, 1899, s. 393-454, 586-605.

Ł o ś J., Początki piśmiennictwa polskiego. Przegląd zabytków językowych, Lwów 1922, s. 124-125.

Ł u c z a k A., Łacińskie osobliwości leksykalne w obu wersjach łacińsko-polskiego Słownika Bartłomieja z Bydgoszczy, SFPS 30, 1993, s. 59-67.

Ł u c z a k A., Jeszcze kilka słów o Słowniku Bartłomieja z Bydgoszczy z pierwszej połowy XVI w., Eos. Commentarii Societatis Philologae Polonorum LXXXVI, 1999, s. 325-337.

Ł u c z a k A., Zagadkowe wyrazy w „Słowniku Bartłomieja z Bydgoszczy” z XVI wieku, [w:] Zielonogórskie Seminaria Językoznawcze 2010, Zielona Góra 2011, s. 71-84.

M a c h e k V., Etymologický slovník jazyka českého a slovenského, Praha 1957.

Mały słownik zaginionej polszczyzny, pod red. F. Wysockiej, Kraków 2003.

Mamotrekty staropolskie, oprac. W. Żurowska-Górecka i V. Kyas, cz. I-III, Wrocław 1977-1980.

M i k o ł a j c z y k A., Leksykon numizmatyczny, Warszawa 1994.

N i e r m e y e r J.F., Mediae Latinitatis lexicon minus, Leiden 1976.

Nomenclator, selectissimas rerum appellationes tribus linguis, Latina, Germanica, Polonica explicatas indicans, in usum scholarum Borussicarum et Polonicarum, Toruń 1591.

N o v o t n ý A., Biblický slovník, t. I-II, Praha 1992.

Nowy Testament w przekładzie Ks. Dr. Jakvba Wvjka T. J. z roku 1593. Wstępem i uwagami poprzedził ks. dr W. Smereka, Kraków 1966.

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, oprac. Zespół pod red. ks. M. Petera i ks. M. Wolniewicza, t. I-IV, Poznań 1991-1994 (tzw. Biblia poznańska).

P l e z i a M., Dzieje leksykografii łacińskiej w Polsce, [w:] Słownik łacińsko-polski, pod red. M. Plezi, Warszawa 1959, s. V-XXXIV (przedruk w: tegoż, Z dziejów filologii klasycznej w Polsce, Warszawa 1993, s. 41-84).

P o p o w s k a-Ta b o r s k a H., Czy słownik Bartłomieja z Bydgoszczy jest zwy- kłą kompilacją wcześniejszych zbiorów leksykalnych?, Język Polski LII, 1972, s. 173-180.

P o p o w s k a-Ta b o r s k a H., Kształtowanie się polskiego szesnastowiecznego słow- nictwa literackiego w świetle badań nad Słownikiem Bartłomieja z Bydgoszczy, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Językoznawcze, z. 42, 1974, s. 161-177.

P o p o w s k a-Ta b o r s k a H., Dialektyzmy w Słowniku Bartłomieja z Bydgoszczy, [w:] Bartłomiej z Bydgoszczy i jego dzieło, Warszawa 1979, s. 37-40.

P o p o w s k a-Ta b o r s k a H., Z badań nad dawnymi i obecnymi zasięgami wyra- zów, Język Polski XLII, 1962, s. 280-286 (przedruk w: tejże, Szkice z kaszub- szczyzny. Dzieje, zabytki, słownictwo, Gdańsk 1987, s. 115-120).

P o p o w s k a-Ta b o r s k a H., B o r y ś W., Leksyka kaszubska na tle słowiańskim, Warszawa 1996.

(18)

Quinque linguarum utilissimus vocabularius: Latinae, Italicae, Gallicae, Bohemicae et Alemanicae, valde necessarius per mundum versari cupientibus…, Norymberga 1531.

R o s t a f i ń s k i J., Symbola ad historiam naturalem medii aevi, t. I-II, Kraków 1900.

S i a t k o w s k i J., Bohemizmy fonetyczne w języku polskim, cz. I, Wrocław 1965, cz. II, Wrocław 1970.

S i a t k o w s k i J., Bohemizmy w Słowniku Bartłomieja z Bydgoszczy, [w:] Bartłomiej z Bydgoszczy i jego dzieło, Warszawa 1979, s. 41-58 (przedruk w: tegoż, Czesko- -polskie kontakty językowe, Warszawa 1996, s. 97-114).

S i a t k o w s k i J., Czesko-polskie kontakty językowe, Warszawa 1996.

Slovník středovĕké latiny v českých zemích, pod red. L. Varcla, Praha 1977 i na- stępne.

S ł a w s k i F., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1952 i następne.

Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, pod red. M. Plezi, Warszawa 1953 i na- stępne.

Słownik polszczyzny XVI wieku, pod red. M.R. Mayenowej, Wrocław 1966 i na- stępne.

Słownik staropolski, pod red. S. Urbańczyka, Warszawa 1953 i następne.

Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od cza- sów najdawniejszych do schyłku wieku XII, pod red. W. Kowalenki, G. Labudy, T. Lehra-Spławińskiego, t. I-VIII, Wrocław 1961-1996.

Staročeská bible Drážd’anská a Olomoucká, vyd. V. Kyas, t. I-III, Praha 1981-1988.

S t r u t y ń s k i J., Polskie nazwy ptaków krajowych, Wrocław 1972.

S z m a ń d a E., Bernardyński ośrodek naukowy w Bydgoszczy, [w:] Bartłomiej z Bydgoszczy i jego dzieło, Warszawa 1979, s. 5-22.

S z m a ń d a E., Przyczynek do życiorysu i działalności pisarskiej Bartłomieja z Byd- goszczy, Język Polski LX, 1980, s. 331-338.

U r b a ń c z y k S., Recenzja książki Bartłomiej z Bydgoszczy i jego dzieło, Język Polski LX, 1980, s. 342-344.

U r b a ń c z y k S., Słowniki i encyklopedie, ich rodzaje i użyteczność, Kraków 1991.

V r t e l-W i e r c z y ń s k i S., Bartłomiej z Bydgoszczy, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. I, Kraków 1935, s. 315.

Wa n i c o w a Z., Na marginesie prac nad Słownikiem staropolskim. Trzy zagadkowe wy- razy: „zamisać”, „ziele” i „zielony”, Język Polski LXXIX, 1999, z. 1-2, s. 68-69.

Wo l a ń s k i M., Ceny we Wrocławiu w latach 1506-1618, Wrocław 1996.

W y d r a W., R z e p k a W.R., Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, (wy- danie trzecie) Wrocław 2004.

W y s o c k a F., Polska terminologia lekarska do roku 1838, I, Anatomia, Wrocław 1980.

Z a j d a A., Staropolska terminologia prawnicza (do 1500 r.), Kraków 1990.

Z a t h e y J., R e i c h a n J., Index studiosorum Universitatis Cracoviensis annis 1400-1500, Wrocław 1974.

(19)

Z i e r h o f f e r K., Z i e r h o f f e r o w a Z., Nazwy zachodnioeuropejskie w języku polskim a związki Polski z kulturą Europy, Poznań, 2000.

Ż m i g r o d z k i P., Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice 2009 (wy- danie trzecie).

Ż u r o w s k a-G ó r e c k a W., Słowniki polskie przed Bartłomiejem z Bydgoszczy, [w:] Bartłomiej z Bydgoszczy i jego dzieło, Warszawa 1979, s. 59-69.

(20)

Artomiusz – Artomiusz P., Nomenclator, selectissimas rerum appel- lationes tribus linguis, Latina, Germanica, Polonica explicatas indicans, Toruń 1591 (zob. Bibliografia sv.

Nomenclator ...);

BB – Bartłomiej z Bydgoszczy;

BFJP – Siatkowski J., Bohemizmy fonetyczne … (zob. Biblio- grafia);

Biblia Budnego – Biblia Slavica ... (zob. Bibliografia);

Biblia Leopolity – Biblia Slavica ... (zob. Bibliografia);

Biblia Wujka – Biblia łacińsko-polska … (zob. Bibliografia);

Bohemizmy – Basaj M., Siatkowski J., Bohemizmy w języku polskim

… (zob. Bibliografia);

Boryś SE – Boryś W., Słownik etymologiczny języka polskiego (zob. Bibligrafia);

Brückner SE – Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego (zob. Bibliografia);

Ca1585 – Ambrosii Calepini Dictionarium ... (zob. Bibliografia);

Cervus – słownik łacińsko-polski w dziele J. Cervusa z Tucho- li z 1531 r.: Farrago actionum ciuilium Iuris Mayde- burgensis..., Kraków 1531 (według wydania M. Karp- luk – zob. Bibliografia);

Chrestomatia – Wydra W., Rzepka W.R., Chrestomatia staropolska ...

(zob. Bibliografia);

Erz – słownik Bartłomieja z 1532 r. w edycji B. Erzepkiego

(zob. Bibliografia);

(21)

Geb – Gebauer J., Slovník staročeský ..., i jego kontynuacja (zob. Bibliografia);

Indeksy – Eder M., Twardzik W., Indeksy do Słownika staropol- skiego (zob. Bibliografia);

Lactifer – słownik łacińsko-czeski J. Vodňanskiego: Vocabularius dictus Lactifer, Pilzno 1511;

Lex – Mączyński J., Lexicon Latino-Polonicum ex optimis Latinae linguae scriptoribus concinnatum, Królewiec 1564;

Linde – Linde S.B., Słownik języka polskiego (zob. Bibliogra- fia);

Mały słownik – Mały słownik zaginionej polszczyzny ... (zob. Biblio- grafia);

Mamotrept – łaciński słownik biblijny J. Marchesiniego: Mamo- trectus (korzystamy z wydania: Wenecja 1479);

Mamstp – Mamotrekty staropolskie ... (zob. Bibliografia);

Mu28 – słownik J. Murmeliusza z 1528 r.: Dictionarius Ioan- nis Murmellii variarum rerum ... cum Germanica atque Polonica interpretatione ..., Kraków 1528;

Mym28 – słownik F. Mymera z 1528 r.: Dictionarium trium lin- guarum ..., Kraków 1528;

Mym30 – słownik F. Mymera z 1530 r.: Dictionarius trium lin- guarum: Latine: Teutonice: et Polonice ..., Kraków 1530;

Mym41 – słownik F. Mymera z 1541 r.: Dictionarius trium lin- guarum: Latine: Teutonice et Polonice ..., Kraków 1541;

NT Wujka – Nowy Testament w przekładzie Ks. Dr. Jakvba Wvjka T. J. (zob. Bibliografia);

PorJęz – Poradnik Językowy;

R – słownik Bartłomieja z Bydgoszczy z 1544 r. (dokładny opis glosowanego druku Reuchlina zob. Wstęp do t. I naszej edycji);

RKJ ŁTN – Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa

Naukowego;

(22)

RKJ WTN – Rozprawy Komisji Językowej Wrocławskiego To- warzystwa Naukowego;

RN – nomenklator w R;

RTPNP – Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego;

S – słownik Bartłomieja z Bydgoszczy z 1532 r. (dokładny opis rękopisu zob. Wstęp do t. I naszej edycji);

SEK – Boryś W., Popowska-Taborska H., Słownik etymolo- giczny kaszubszczyzny (zob. Bibliografia);

SFPS – Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej;

Slstř – Slovník středovĕké latiny v českých zemích (zob. Biblio- grafia);

Sławski SE – Sławski F., Słownik etymologiczny języka polskiego (zob. Bibliografia);

Słowarz – słownik z 1532 r.: Dictionarius seu nomenclatura qua- tuor linguarum. Latine, Italice, Polonice et Theuto- nice..., Kraków 1532 (korzystamy z wypisów w pracy H. Łopacińskiego – zob. Bibliografia, a także z edycji drugiej: Kraków 1566);

Słownik Falimi rza – Jankowiak L.A., Słownictwo medyczne Stefana Falimi- rza, t. 2 (zob. Bibliografia);

Słstp – Słownik staropolski (zob. Bibliografia);

Słśr – Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce (zob. Biblio- grafia);

Słwarsz – Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W., Słownik języka polskiego (zob. Bibliografia);

SN – nomenklator w S;

SP XVIw. – Słownik polszczyzny XVI wieku (zob. Bibliografia);

SSS – Słownik starożytności słowiańskich (zob. Bibliografia);

Symbola – Rostafiński J., Symbola ad historiam naturalem ...

(zob. Bibliografia);

Veleslavín – Dictionarium linguae Latinae ... (zob. Bibliografia);

Volckmar – Dictionarium trilingue tripartitum ... (zob. Biblio-

grafia).

(23)

Acc. – biernik adv. – adverbium anat. – anatomiczne

astr. – astronomiczne av. – ad vocem (bibl.) – biblijne

bł. – błędnie bot. – botaniczne czas. – czasownik Dat. – celownik dem. – deminutivum

dr – dicitur dzis. – dzisiejszy f., fem. – rodzaj żeński

filozof. – filozoficzne Gen. – dopełniacz geogr. – geograficzne

gram. – gramatyczne i. – id est

Instr. – narzędnik k. – karta

k. tyt. – karta tytułowa Loc. – miejscownik

łac. – łacina, łaciński

(24)

m., masc. – rodzaj męski md – margines dolny mg – margines górny mh – między hasłami ml – margines lewy mp – margines prawy muz. – muzyczne

n. – rodzaj nijaki niem. – niemiecki Nom. – mianownik

oryg. – oryginał os. – osoba plur. – liczba mnoga

pol. – polski por. – porównaj praw. – prawnicze przym. – przymiotnik roz., rozdz. – rozdział

rzecz. – rzeczownik s. – strona sc. – scilicet

sing. – liczba pojedyncza

S i R – zapis identyczny w obu źródłach sv. – sub voce

v – verso Voc. – wołacz

wg – według

wykl. – wyklejka (przednia lub tylna) zam. – zamiast

zob. – zobacz zool. – zoologiczne

... – tekst opuszczony

(25)

(?) – niepewne (!) – tak w oryginale

; – oddziela kolejne hasła lub odcienie znaczeniowe po- dane w łapkach ‘...’

(2×), (3×) – identyczny zapis powtórzony dwa lub więcej razy w S lub w R

-1), -2), -3) ... – kolejne znaczenia

[ ] – wariant hasła nieobecny w oryginale ( ) – uwagi i objaśnienia wydawców

{ } – dopiski Bartłomieja do hasła drukowanego w R

< > – uzupełnienia od wydawców

‘...’ – znaczenie

(26)

– hasła od Strach do Żyzny

(27)

(28)

********************************************************

STRACH groza, boyasn, Strach terror S 157; Boyaszn, groza, strach terror R J

₁

v (mg); drzzenye (!), Strach tremor S 162v i R J

₆

v (mg); formido i. pavor vel metus vel timor Strach R n

₁

; drzzecz (!), Strach myecz tremo, -ere R V

₄

v. Zob. STRASZENIE, STRASZLIWY, STRASZYĆ, STRA- SZYDŁO.

STRACIĆ – 1) ‘utracić’ abo ziskacz abo stracicz subire aleam R H

₁

v (mg; wśród rzecz. na litery sub-); straczyl vergyelt satisdacionem ammisit R E

₃

(md; av. satisdatio) (por. Cervus: Satisdationem amisit stracił vargielth, id est manum dextram cum qua promisit); – 2) ‘pozbawić czegoś, zabrać’

vkrascz, straczycz subtraho,-ere i. ... subtus vel latenter vel parum vel post trahere, diminuere, auferre R T

₈

v (por. Lactifer: Subtraho,-is est diminuere siue auferre Vgimati, vmenssowati, vkrasti, vtrhnuti). Zob. STRACENIE, TRACIĆ.

STRADAĆ ‘pozbawić czegoś, zabrać’ stradacz privo,-are, spoliare, accipere R B

₄

(mp; av. privacio); Stradacz privo,-are i. fraudare, alienare, subtrahere, removere, privatum facere R S

₃

(por. Lactifer: Privo,-vas ..., fraudare, alienare, removere Zbaviti, wytisknuti; por. też Lex: Privo,-as ...

Pozbáwiam, odeymuyę; Orbo,-as ... Stradam, Pozbáwiam, Ośyrocam).

STRADANIE ‘strata, utrata, brak, postradanie; pozbawienie czegoś’ pri- vacio Stradanye (sv. preceptum) S 121; stradanye sterilitas R G

₅

v (ml) (por.

nyezyznoscz R G

₅

v); obiczay stradanya privacio R B

₄

(mp) i R S

₃

(mp).

STRADZA ‘nędza, nieszczęście’ Stradza, nądza erumna i. miseria, ino- pia, calamitas R l

₄

. Zob. LICHOTA.

STRASZENIE ‘tu – o straszeniu bydła w związku z jego uprowadze- niem’ abigeatus dicitur ... furtum vel etiam terrefactio ipsorum pecudum Stra- shenye (sv. abiges i. fur iumentorum) R a

₂

. Zob. STRACH, ZAPĘDZAĆ.

STRASZLIWY – 1) ‘strachliwy, wystraszony’ Strashlivi pavidus, quem vexat trepidatio mentis, habet enim cordis pulsationem R z

₁

v; – 2) ‘budzący strach’ Strashlyvy terribilis R J

₁

.

STRASZYĆ zapądzicz, odpądzicz, Strashicz abigo,-ere i. fugare et se-

parare vel a se repellere vel crimen abigeatus exercere R M

₁

v; Strashicz

larvo,-are i. larvam induere R Q

₃

v; Strashycz terreo,-ere i. terrorem inferre

R V

₃

. Zob. PRZESTRASZYĆ (SIĘ), STRACH.

(29)

STRASZYĆ SIĘ ‘bać się’ Strashicz syą paveo,-ere i. timere, pavorem habere R R

₅

.

STRASZYDŁO Strashydlo mascara R r

₂

v (ml; av. larva est simula- crum, quod terret, quod vulgo solet dici mascara, quia apponitur faciei ad terrendum pueros); Strashydlo mascara i. larva R t

₁

(mp) (por. łac. hasło w S 87v: mascara i. larva – Erz uznał wyraz „larva” za polski; zob. [LAR- WA]); – Strasshydla terriculamenta i. formidaminia R J

₁

(mp).

STRAWA ‘pokarm, żywność; zaopatrzenie; zapłata, koszty, wydatki’

commeatus bellicus Spyza, Strava voyenna aut simul euncium in via R h

₁

v (ml; av. commeatus) (por. gleyth salvus conductus (sv. commeatus bellicus) R h

₁

v (ml)); Strava expense dicuntur sumtus voluntarii et non necessarii, quasi <expensa> extra pensas et debitum facta S 54; Strava, naclad expense sunt sumptus voluntarii et non necessarii et dr expensa, quasi extra pensas et debitum facta R m

₁

; podroznyk, Strava viaticum dr victus, qui necessarius est in via ad expendendum {i. victus, pecunia, expensa, facultas, apparatus, accessus} R K

₆

v; Strava, Naclad, Costowne travyenye sumptus i. dispensa vel expensa vel actus vel passio sumendi R H

₃

v.

STRAWIĆ ‘zjeść, przetrawić; zużyć’ digero,-ere {emittere, egerere Stra- vicz} R O

₂

v; pogubicz, zgladzicz, zlye stravicz consumo,-ere R N

₃

v (md; av.

consumo,-ere i. destruere, in malo expendere, absumere). Zob. MARNO- TRAWIĆ, PRZETRAWIĆ, TRAWIĆ.

STRAWIENIE Stravyenye (‘pokarmu’) digeries i. digestio, evacuatio {ventris}

R i

₈

v. Zob. MARNOTRAWIENIE, NIESTRAWIENIE, TRAWIENIE.

STRAWNY ‘rozrzutny, marnotrawny’ prodigus {Strawny vel liberalis}

R B

₅

(por. marnotrawcza S 124 i R B

₅

); Strawny consumptor i. expenditor inutilis R h

₄

. Zob. MARNOTRAWCA.

STRAŻ, STRAŻA Straszh excubie i. vigilie, custodie, insidie S 53v;

Czucye, Straza excubacio, vigilia, custodia noctis in armis iacencium R l

₆

v (mg); Straza decubie, vigilie vel i. palee, in quibus mulier iacet R i

₅

v (mg;

av. decubie i. vigilie vel quod vulgo dr palee mulieris, unde dr: Hec iacet in decubiis) (por. Lactifer: Decubie id est vigilie Bdienij wnabożenstwij, iako prwe bywalo v wigilgij swatych. Vel quod wlgo dr. palee mulieris postele ssestinedielky); Myesscczy stroze abo czo szą wvoynye na strazey circitores R g

₄

(md). Zob. BACZNOŚĆ, CZUJNOŚĆ, STROŻA.

[STRAŻNICA] zob. STROŻNICA.

STRĄCENIE – 1) ‘zrzucenie w dół’ strąnczenye, Skazenye, Rychloscz,

prąntkoscz, Nyebacznoscz precipitacio R B

₁

v (ml); – 2) ‘umniejszenie kwo-

(30)

ty’ strączenye, potrączenye deductio est defalcatio vel separatio, quia dedu- cere separare dr R i

₆

(por. Cervus: Deductio est defalcatio vel separatio wytrączenie, odięcye; cytujemy za oryg. wydaniem z 1540 r.).

STRĄCIĆ – 1) ‘zrzucić’ prąnthko dzyalacz, zepchnącz, richlo a nye- bacznye strącicz abo skazicz precipito,-are, precipitanter aliquid obruere, de alto ducere, temere festinare R S

₂

; – 2) ‘umniejszyć kwotę’ strączicz de- falco,-are est aliquid ab aliquo iure debito in solutum computare S 39v;

strączicz, potrączicz defalco,-are est aliquid ab aliquo iure debito in solutum computare R N

₆

. Zob. ROZTRĄCIĆ, WSTRĄCIĆ.

STRĄCONY ‘umniejszony’ strączona rzecz, potrączona defalcatum, vide defalco R i

₆

(md). Zob. ROZTRĄCONY, WSTRĄCONY.

STRNADL zool. ‘ptak, trznadel’ Sternad vel Strnadl cassita, amarel- lus RN IV (w słowniczku Vocabula volatilium); Strnadl amarellus RN IIIv (w tymże słowniczku). Zob. PTAK, STERNAD.

STROIĆ SIĘ stroycz syą apparo,-are, ad dignitatem et principatum se aptare R M

₄

(md; av. apparatus).

STROJ ‘strój, ubiór; uzbrojenie’ stroy apparatus R M

₄

(md); procinctus belli stroy antequam aliquid fiat, vide Calepi R B

₄

v (ml); Stroy procinctus i.

apparatus belli vel pugne R B

₄

v.

STROJE – 1) ‘tu – anat., narządy płciowe’ testiculus masskye (!) stroye dr a testando, quia testatur hominem esse marem S 157 (por. Słowarz); nye- vyescye stroye vulva, locus muliebris, ex qua fetus procedit, et dr ianua ventris, quasi valva, eo quod lata sit, Iob X, (18) vulvula i. parva vulva zla tvarz (bibl.) S 174v; vulva dr quasi valva i. ianua ventris zla twarz {lata est}, vel qua semen recipiat vel ex ea fetus procedat, unde Iob X, (18):

Quare de vulva eduxisti me Nyevyescye stroye (bibl.) R L

₆

(por. Słowarz 1532, k. B IV: Vulva, niewiescze stroie, macierzysna); – 2) ‘narządy płciowe bobrów lub lekarstwo z nich sporządzane’ bobrove stroie castoreum i. me- dicamentum, quod fit de testiculis castoris (sv. castor) R f

₄

v. Zob. JAJKO, NACZYNIE, TRZOSŁA, UD.

STROJNIE ‘należycie, właściwie, wytwornie; zbrojnie?’ accurate, adv., i. diligenter, studiose, curialiter {composite sylnye, stroynye} R X

₂

v (por.

Lactifer: Accurate ... diligenter, studiose, curialiter Stroynie, pijlnie, ssper- kownie; por. też Lex: Modulate ... Miernie, stroynie, w práwą miárę). Zob.

DWORNIE, PILNIE, PILNO, USILNIE.

STRONA – 1) ‘bok, powierzchnia; odległość, kierunek’ Brzeg, Cray,

Strona crepido R i

₁

(md); zakrzyvyenye szhyye na stroną tetanici a tetano

(31)

morbo dicuntur, quando musculi, qui secundum spinam sunt, ita rigent, ut se inflectere non possint ..., obstipus, tetanicus idem S 157v (por. Mu28, s. 73);

versatilis obroczny i. aptus ad versandum i. ad tollendum, quando Dominus vellet, Gen. 3, ut gladius versatilis na obye stronye ostry (bibl.) S 168; na oney stronye, od thąnd, od strony, sstron, przeczyw sobye eregione R X

₅

(md); odlozony na stroną emotus R k

₈

(mp); na stroną odlozony sepositus i.

seorsum positus, dimissus, divisus, separatus R F

₃

(mp); odlozicz na stroną emoveo,-ere R O

₅

(md); na stroną odlozicz sepono,-ere i. seorsum ponere, separare R T

₅

v; altrinsecus {adv. loci od obv stron 3 Reg. 6 y thv y wshą- dy} {aliunde, utrinque, hincinde, coniunctum Rozno, ku obv stron, prze- czyw sobye, y tam y sam} (bibl.) R X

₃

; alterno,-are, dubitare, errare, per vicissitudinem commutare zobv stron spyevacz, ut fit in choro R M

₃

(mp);

zobv stron utrinque, adv., i. ex utraque parte R Y

₅

v – 2) ‘kraina, ziemia’

Cray, Crayna, Strona clima R A

₃

(mg; av. plaga); – 3) ‘połeć mięsa’ lardum Slonyny vel laridum i. taxea, perna porci polecz myąssa, Strona R r

₂

v (mg).

Zob. KRAJ, OKRAMKA, POSTRONNY.

STROZAK (tak Erz; lub STROŻAK) (Erz: „niem. Strohsack ...”) ‘sien- nik, wór wypchany słomą’ Strozak, slomyany vor strapodium S 151; Stro- zak, vor natkany slomą strapodium R G

₆

v (mg).

STROŻ ‘stróż, strażnik, nadzorca; opiekun, przełożony’ Strosh specula- tor S 147v; speculator przeglyąndacz contemplator omnium, ut est Deus, vel Strossh R G

₃

v (ml); Stroszh vigil, qui vigilat causa custodie S 170; strossh vigil, qui vel que vigilat et proprie causa custodie R L

₁

; Strossh excubitor, gallus et qui vigilat nocte et clamat R l

₆

v (mg); procubitor Stroszh voyen- ny, vigilans nocte, quando castra sunt in proximo R B

₄

v (md); stroszh cu- stos i. servator, pastor, procurator R i

₄

; gvardio, gvardianus i. custos Strosz S 66; presul, qui vel que preest solicitudini Stroszh vel i. episcopus, protec- tor, favens iudex, actor przelozony S 122v; – Myesscczy stroze abo czo szą wvoynye na strazey circitores R g

₄

(md); Shpyegarze, Stroze na voynye spe- culatores belli R G

₃

v (ml); czo pobudza stroze wnoczy vigilator i. excubitor R L

₁

(mg) (por. pobudzcza S 170). Zob. POBUDŹCA, STRAŻ.

STROŻA – 1) ‘straż, czuwanie; władza, dozór’ stroza custodia {custo-

dia i. ille, qui custodit vel custoditur, vinculum, observacio} R i

₄

; pod strozą

sub manu est (sv. manus i. potestas) R s

₆

v (ml); – 2) ‘danina płacona za-

miast pełnienia straży’ dacia Stroza, daciones i. dona, daciarii i. publicani,

qui vectigalia et reditus exigunt publice in fiscum vel de fisco conducunt R i

₄

(mp). Zob. CZUCIE, STRAŻ, STRAŻA.

(32)

STROŻAK zob. STROZAK.

STROŻNICA ‘strażnica, np. wieża’ Stroznycza specula dr altus locus aptus ad conspiciendum, sicut habent custodes murorum S 147v; stroznycza specula, altus locus aptus ad circumspiciendum, sicut habent custodes muro- rum et vinearum R G

₃

v; Stroznycza lutar S 84v i R s

₃

v (mg).

STRUCHLAJĄCY ‘zasmucony, bolejący; struchlały’ Struchlyaiączy contabescens ex tristicia R h

₄

(mp). Zob. TRUCHLEĆ, TRUCHLE JĄCY.

STRUĆ ‘otruć’ toxico,-are i. venenare, veneno inficere, et componitur intoxico,-are Strucz, othrucz R V

₄

; Strucz, Otrucz veneno,-are i. toxicare, venenum facere vel veneno inficere R V

₆

. Zob. TRUĆ, ZAJADOWIĆ.

STRUDZIĆ SIĘ ‘utrudzić się’ vprzemocz, strudzycz syą fatigo,-are R O

₈

(por. praczovacz S 220v). Zob. PRACOWAĆ, TRUD.

STRUG ‘hebel’ Strug gespa S 64v; Strvg gespa R n

₇

v (ml); strug vel dlotho sculptrum S 140v; Strug vel dlotho tessharskye sculptrum R E

₆

(mg);

dlotho tocarskye, Strug tornus R J

₅

v (ml); Strug rancia R C

₄

v (ml); strugacz strugyem rancio,-are R S

₅

v (ml); vstrugany strugyem ranciatus R C

₄

v (md);

dlothem tokarskym abo heblem abo strugyem vgladzicz, vstrugacz torno, -are R V

₃

v (md). Zob. CIEŚLICA, KNYP.

STRUGA ‘strumień, potok; rynna’ gurges aquarum struga, locus altus et profundus in flumine, quasi guttur fluminis Struga, wyr, vel dr padolek S 66v; struga, padolek gurges proprie est locus altus et profundus in flumi- ne {vyr vorago, fossa, baratrum, lacus} R o

₂

; Struga, Strvmyen torrens est fluvius vel aqua veniens cum impetu ex imbribus R J

₅

v (por. bystroscz vody torrens R J

₅

v (md)); Struga flumentum, aque decursus R m

₈

(mp); Struga, Rynna aqualicium dr locus vel guttatorium, per quod aqua foras mittitur et elicitur a proprio alveo R c

₅

. Zob. POTOK, RZEKA, WODA.

STRUGAĆ toczicz, gladzicz, strugacz torno,-are R V

₄

; strugacz stru- gyem rancio,-are R S

₅

v (ml). Zob. HEBLOWAĆ, OSTRUGAĆ, OSTRU- ŻYNA, STRUŻYNY, USTRUGAĆ, WYSTRUGAĆ.

STRUGANIE Struganye, Toczenye tornatura R J

₅

v (ml).

STRUMIEŃ strvmyen torrens, aqua vel fluvius veniens cum impetu ex imbribus, qui in estate arescit calore solis S 161; Struga, Strvmyen torrens est fluvius vel aqua veniens cum impetu ex imbribus R J

₅

v (por. bystroscz vody torrens R J

₅

v (md)). Zob. POTOK, RZEKA, WIR, WODA.

STRUNA ‘strunowy instrument muz. lub jego część, struna’ skrzipicze

lira dr instrumentum musicum Strvna, vel dr sulcus cum vomere factus Sky-

ba S 83; Strvna chorda ..., unde propheta: Laudate eum in chordis et orga-

(33)

no (bibl.; Ps 150,4) R h

₅

v; Struna fidis i. chorda cithare R m

₆

v; Strvny do Lyvthnyey nervie i. fidicule R v

₆

v (ml). Zob. POWROZ.

STRUNKA (dem. od „struna”) Strvnka lira R r

₈

v (mg; av. lyra dr quod- dam instrumentum canendi Skrzypicze, et dr a lyrin ...); strvnka, povrozek chordula i. parva chorda R h

₅

v; Blyacha vel Strvnka bractea i. tenuissima auri lamina R e

₃

v.

STRUNNIK ‘wytwórca strun lub grajek’ Strvnnyk, povroznyk chordex, qui facit chordas vel qui canit cum cordis R h

₅

v.

STRUP ‘sucha skorupka powstała na ranach i owrzodzeniach’ Slotky glowny skrob vel strup porrigo ... est infirmitas porcis contingens ..., Grece dr lepida S 119v; porrigo, lepida idem Slodky glowny strup seu furfur Scrob R A

₆

(md; av. porrigo est infirmitas, que solet porcis contingere ... et poni- tur generaliter pro morbo et vicio capitis cariem faciente, sc. pro scabie) (por. Mu28, s. 72: Porrigo, Der erbgrint, Głowny serup (!); por. też Mym28, k. 39v: Porrigo, Erbgrynd, Słodki strup; tak też w Mym30 i Mym41; zob.

też Lactifer, Liber V sv. Porrigo morbus est capitis, ubi inter pilos quedam squamule surgunt ... Prassywost hlawy sstrupiwostij wlhku y suchu). Zob.

GŁOWNY, ŁUSKA, PARSZYWOŚĆ, SKROB.

STRUPOWATY ‘parszywy, mający strupy powstałe w chorobach skóry’

strupovaty porriginosus i. scabiosus (sv. porrigo) S 119v; Strupovaty por- riginosus i. porrigine plenus vel scabiosus (sv. porrigo) R A

₆

(por. Mu28, s. 72 i Mym28, k. 39v). Zob. KROSTAWY, PARSZYWY.

STRUS (lub STRUŚ – tak Erz) zool. ‘ptak’ Strusz struthio S 151v;

Struss strutio R H

₁

; Struss strucio RN IVv. Zob. PTAK.

STRUSOWY (lub STRUSIOWY – tak Erz) ‘strusi – tu o piórze’

Strusove pyoro strutionica penna (bibl.; Hiob 39,13: penna strutionis) S 151v; Strussove pyoro strucionica penna (bibl.; Hiob 39,13: penna stru- tionis) R H

₁

(mp; av. strutio) (por. Mu28, s. 88, roz. De Avibus: Struthionica penna, eyn strauszfeder, Strusowe pyuro).

STRUŻYNY ‘odpadki, łupiny’ peripsima i. purgamentum, quod eiicitur de tritico ventilato, de pomo abraso Smyecziny, Lupyny, ostrusky limatura cuiuslibet rei Struzyny vel domorum quisquilia, sordes, purgamenta Smye- czy (bibl.) S 112; peripsima i. purgamentum struzyny {peripsema, rasura}

Lupyny, ostrushky. Unde apostolus I. Cor. IV: Omnium peripsima factus

sum zmyeczyny (bibl.) R z

₅

. Zob. ŁUSKA, ŁUSZCZYNA, OSTRUŻKI,

OSTRUŻYNA, STARLINA, STRUGAĆ, WYSTRUŻYNY.

(34)

STRYCH – 1) ‘stary, zgrzybiały człowiek’ Strich decrepitus (bibl.) S 39v; decrepitus ostarzaly, valde senex stary strich (bibl.) S 39; stari strich, ostarzaly, zgrzybyaly decrepitus i. valde senex, quasi iam deorsum a crepo- re {silicernium, capularis senex} R i

₅

v (por. Mu28, s. 47 i Mym28, k. 22);

oplyesnyaly strich fracidus, vetustus homo, putrescens a vetustate R n

₂

(mg);

Strich veteratus i. antiqus R K

₆

(mp) (por. stary S 169v); strich veteratus i. antiquus R K

₆

; Strich vetulus i. aliquantulum vetus R K

₆

; Stary strich sili- cernus {silicerinus idem} ..., i. moribundus ... vel dr silicernus senex, vetus, incurvus propter senectutem R F

₆

v; creperus i. dubius {vel Stari strich}

(sv. creperon i. dubium) R i

₁

; – 2) ‘cegła, płyty do wykładania podłóg’ po- lozony strichem, czeglą pavimentatus i. pavimento ornatus (sv. pavimentum) R z

₁

v; – 3) ‘pręt mierniczy, strychulec’ Strich radius eciam est virga, qua geometri figuras faciunt in supposito pulvere S 128v; radius i. hostorium i. Strich, Stricholyecz S 129 (por. Mu28, s. 150: Radius, eyn streichholtz, Strych, Hostorium idem); – 4) ‘purpurowa tkanina’ Strych ostrum R y

₁

(mh;

av. ostra Grece, Latine dr testa, inde hec ostra testa cuiusdam piscis ... et hoc ostrum i. purpura, quia ostrorum sanguine tingitur; BB z powodu bra- ku miejsca dopisał hasło „ostrum” pod drukowanym łac. hasłem osus, a nie przy haśle „ostra ... ostrum”). Zob. ASTRYCH, DZIAD, HASTRYCH, PAWIMENT, PAWŁOKA, STARUSZEK, STRYSZYZNA, TRYCH, WIELOROCZNY.

STRYCHARZ ‘rzemieślnik wyrabiający cegły’ Czegyelnyk, Stricharz laterarius R r

₃

(mg).

STRYCHOLEC ‘pręt, kij; strychulec, pręt mierniczy’ radius i. hosto- rium i. Strich, Stricholyecz S 129 (por. Mym41, k. 30: Radius, streychholcz, strychulec); radius eciam i. hostorium Strycholyecz, druella idem R C

₄

(mp;

av. radius); Stricholyecz hostorium dr lignum, cum quo modius adequatur S 70v; stricholyecz hostorium dr lignum, cum quo modius ... adequatur R p

₂

v; hostorium, hostrorium Stricholyecz, radius, lignum equandi modium R p

₂

(mp); Stricholecz artale R c

₈

v (ml); druellum, radius, hostorium idem Strycholecz, quo mensure equantur R k

₄

(md); hostio,-ire i. equare {stri- cholczem strichovacz mensurare} {comprimere, cohercere, cedere, offende- re, equaliter ire aut procedere} R P

₅

. Zob. ŚPICA.

STRYCHOWAĆ ‘mierzyć, wyrównywać strychulcem’ hostio,-ire i. equare {stricholczem strichovacz mensurare} {comprimere, cohercere, cedere, offendere, equaliter ire aut procedere} R P

₅

.

[STRYCZEK – tak Słstp; zob. STYCZEK bot. ‘mandragora’].

(35)

STRYJ Stryy barbanus i. patruus R d

₆

; Stryy patruus, frater patris, quasi pater alius R z

₁

; Strig (!) patruus est frater patris mei, quasi pater alius SN 250v; Stryy patruus est frater patris mei, quasi pater alius, barba- nus idem dr RN I; stary stryy (Erz: „brat dziada”) patruus magnus est frater avi SN 250v; Starszy stryy (Erz: „brat pradziada”) patruus maior, proavi est frater SN 250v; Starshy stryy patruus maior est frater proavi RN I; nastar- szy stryy (Erz: „brat prapradziada”) abpatruus est frater abavi SN 250v.

STRYJECZNY Stryyny, Strieczny brath patruelis est patrui mei filius ... vel i. filius fratris mei patris RN I; patrueles sunt filii duorum fratrum germanorum aut filie Strieczny bracya abo syostri vel amitini, vel sunt plu- rium fratrum filii vel filie Strieczny bracya abo Syostri RN I; cyotczanye (!) abo stryeczne syostry amitine SN 251 (por. Cyotczane amitine sorores RN I); patrueles sorores i. duorum fratrum filie seu ex duobus fratribus ge- nite strieczne syostry SN 251; patrueles sorores sunt filie genite ex duobus fratribus Strieczne sostri (!) RN I.

STRYJNY ‘stryjeczny’ Stryyny brath patruelis est patrui mei filius ...

vel est filius fratris mei patris SN 251; Stryyny, Strieczny brath patruelis est patrui mei filius ... vel i. filius fratris mei patris RN I; patrueles dicuntur filii vel filie duorum fratrum germanorum aut sunt plurium fratrum filii vel filie Stryyny bracya vel syostri vel cyothczany i. amitini SN 251.

STRYK (Erz sv. SZTRYK) ‘sznur, lina; stryczek’ Stryk funerium S 62 i R n

₄

(md). Zob. LINA, ŁYCZAK, POSTRONEK, POWROZ, POWRO- ZEK, POWRZOSŁO, STRUNA, SZNUR, TREL.

STRYSZYZNA ‘starość, słabość; chwiejność’ stryshyzna abo Babyzna nutalitas R x

₃

v (ml). Zob. STARY, STRYCH.

STRZAŁA – 1) ‘pocisk do łuku’ strzala arcus S 13; strzala, luk, Thą- cza, obrąncz arcus R c

₆

v; Strzala telum R H

₆

; Strzala sagitta R D

₅

v; – 2) ‘znak w kształcie grotu, którym w tekście opatrywano wyrazy błędne lub wątpliwe’ obelus Strzala dr quedam virgula iacens sic facta, que apponitur in verbis vel sententiis superflue iteratis vel in his locis, ubi lectio aliqua fallacia vel falsitate notata est, ut quasi sagitta iuguler (! – zam. „iugulet”) superflua et falsa confodiet (! – zam. „confodiat”). Obelos enim sagitta dr, asteriscus est alia virgula sic facta et ponitur in his, de quibus dubitatur an tolli debeant vel apponi R x

₃

v. Zob. BEŁT, KUSZA, PRĄTEK, STRZE- LAĆ, SZYP.

STRZĄŚĆ ‘strząsnąć, tu – o owocach’ strząscz conquassare poma etc.

R N

₃

(md). Zob. STRZĘSIONY, TRZĄŚĆ.

(36)

[STRZEBLE] zob. TRZEBLE ‘ryby’.

STRZEC przeglyądacz, czvcz, strzecz, ponoczovacz excubo,-are R O

₆

; Strzecz, pobudzacz, Czvcz vigilo,-are R X

₁

; custodio,-ire {strzecz observa- re} R N

₅

v. Zob. CZUĆ, DOGLĘDAĆ, OSTRZEC, PODSTRZEGAĆ, STRZEŻENIE, WYSTRZEC.

STRZEC SIĘ vyarovacz syą, vistrzegacz syą, Strzecz syą attendo,-ere R M

₅

(mg). Zob. OSTRZEGAĆ SIĘ.

STRZECHA ‘dach, przykrycie budynku, tu – świątyni jerozolimskiej’

sartatecta i. reparaciones przikrycye, Strzechy nye przicrite (Nom. plur.) (bibl.) R E

₂

(mp; av. sarcitectus ... et hoc sartatectum i. restauratio tectorum vel templorum {vel i. edificium, quod indiget reparacionem vel i. tributum collectum ad restauracionem tectorum templorum, IV Reg. XII, (6)}) (por.

Mamstp, cz. I, s. 88: Sartatecta strzechy nyeprzykrithe). Zob. DACH, NIE- PRZYKRYTY, PRZYKRYCIE, PRZYSTRZECH.

STRZEĆ ‘zniszczyć, zdruzgotać’ strzecz, zlamacz confringo,-ere, simul frangere R N

₂

v (por. Lactifer: Confringo,-gis Stroskotati). Zob. TRZEĆ, ZETRZEĆ.

STRZEKAĆ ‘cierpieć kłucie, ból’ lkacz od placzv, Stąkacz, Strzekacz gemo,-ere i. suspirare, dolere vel tristari R P

₃

.

STRZEKANIE ‘kłucie, ból, strzykanie’ Boczna nyemocz, Boczny bol, strzekanye pleuresis seu pleuritis S 117v; boczny bol, Strzekanye wboku pleuresis R A

₄

(mg); Strzekanye punctura S 126v; Clocye, Strzekanye pun- ctura R C

₁

(mg). Zob. BOL, KŁOCIE, PLEURA.

STRZELAĆ strzelacz do czelyv scopo,-are i. purgare, verberare R T

₄