Nieortodoksyjne ujęcia podejmowania ryzyka

Pełen tekst

(1)Akademii Ekonomicznei w Krakowie. Jan Kultys KDł"'ra. Makrookonomll. Nieortodoksyjne ujęcia podejmowania ryzyka Wstęp. 1.. Tradycyj ne podej ście do proble mu podejmowania decyzj i w warunkach nieo piera się mode lu maksymalizacj i oczeki wa nej u ży t ecznośc i . Niepew n ość red ukowana jest do ryzyka , które rozu miane jest jako sy tuacja, kiedy pod mioty podej m ujące decyzje znają moż li we wyniki rea li zacj i lakich decyzj i oraz pr aw d opodob i e ń s t w a tych wy ników (fun kcje rozk ł ad ów prawdo podobieństw). Mi arami ryzyka są najczęśc i ej odchylenie standardowe bądź wari ancja rozkładu prawdopodobicllstw. Pra wdopodobi e ń st w a wykorzystywane w tym modelu m ogą b yć obiektywne bąd ź subie ktywne. Ana liza podejmowania ryzyka polega na opis ie stanów równowag i. Widoczny jest normatywny aspekt. Racjonal ne pod mioty powi nny do k o n y wać opt ymalnych wyborów. kierując się regu ł ą maksymalizacj i oczekiwanej u ży t ecz n ośc i . W nios ki odnoszące s i ę do prLew idywanyc h zac h owań pod miotów o parte są na kilku aksjom atach ' . Pos t ę powa nie zgodne z m aksy m a l izacją oczekiwanej u ży t ecz ności wy maga zac howani a wszystk ich aksjomatów. Istnieje jednak wiele dowodów wy k azuj ą cyc h , że pod mioty nic zawsze p os t ę pują zgod nie z p rz yjęt ymi aksj omat a mi ~. Ekonomi śc i akce ntujący znaczen ie rzeczywistego czasu i związ an ej z tym niepewnopewności. I Prczcntacjc aksjomatów znalctć mozna m.in . w: M.J. Machina. Choice Under Uncerwillty: " robieml' SO/I'cd Ilnd Ullsoll'ed, .,Economic Perspcetives" J 987, voJ. I, nr 1, 121 - 154: J .D. Iicy. Ullcerwillty ill ECOflQmics. CompIlIliolI 10 Co/ltemporl/ry Econol/uc TllOuglrr, cd. by D. Green-. away, M. Bleaney, I. Stewan, Rou lledge, London and New York 1991,252- 273: D. Leslic , AllI'o llct!d MlIcroecollomics. McGraw- Hill, London 1993, s. 155- 176: A. Damell, DecisiOlj· -lIli/hug Um/er Uncertllillt)' [w; J IVltar's New ill Ecollomics? cd. by J. Maloney. Manchestcr Uni~crsity. Prcss . Manchestcr and New York 1992 . Opisy zachowali niezgodnych z maksymalizacją oczekiwanej użytcczności oraz próby wyja· śn icnia fakich zachowali pr"q uzyciu modeli nic-oczekiwanej użylccznoścj znalcźć można w: M.J. Machina, Choice ulIder ... ~.

(2) Jan. sci kwe s tionują mo żliwość wykorzystania rachunku prawdopodobiellstwa do opisu roli ni e pew ności w podej mowaniu decyzj i. Reprezentantem nurtu ekono· mii odrzucającego prawdopodob iellstwo jako mia rę ni e pewnośc i jest G.L.S . Shackle. W miejsce prawd o podob ie ń s tw wprowadza on p oj ęcie "pote ncjalnego zaskoczenia". Pierwsza część opracowania poświęcona jest omówieniu pog l"dów tego autora . W drugiej części przedstawi ono op isowe ujęcie podejmowania ryzyka właściwe dla behawioralnego nurtu ekonomii . W uję ci u tym podejmowanie ryzyka wyjaśniane jest przy u życ iu mode li p owsta ł yc h na podstawie obserwacji rzeczywistyc h zachowall m e n ed żerów róż n yc h firm . Wni osk i wynikające z opi sowego ujęcia podejmowania decyzji w warun kach ryzy ka i z modelu oczek iwanej u żytecz ności znacznie róż ni ą się mi ędzy sobą.. 2. Podelmowanle decyzJI w. niepewności. w. uJęciu. Shackle'a. Jak stwierdza K. Arrow J , nowe sfo rmuł owanie przez Shackle ' a problem u niepew nyc h ocze kiwall i opartych na nich d zia łall , by ł o jedny m z Irlech wydar zeń". które gwa łt ow n ie pr zyspieszy ł y rozwój forma li zacji teorii wy boru w warunk ach ni epewnośc i . Teori a ta jest wię c jednym z a lte rnat ywnyc h uj ęć zagadni enia wyboru w warun kach niepewności . G .L.S. Shackl e akce ntuje w swo ich pracac h niemożliwo ść zastosowania prawdopodobicrislw w o pisie niepewno śc i w rze czyw i"tości e konomi cznej. Niemożność ta wynika z usytu owania , w jakim przeważn i e podejmowane są decyzje . Podstaw,! do określenia częs tości pojawiania s i ę jak i egoś wyniku jest pewna jed n o rod n ość uwarunkowań dzia ł a li mog'lcych prowadz i ć do tego wyniku i odpowiedni o du ż a liczba powlÓrZe [l takich dzialań . Gdy taką se r i~ d zia ł a ll traktujemy jako pew ną ca ł ość, to mamy wtedy do czy ni enia nie z niepew n ośc i,}, ale z wied zą d o t ycząC<! częs t ośc i pojawiania się okreś lon yc h wyn ików działa!1- Taka wiedza może mieć zastosowanie w podejmowaniu decyzji w anal ogicznyc h syt uacjach . w których podejmujący decyzj~ podmi ot ma do wyboru seri e odpowiednio jed nolit ych i licznych d zi ałan o W edłu g Shack lea. powinny być więc s pełni o n e dwa warunki . aby mogła zaistnie ć moż liwość stosowa nia wiedzy o częs tośc i ach pojawiania s ię danyc h wyników; l ) częs tośc i , je że li ni e zosta ly wyprowadzone a priori, pow in ny być wywiedzione ze zb ioru d z i ałan odpowied nio jedn olitych i wystarczająco licznych; 2) d z iałani e, którego wyniki mają być op isane za p o m ocą znanyc h częs t ości powi nno by ć eksperyme ntem podzielnym (divi.fible experimell/ )s. Przez podzie lny eksperyment autor rozumie takie działanie. którego rezultaty będą uzyskan e przez dodanie l KJ . Arrow, Eseje z reDr;; r)'zyka, PW N. Warszawa 1979. s. 20. Inne dwa wydarzenra [O teoria von Neumanna i Morgens[crna oraz teoria wnioskowania s[a[yslycznego Ncymana. Pearsona oraz Walda. ~ Shackle G ., f>robability and Ullcertaill ly, .. Mctrocconomica·· 1949 • vol. I. Tricstc. przedruk w: UllcerwlII/)' ill ECOIlOmics (lnd O/her Rejlec/iolls, by G . Shacklc, Cambndgc Umvehily Prcss. ~. 1%8,5 . 4 ..

(3) e rekt ów serii oddzielnych, odpowiednio licznych działań, a uwarunkowania tych oddzielnych dzialań są wystarczająco jednolite; jest 10 działanie zlożone z serii pojedynczych dzia ł ań rozumiane jako ca l ość. ISlotne, aby w rezul tacie podzielnego eksperymentu jednostka dokonująca poszczególnego dzialan ia sk ładaj ącego s i ę ten podzielny eksperymen t miała udział proporcjo nalny do wagi wkładu tego działania do ca łego eksperymentu . Takie poszczególne dzialan ie traktowane przez podejmującego d ecyzj ę jako jedna z prób podzielnego eksperymentu, dla którego znane są częstośc i , nazywane jest "se ryjną próbą". Rzadko kiedy wymienione warunki są spe łni one, a szczególnie drugi z nich, dlatego zamiast wiedzy o prawdopodobiellstwach różnych wyników podmiot podejmujący decyzję ma do czyn ienia z niepewnością . Mając do czy ni enia z niepodzielnymi eksperymen ta mi , można się jednak zasta n awiać, czy nic są one wystarczająco podobne do innych eksperymentów. które będą przeprowadzone w niedalekiej przyszłości, i czy nie są łącznie wys t arczająco liczne, żeby utworzyć razem podzielny eksperymenl. Czy nie można, inaczej mów iąc, traktować pojedynczego dz i ałania (ekspe rymentu) jako anonimowego skład nika, próby w większej serii zam iast rozumienia go jako indywidualnego zdarzenia? Możliwe s'l tu dwa rozwiązania. Pierwsze to sytuacje, kiedy wielu ludzi godzi się wcześniej l ączyć rezultaty swoich oddzielnych eksperymentów - są to sytuacjc łączenia ryzyka typowe dla u bez pi eczeń; drugie to sytuacje, kiedy podmiot będzie miał możliwość powtórzenia własnego działania wiele razy . Drugie rozwiązanie nie jest możliwe w sytuacjac h nazywanych przez Shacklea krytycznymi, przełomowymi eks perymentami (crudal experimellls). Ekspe ryment taki ma miejsce. wtedy gdy sam akt podjęc i a działania powoduje zn i knięcie warunków. w jakich to dzia ł anie się dokonało. Częścią takich bezpowrotnie zmienianyc h uwarunk owali jest zasób wiedzy i doświadczenia oraz wewnę t rzna postawa podmiotu decydujqcego . Dokonywanie pewnych działań zmienia nasze doświadczenia, wiedzę i postawy nawet wtedy, gdy uwarunkowania zewn~trzne ko ł ejnych dzia ł ań mogą s i ę nic zmieniać . Stąd pewne działania doko nywane w obiektywnie podobnych uwarunkowaniach są różnymi, odmiennymi działaniami ze wzgl~du na uwarunkowania wewnętrzne podmiotu podejmującego decyzje. Należy też ocze k iwać. że różne będą wyniki działali dokonywanych w odmiennych warunkach. Wiele działań ma taki c harakter. że pociągają za sobą możliwość. a nie pewność tego. że nie będą mogły być powtórzone. Są to tak zwa ne "waru nkowo krytyczne (prze ł omowe) eksperymenty" (conringently crudal experimell ls)6. Ist nieje jeszcze inny powód, dlaczego pewne działania moż l iwe do powtarzania w czasie nie mogf] być traktowane jako sk ł adnik podzielnego ekspery mentu . Jest to duży dystans czasowy, który sprawia , że ludzie nic mają pewności, że będ:} w stanie powtórzyć takie działania w przysz ł ości oraz działaniom w od ł e g ł ej przyszłości ni c przypisuje się tak iej ważności jak tym. które mogą być 6/bidC!II. S. 7 ..

(4) Jan. dokonane w nicod leg lej p rtyszłości. Takie działania znaczn ie oddalone od siebie w czas ie S h ack ł e nazywa "e ksperymentami wyizolowanymi" 7. Z powyższego wy nika, że nie ma podstaw do stosowania wiedzy o częs t o śc iach podczas prognozowania wyników d zi ałan ni epodzie lnych, ni eseryjnyc h i wyizolowanych . W wypadku takich d zia ł an pojawia się niewi edza, nie pewn ość odnośni e do tego. jakie będ ą ich wyniki . Jak w takich sytuacjach podmioty podejm uj ą decyzje? Jakajest pod stawa. na której osoba postawiona przed róż nymi moż l iwymi niepodzie lnymi i nieseryjnymi eksperymentami będzie wybierac między tymi eks pery me ntami ? Wedłu g Shac kl ea podmiot podejmujący d ecyzję z każdym moż l iwy m dzialaniem (eksperymentem) w i "że subiekt ywnie s formu ł owane, wzajem nie wy klu czaj ą ce się hipotezy odnoś nie do wyni ków tego działania . Hipotezy d zie lą s i ę na wykluczalne i niewy klucza lne. Wykl uczalne hipotezy to takie , które zgod nie z os ądem pod ej mującego d ecyzję są ca ł kowicie nieistolne i nie s ą brane w ogóle pod u w agę. W oce nie danego sposobu działan ia znaczenie m ają jedyni e ni ewykluczal ne hipot ezy. Każda hipoteza może być opisana przez dwie charak terystyki: I) wartość nominalną (jaceva/ue) , to jest miarę w i e lk ości k orlyści (zysku) lub straty w sytuacji, gdy dany wynik będzie zrea lizowany. oraz 2) s ił ę ,.ż'ldania przez t ę hip o t ezę byc ia traktowan<) tak,jakby by ł a prawdziwa" . Ponadto ważne jest. ja kiej mi ary u żyje s i ę do opi su tej sil y ,jak kombi nowane s ą te dwie charakterystyki do oceny znaczenia każdej hipotezy oraz w jaki sposób wykorzystuje s ię szacu nki znacze nia hipotez do oceny poszczególnych możl i wycll sposobów dziahul w celu ich porówn an ia przy dokonywaniu wyboru m iędzy nim i. Inaczej mówiąc, jaki jest proces oceny róż n yc h d os tępn yc h dzialari i wyboru jednego z niell. W syluacji kiedy niewyk luczona jest tyl ko jedna hipoteza , podmiot podejmuj:lcy decyzję będzie trakt owa ł ją jako z pewnością pra wdziwą i jej znaczenie dl a podmiot u decydującego uzależnione będzie jedynie od jej pi erwszej charakterystyki. lO jest od jej wartości nomina lnej (face value). Kiedy jednak istnieje kilka niewyk ł uczonyc h hipotez, ż adn a z ni ch nie może być traktowana jako z pewno śc ią prawdziwa i znaczenie k ażd ej z nic h dla oceny danego dziania za l eżeć będzie również od drugiej c harakterystyki (zmie nnej) odzw ierc ie· dl ającej fakt n i epewności (b raku pewności, która z hipotez okaże się prawdziwa). Istotne jest więc okreś l enie fu nkcj i i natury tej drugiej zm iennej. We d łu g Shack lea8 zmienna odzwierc ied laj'lca ni epew n ość (d ruga charakte· rystyk a) spe ł n i a funk cję ograniczania wyobrażell podmiotu decyd uj:jcego w odniesieniu do możliwyc h przyszlych wyni ków obecnie podjętych d z iał aJ] oraz funkcję dopasowywan ia tych wyobrażeń do za kresu i m oż liwo ści obcc· nyc h działaJi . Wy o braże n ie przyszłych kor.t.:y ści i ni e k orzyści st y mułuj e obecne d z i ałania. Przy za ł oże n i u , że i n te n syw ność dośw ia dczenia wyobrażanej przy· s. 7. G. Shackle, 011 Ihe Mellll i"8 IInd M et/SI/re oj UI/cerllllllly: /. " Mclrocconomlca" 1952, vol . IV, Tries Ic. (lrl.cdruk w: Uncertllil1/y //I Eco llom ics (IIul O/her Refll!c/JO IIS, by G. SllóIckle. Cambndge Unlversily Prcss. 1968, s. 20-2 1. 7 /1)/delll. ~.

(5) sz ło ści. jest częśc iow o funkcją jej pewnych określonych cech, mozl iwa jest do wyolbrzymiania tych wyobrazeń. Narzędziem powstrzymującym t ę sk łonno ść ma być właśnie ta druga charakterystyka hipotez reprezentująca ni epew n ość. Spełniając taką rolę, zm ienna ta stanowi jedną z przeciwstawnych si l kształtujących wyobrazeniajednostki przyszłości. Jakajest natura tej zm iennej opisującej n i epewność? Powi nna ona wskazywać na to. na ile dana hipoteza jest mozliwa , wiarygodna. Poczucie wiarygodno śc i hipotez formułowane jest na podstawie własnych bądź c udzyc h doświad czen oraz na podstawie wiedzy o naturze rzeczy, o funkcjonowaniu świ a t a, w którym żyje m y. Wiadomo, ze w przypadkach dzialall ni epodzielnYCh i nieseryjnych (mającyc h znaczący ud z iał w życiu gos podarczy m) nie ma podstaw do zastosowa nia wiedzy o obie ktywnych częs to śc i ac h . Wykorzyst uje s ię wtedy subiektywne prawdopodobieństwa, które w swej formie nic różni;1 s ię od obiektyw nych częstośc i . Podejśc i e takie rozpowszechnione jest w glównym nurcie ekonomii. Shackle odrluca również takie rozw i ą zanie, gdyż liczbowe prawdopodobienstwa ni e mogą być środk i e m wyrazu psychologicznych aspektów zagadn ienia n i epew n ości i napo t ykają niepokonalne trudności, takie jak 9 : l) możliwość, wiarygodność danej hipotezy wywodzona jest z jej własnych szczegó lnych cech i z koncepcji funkcjonowania rzeczywis t ości posiadanej przez osobę podcjmujqcą d ecyzję, a nic z rozważań, że osoba ta ma w swoim umyśle mniej lub w i ęcej rywalizujących hipotcz. Doskonal e m oż l iwa czy wiarygodna hipoteza oznacza, że osoba ta nie znajduje w niej ni czego w naj mniejszym stopniu ni ezgodnego Z jej doświadczeniem, z jej pojęciem praw natury i ludzkiej natury oraz niczego ni ezgod nego z jej informacjami odnoś ni e do danej sy tuacji. Jaki ejko lwiek hipotezie spe lni ającej takie warunki osoba ta przyp isze wartość drugiej zmi ennej odpow i adająq maks imum możliwości czy wiarygodn ośc i . Jak \O zadan ie opisu wiarygodności spe lni lyby numeryczne prawdopodobieństwa? Przy pi sanie ja ki ej kolwi ek hipotezie prawdopodobiellstwa równego j edności oz n aczał oby, że osoba trak tuje tę hip otezę jako z pewn ością prawdz i wą, a wszystki e inne wyklucza. W wypadku gdy rozw a ża w i ę cej hipotez, każdej z nich powinien przy p i sać prawdo podob ienstwa mni ejsze od jedno śc i , nawet takim , które uwa ża za doskona le wiarygodne. Istnie ni e wie lu takich doskonale możliwych hipotez oznaczałoby. że każda z ni ch otrzymuje odpowiednio malą wielkość prawd o pod o bi eńs t wa: 2) po dodaniu nowej m oż liwej hipotezy do ustalonej wcześniej listy doskonale m oż liw yc h hipotez Uako wynik dodatkowej re fl eksj i) . doskonala m oż l i wość czy wiarygodność re prezentowana będzie już przez mni ejszą wartość p r awdopodobieństwa w wyniku pod zielenia j ed n ośc i przez większą l i cz bę doskona le mo ż liw yc h hipotez. Powstaj e pytanie, czy jest se nsowne, aby fakt doskona lej moż liwo śc i czy wiarygodnośc i opi sywany był przez różne wielkośc i li czbowe. Czy ni ejes t sensowne to , aby dana hipoteza b y ła mo ż liwa , wiarygod na lub akceptowalna ni eza l eż nie od tego, czy istnieje mniej czy więcej sk łonn ość. °. 'ł. Ibidem. 5. 26..

(6) jan rywalizującyc h. z nią hipotez? Autor stwierdza, że sensow ne jest to, żeby wiaczy akceptowalność danej hipotezy była niezale ż n a od możliwo ści czy li czby r ywa lizując yc h hipotez . Li czbowe prawdopodobieństwa nie s p eł niają w i ęc psychologicznego wymogu s t abilności wartości op i s ującej ten sam fak t wia rygod n ośc i ; 3) porównując róż n e eksperymenty, doskonala moż l iwość hipotez pow inna być reprezentowana przez taką samą w i elkość drug iej zmiennej. Mo że to nie być spe łni onc wtedy, gdy ta zmienna reprezen towana jest przez prawdopodobieristwa: 4) inna trudno ść wynika z żądania. aby druga zmienna na mocy swojej natury nie zaw i e rała werdyktu typu "błęd n y osąd " w wartościach przypisywanyc h poszczegó lnym hipotezom, gdy jedna z ni c h okaże się prawdziwa. Jednak w wypadku liczbowych prawdopodobieńs t w innyc h niż zero lub jed n ość , każde z nic h mu si okazać s i ę błędne w sytuacji realizacj i zdarzell. Błędne będzie również pr zyporządkow anie zerowego prawdopodobieństwa hipotezie, która okaże s i ę prawdziwa oraz prawd opodobiet'ts twa równego jedności fał szy wej hipotezie. Na przykłud gdy przypisuje się danej hipotezie prawdopodobiellstwo 1/6 i gdy hipot eza ta okaże się fałszywa, dana osoba była w błędzie nie przyp isuj.!c jcj zerowego prawdopodobieństwa oraz gdy hi poteza okaże s ię prawdziwa, podejm uj ąca d ecyzję osoba była w b łędzie, nie przyjmując prawdopodobieństwa równego jedności: 5) osoba podejmujqca decyzję może uważać, że rozwa żana hipotezu w takim samym stopniu może okazać się prawdziwa. jak i fa ł szywa, czy li dana hipOleza, jak i jej zaprzeczenie wydają się tak samo możl i we. Używając prawdopodobiel1stw, n ależałoby hipotezie tej i jej zaprzecze niu przyp i sać prawdopodobieństwa równe 1/2. Ale rów n ież w ramach tej zap rzeczającej hipotczy można dokonać podobnego p odzia ł u na pewne wyk lu czające się hipotezy, rozważać oddzielni e ka żdą z ni ch i jej zaprzeczenia i przyp i sywać im prawdopodobieli stwa równe 1/2. Wtedy su ma wszystkich prawdopodobiellstw będzie róż na od jednosci lO • Jaki powinna więc mieć charakter zmienna op i sująca nicpewnosć związaną z poszczegó lnym i hipotezami ? Wielu au torów przyznaje, że stosowani e obiektywnych częstości do opisu ni epodzielnych i nieseryjnych hipotez jest nieuzasadnione. W ich mi ejsce proponuje siC subiekt yw ne szacunki li czbowych prawdopodobieńs t w. Pows taje kolejne pytanie , czy tak i zab ieg jest uzasadniony. Na t urą subiektywnyc h prawdopodobiet'tstw jesl to, że ich liczbowe wart ości wyrażają s lopi e ń prl.ekonania podmiotu, że dana hipoteza okaże się prawdziwa, kiedy dane dz i ałanie zostanie zrealizowane. Do s konałe prze kon anie o prawdziwo śc i danej hipotezy oznacza przekonanie o fał szywośc i pozostały ch. J eżeli rozważa się kilka hi potez, lO żadn ej z ni ch nie może t owarzyszyć dosko n a ł e przekonanie o jej p rawdziwości. To przekonanie o p ra wdziwośc i musi by ć w lej sytuacji dzielone pom i ędzy rywalizujące hipotezy. S tąd im rygodność. 10 Ibidem. s. 29 ..

(7) wi ę k sza liczba r y wali z uj ąc y c h hipotez tym ich ud zi ał y w "c ał ośc i " przekonani a b ędą mniejsze. Znowu p ojawiają s i ę trudno ś c i, kt óre mają swe ź ró dł o w tym , że subiektywne prawdopodobi e ń s twa jako zmi enna opi s ują c a ni epewilOŚĆ sq ograniczone w swej wi e lk ośc i i ta ogran iczona w i e lkość mu si b yć dzielona p o mi ęd zy rywali z uj ące , ni e wykluczone hipotezy, ora z w tym , że pos luguje s i ę czy m ś, co w y ra ż a, mi erzy s topi e ń pozytywnego prze kon ani a . W miejsce tego Shackle proponuje p ojęc i e " możli weg o , potencjalnego zaskoczeni a" (po ten/ial surprise ) w s kazuj ą ce na s topi e ń ni e ufn ośc i , wątpliw ośc i czy odrzucenia, rozum iej ąc go ni e j ako brak doskonalej pewn ośc i , ale jako wyraz pozytywnego rozpozna nia pewn ych uni e m oż li w i ają cyc h uw a runk ow ań dla realizacj i danej hipotezy!!. Mi eć poczucie n ie ufn ości odn oś ni e do pewnej hipotezy w tym ujęc iu oznacza istni enie pewnej ni ezgodn ości mi ęd zy t ą hipot ezą a pos iadaną prlez oso bę p odejmującą de cyzj ę w i e d z ą i konce pcji' funk cjonowania rzeczywi stego ś wiata i posiadanymi informacjami odno ś ni e do danej sylUacji . Gdyby dana hipoteza okazala s i ę prawdzi wa. to zdarzenie to b y ł o b y za s k a kując e dl a tej osoby i dl atego mo ż na p o wi ed z i eć, że taki e zdarze nie \y wyobraź ni tej osoby jest dla niej pote ncjalni e z a s k a kuj ące . N a l eży pOdkreŚ li ć . że istnieje w y raź na różni ca mi ę d zy pe wno śc ią pra wdzi wośc i danej hipotezy a braki em ni e urno śc i , w.ppliwosc i hipotezy . Dos konala p e wn ość co do prawdzi wo śc i m oże dOl ycz y ć tylko jednej ze zbioru wykluczaj ą cyc h s i ę hipotez. natomiast ca łk owi t y brak nieu fn o ś ci czy w ą tpl iwości m oże dOlyczyć rów n ocze ś ni e kilku wzajemn ie w y klu czaj ącyc h sit; hipotez!:!. Zakres i nt e n sy wn ośc i potencjalnego zaskoczenia rozc i ąga s i ę m ięd zy dwiema skraj nymi w ie lk ośc iami od zera do absolutnego maksimum od p ow i a daj ącego absolutnej nie ufnosci, calkow ite mu odrzuceniu czy wykluczeniu hipotezy. W y k o rlys luj ąc znaczeni e ekstremalnych wa rtości potencj alnego zaskoczenia . m oż li w a jest d okł a dni ejsza , grafi czn a prezentacj a róznicy m ięd zy pew n ośc i .] pra wd ziwośc i hipotezy a brakie m nieufn ośc i odn oś ni e do tej hipotezy. W yo bra żeni e pe wn ośc i prawdziwośc i hipotezy H oznacza przypi sanie jej zerowego Illozliwego zaskoczenia . R ó wnocześ ni e oznacza to przy pi sanie wszystkim ry wa l iz ujący m hipotezom absolutnego maksimum m oż l i wego zaskoczeni a. S y tua cję tak" obrazuje rys. I . Rys. 2. obrazuje m oż liw ość przy pi sania kilku hipotezom braku ni e ufn ośc i , to jest zerowego m ożliwego zaskoczenia . We dłu g Shacklc' a , pojęc i e moż liw ego zaskoczeni a usuwa w yżej zapreze ntowan e trudno śc i . Zerowe mozliwe zaskoczenie repreze ntuje do s k o n a l ą m oż li wość czy wiarygod n osć, bez odw o ł y wania s i ę do d os k o nał ej pew no śc i , co ro zw i ą zuje trudn ość ( I). Trudn ość (2) pol eg ając a na tym , że liczbowe prawdopodobi e rlstwo opi sujlIce wiarygo dno ść hipotezy ułeg ni e zmiani e chociazby z powodu dodania kolejnych hipotez mim o braku zmian wiary godno śc i tej hipotezy . Nat omiast w a rt ość m oż liw ego zaskoczeni a danej hipotezy jest ni ezal eżna od liczby p ozostał yc h hipotez i od m oż liw ego zaskoczenia im przypiII. Ibitlem,. 12 11)/de m .. s. 30- 31 . s. 3t ..

(8) Jan sanego. Podobnie rozwiązana jest trudność (3); hipotezy doskonale wiarygodne mają wszystkie taką samą wartość ze rową m oż l iwego zaskoczenia, niezależnie od il ośc i rywalizujących hipotez i ni ezależnie od rozpatrywanego dzia ł a n ia . Zas trzeżenie (4) domaga s ię tego, że by osąd zawarty w mierze wiarygodności hipotezy mógł okazać s i ę prawdziwy w wypadk u zrealizowan ia tej hipotezy. Osądy zawarte w prawdopodobieństwac h różnych od jed ności i zera z konieczn ości są nicprawdziwe w chwili realizacji zdarzenia. Natomiast gdy posłużymy się moż l iwym zaskoczen iem, osąd zawarty w zerowy m możliwym zaskoczeniu w sytuacj i zrealizowa nia tej hipotezy jest ca ł kow i cie uzasadniony; gdy natomiast urzeczywistni się hipoteza z większym niż zerowe możliwe zaskoczenie, to s t opień błędności szac unku jest dokładnie mierzony przez s t o pień m oż li wego zaskoczenia . Trudność (5) rozwiązana jest w ten sposób , że dowolnej liczbie hipotez i ich zaprzeczen iom doskonale możliwym można przypisać zerowe możl iwe zaskocze nia . Przypisując prawdopodobieństwa równe 1/2 róż nym doskonale m ożliwym hipotezom i ich zaprzeczeniom, suma prawdopodobieństw tych hi potez może być róż n a od jedności.. Mozhwe zaskoczenie. Absolutne maksimum. A. B. p. C. Q R. H. Rys. l .. Pewność prawdziwo ś ci. hipotezy H. t.ródło : G . Shaekle . Ol! th e MumiI/g .... 1952. s. 33 .. W przeciwieńs t w i e do liczbowyc h prawdopodobieńslw , które wyrażone w odpowiednich ułamkac h, wzię t e z calego zbioru hipotez m u szą s um ować s i ę do jedności, stopnic możliwe go zaskoczenia przypisane do odpowiednich eleme ntów subi ektywnie kompletnego zbioru rywa li z ującyc h hipotez ni e mu szą s u mować się do jakiejkolwiek ca łkowitej liczby. Stopień mo ż liw ego zaskoczeni a związany z jakąko l w i e k hipot ezą m oże by ć zmieniany bez w pł ywu na.

(9) stopień. przypisany innym hipotezom. Nowe hipotezy mo gą być tworzone poprzez podział tak zwanej "hipotezy rezydualnej", która jest formalnym uję ciem faktu, że w skomp likowanych sytuacjac h nie wszystkie możliwości zoslały pomyślane . W ten sposób liczba jasno sprecyzowanych hipotez wchod zącyc h w sk ład wyczerpującego zbioru może ros nąć bez koni ecznośc i zwięk szania stopnia możliwe go zaskoczenia t owarzyszącego począ tkow o sprecyzowanym hipotezom.. M ożliwe. zaskoczenie. Absolutne maksimum. Zero. Rys . 2. Brak. ni eufności. A. B. C. H. p. Q R. w hipotezy A, ... , H, ... , R. Zródlo: G . Shac kle , On ,he Meanillg ... . 1952. s . 33.. W jaki sposób osoba podejmująca decyzję szacuje wartość czy atrakcyjno ść do podjęcia działań? Czym się kieruje osoba przy wyborze jednego ze zbioru moż l iwych działań? Każde możliwe działanie (eksperyment) zaw iera pewien zbiór możliwych hipotez Każda z hipotez charakteryzowana jest przez dwie zmienne (charakterystyki) . Pierwsza to wartość nominalna (face va/ue) hipotetycznego wyniku. miara ko rzyści bądź straty , gdy dana hipoteza okazałaby się prawdziwa, druga to stopie ń nieufności os ią g ni ęc i a danego wyniku, reprezentowany przez potencjalne zaskoczenie!3, Niech x reprezentuje pierwszą z mienną a y dru gą . Przykład funkcji potencjalnego zaskoczenia pokazano na rys. 3. możliwych. !l G. Shacklc, 011 ,he Mt!{.m;1I8 and Measure oj Uflcerlaillly : II, .. Mctrocconomica" 1953 , 1101. V, Trieste, przedruk w: Ull certaimy in Ecollomics and Otller Refl ectiolls. by G. Shackle , Cam· bridge Unillersily I)rcss, 1968, s. 36..

(10) Jall Zak ładaj'lc, że. rozpatrywane są. różne. projekty inwestycyjne, c iąg ła zmienna. x reprezentować będzie zysk z realizacj i danego projektu inwestycyjnego. Wartość XN. nazywana jest wartośc ią neutra ln ą w tym sensie, że powyżej tej wartokorzystne wynik i (np . zyski ), a poniżej niekorzystne (np. straty). \V wypadku projektu inwestycyjnego wartość X N m oże oz na czać zerowe zysk i. Każdej w art ości zmie nnej x przyporządkowany będzie pewien s t opień potencjalnego zaskocze nia . Na rys. 3 widoczny jest pr zed zia ł wa rt ośc i x, w którym wa rtość y wynos i zero. Poza tym przedziałem funkcja jest monotonicznie rosm}ca bądź monotonicznie malejąca i przy pewnych wart ościac h x os i ąga abso lutne maksimum )' = Ymu ' Podmiot pod ejm uj ący d ecyzję dokona wyboru kon kretnego projek tu na podstawie porównania form krzywych potencja lnego zaskoczenia . y = Yl(X), y = Y2(X), ... • gdzie kaida z funkcji reprezentuje odmienny projekt inwestycyjny. Zakładając, że podmiot podejmuj,!cy d ecyzj ę jest osobą przej a w i ając,! awe r sję do ni e pewności ana l og i cz n ą do awersji do ryzyka . atrak cyjno ść hipotez rośnie wraz ze wzrostem ich w art ośc i nominal nych. natomiast ich atrakcyjność maleje ze wzroste m potencja lnego zaskoczenia. Występuje pewna wy mi enność między wart ością nominaln,! a potencjal nym zaskoczeniem. śc i z najdują s i ę. y. Rys. 3. Funkcja potencjalnego zaskoczenia 1953. s. 40.. Zródlo: G. Shackre, On (Ile Me/ming ..... Shack le proponuje dwa moż liwe sposoby szacowania atrak cyjn ości projektów inwestycyjnych przy u życ iu funkcji pote ncj alnego zaskoczenia op i s ują cych poszczególne projekty w ce lu dokonania wyboru jednego z nic h. Są to : rozw ią za ni e integralne oraz r ozw ią zanie ba z ują ce na ogniskowej wartości.

(11) (joclls-l'alue)14 i. opowiada. s ię. za tym os tatn im. W rozwiązaniu integralnym. punkt krzywej y = y(x) wnosi swój wkład do at r akcyjności proj ektu w jego porównaniu z innymi. W rozwiązaniu z og ni skowy mi wartościami ocena projektu oparta jest tylko na dwóch punktach krzywej . W jaki sposób wybierane s ą te dwa szczególne punkty krzywej m oż liwego zaskoczenia? Dla wartości x w i ę k szyc h od tych zawartych w wewnętrznym przedz iale (rys. 3) możliw e zaskocze ni e rośnie ze wzrostem x . Podobn ie dla wa rt OŚc i x mniejszych od Iych z wewnętrznego przedzia Ju wa rt ość y ro ś ni e ze spadkiem wartości x . Dla ko lejnyc h korzystnych hipotez spoza wcwm;trwego przedzia ł u ro s ną ca nominalna wart ość oznaczać będzi e rosnącą s i l ę przyciągania uwagi, lecz towarzysz ą cy im rosnący stopiell mozliwego zaskoczenia będzie os łabiał t ę s iłę . Ki edy moż l iw e zaskocze ni e o s ią g ni e absol utne ma ksim um. hipotezy tak ie, jako niem oż liwe , zos taną wykluczone , ich s iła przyc ią g ania za interesowania spada do zera . Dlatego, poczy nając od warto ści neulralnej, al r ak cyj n ość kolejnych hipOl ez ros ni e ze wzrostem wartoki nominalnej. w pewnym mi ejsc u osi ą ga mak si mum. gdzie przy rost atrakcyj nok i z powodu przy rostu x zrównuje s ię ze spadki e m atrakcyj nok i powodowanym ro s nący m y , dalej atrakcyjność maleje i osiąga zero. kiedy y os iąg a absolutne mak simum . Maksy malni e atrakcyjna hipoteza s t anowić będzi e ognis kową w a rt o sć po stroni e ko r zyści. Podobnie rozumując, mo ż na o kres li ć ogniskową warlo ść po stronie strat, któr:} reprezentuje hipoteza najbard ziej s tymulując a. naj silniej s kupiają ca uwagę podmi otu podejmując ego dec yzj ę. S iła prl.yciągania (pobudzania) uwagi przez hipotetyczne wyniki danej opcj i d z i a ł ania opi sywana jest przez funk cję pobud zania , atrak cyj no śc i (atrrtlcrivel1 eSJ ll1l1criol1). i naczej nazywa m} funkcją wpływu (ascellde llcy JlIllkrioll) 15. Niech et> oznacza taką funkcję. Jej wartość załeży od wartosci nom inalnyc h i potencjalnyc h zas ko czeń związanych z po szczególnymi hipote tycznymi wynikami danej opcji d z iałan i a . S t ąd et> jest funkcją x i y, to jest et> = et> {x, y(x)} . Dokładni e funk cję atrakcyjnośc i Shac kle definiuje jako ., nadwy ż k ę sty Ill ul ujqcej sily posiadanej przez jakikolwiek dany punk t (x. y) nad najm n iej szą s iłą s t y mulującą , jaka mo że być znalez iona, posiada n ą przez jakiś punkt "16. Warto ść q, będzie zerowa w szę d zi e tam , gdz ie y osiąga abso lutne ma ksimum oraz lam. gdzie x ma wartość n e utrałną x N . Zgodnie z p owyższ ą argumentacją ka żd y. moż na za ł ożyć, że:. ~et> uX. > O dla wszystk ich x > O i Y < Ymu '. ( la). ~~. < O dl a wszystkic h x < O i Y < Ymu'. ( 1b). G. Shackle, Oli l/re Mecmi/lg ... • 1953.5. 41 . Por.: Ibidem. s. 44: D. Vickers D., Ecol/omies and tllC AllwgOllism o[Timc , The Univc rsity of Michigan Press. Ann Arbor. t997. s. 225 oraz. KJ . Arrow. op . cit., s. 56. 16 G. Shackle. 0/1 the Memling .... 1953. s. 44 . 14. 1~.

(12) lali Kil/ryJ. ~~ Pła szczy zna. rych. wartość <I>. < O dla. każdego x.. <l> może być przedstawiona jako zbiór krzywych, wzdłuż któs tała , tj . <l> =com! > O, wzdłuż których:. jest. d<!> = o<!> + c<!> dy = O tak że dy dx ex cydx . dx Z powyż szyc h funk cji. ( le). za l ożeń. wyn ika.. że. = _ c<!>. I. c<!> axay'. nachylenie krzywych o. atrakcyjnośc i jest dodatnie dla x > O (gdyż ~ct> ux. sta ł ej wartośc i. > O dla wszystkich x > O. i y < Ymal oraz. ~~. < O dla każdego x), natomiast nachylenie to jest ujemne, kie-. dy x < O (gdyż. ~~. < O dla wszystkich ~ > O i Y <Ymal oraz. ~;. < O dla. każdego. krzywą potencjalnego zaskoczenia przedstawia rys. 4. do krzywyc h o stalej atrakcyjności dołą czy my krzywą potencjalnego zaskoczenia , to w sposób gra ficz ny wyznaczone zostaną dwa og ni skowe punkty prLYciągając c w najwięk szy m stopniu uwa gę osoby pod ejmują cej decyzję,jeden po stronie korLystnych wyników, drugi po st roni c stral. Są 10 punkty s t ycz no śc i krzywej potencjalnego zaskoczenia z pewnymi krzywymi stalej atrakcyjno śc i (rys. 4) .. x). Krzywe te wraz z Jeże l i. y. Rys. 4. Ogniskowe. wartości korzy ści. i slrat. Żr6dło: G. Shacklc. Oli/he MewIiIIg .... 1953 . s. 46 ..

(13) D. Vickers l7 , wykorzystując koncepcję potencjalnego zaskoczenia. konstruuje tzw . wskaźnik decyzji D/ będący podstawą wyboru alternatywy d z iałania . D/ jest róźnicą dwóch runkcj i D l i D2, gdzie Dl := DI(X, y) a D2:= D2(x" .. y). gdzie x oznacza wie lk ość ogni skowego zysk u,)' oznacza potencjalne zaskoczenie związa n e z ogniskowym zyskiem, xa oznacza og ni skową s t ratę, a)'1/ potencja lne zaskoczenie związa n e z ogniskową s Ira t ą. Stąd wskaźnik decyzji : D/ Dziedziną. = D'(x, y) -. D' (x" y) .. (3). x i XII'. są wartości nieujenme, natomiast y i)'1I mogą przybierać warzerem a Ymax' Zak ł adając, że Dl i D2 są ciąg l e i różniczkowalne w swoich dziedzinach oraz oznaczając (Dl) i dla i:= 1, .. ,4 cząstkowe pochodne wskaźnika decyzji kolejno ze wzg l ęd u na x. y, XII' YII będą następujące : tości pomiędzy. (D!), > O. (D!), < O, (D!), < O, (D!), > O. Powyższe nierówności oznaczają awersję. do. ni epewności. (4). po stronie zys ków. «01)2 < O), a po stronie strat awersję do strat «01)3 < O) i preferencję niepewn oś ci ((01)4 > O) . Wskaźnik decyzji D/ może służyć jako kryterium decyzyjne.. Dany projekt będzie do zaakceptowania, jeżeli jego wskaźnik szy od pewnego za łożo n ego czy pożądanego poziomu .. będzie. nic mniej-. 3. Opisowe uJęcie podeJmowania ryzyka. Tradycyjny modeJ zachowania firmy w warunkach ryzyka reprezentuje normatywne podejście . W ujęciu tym sugerowana jest regu la postępowania (maksyma li zacja oczek iwan ej u żytecznośc i ), która wskazuje , jak powinien postę powa ć podm iot w danych uwaru nkowaniach . Ryzy ko rozumiane jest jako zmie nn ość danej wielkości i mierzone zwy kle wa r iancją rozkładu prawdopodobieńs t wa danej zm ie nnej . Rola podmiotu podejmującego decyzję polega na oszacowaniu rozkladów dostępnych alternatyw decyzyjnych, obliczeniu oczekiwanych użyteczności tych alternatyw i wyborze tej z najwyższą oczekiwaną uzy t ecznośc i " . Tu w ł aściwie kOl1czy s i ę rola osoby podejmującej decyzję, dal ej m o że olla tylko oczelUwac na zrealizowanie się jednego z możliwyc h wyników podję t ej decyzji. Podejmowanie decyzj i w warunkac h ryzyka przypomina w ięc g rę na loterii. Inaczej podejmowanie decyzj i w waru nkach ryzyka widziane jest w op isowym podejśc i u. Jest to pod ejśc i e opierające się na obserwacji rzeczyw istych zac h owań podmiotów podejmujących ryzykow ne decyzje. To,jak jest rozu miane ryzyko , jakie postawy wobec ryzyka prezentują podm iolY i od czego te postawy za l eż" oraz jak te podmioty radzą sobie z ryzykiem, ni ejest przyjmowa ne w rormie za ł ożeń a priori . lecz jest wyni kiem uogól n ień wywiedzionych 11 D. Vickcrs. Ecollomics and rhe AlJtagonism o/Time . TIlc University of Michigan Press. Ann Arbor 1997. s. 230..

(14) Jan Kil/rys. z obserwacji . Takie podej ście charakteryzuje behawioraJny nurt ekonomi i. Shapira l8 , o m awiając szeroko za krojone wyn iki badań podejmowania ryzyka na próbie ponad 700 mened że rów , dochodzi do odmiennych wniosków, w porównaniu z za l oże niami modeli opartych na oczekiwanej u żytecz n ości . Wynik i badań wskazują na odmienne rozum ienie ryzyka 19 • Nie jest ono rozumiane jako niepewność dająca s i ę o pi sać wariancją rozkładu prawdopodobień s twa zmiennej . Ryzyko rozumiane jest przede wszystk im jako niebczpieczelistwo wyst;}pi enia ni ekorzystnego wyniku, jest to mo ż l iwo ść realizacji wynik ów z do lnej części rozk ł adu (ni ekorzy stne wy niki - dOll'lIside risk). Rozmiar mo ż liw ej straty jest ważn i ejszy m wyznaczni ki em ryzyka ni i prawdopodobieli stwo jej wystą pi e ni a. Ryzy ko za kł ada ni epew ność, ł ecz niekoniecznie ni epewność musi ozn aczać ryzyko - jest tak wtedy , gdy wyniki S'l niepewne. lecz nie zawie rają w sobi e strat. Częs t o ry zy ko odn oszo ne jest do dyskretnych niekorzystnych wartośc i , poni żej których strat y s t anowią zagrożenie dla fir my. Sposób my ś l e nia m e n ed że rów przeciwstawia s i ę zał ożeniom anali zy statystycznej, gdzie bardziej prawdopodob nym wynikom przy pi suje się większą wagę . M yś l e nie o ryzyku s kł ada się z kilku etapów: formułuj e s ię alternatywy z dyskretn ymi wynika mi . bada s i ę moż łi we najgorsze wy niki, czy mog ą być tol erowane; jeże li nie mo gą by ć zaakce ptowane, alternatywa jest odrzucana . W koritu wybi era się a lt e rn atywę d om inującą s po ś ród tych , kt órych najgorsze wyniki m ogą być tolerowane . Podej mowan ie ryzyka jest wyra ż ni e odró ż n ia n e od gry. W klasycznej teorii ryzykow ne decyzje s'ł pew ną formą gry - po dokonany m wyborze podmiot nie ma wplywu na kOllcowy wynik . Badani men edżerowie s ą prze konani. że podej mowan ie ryzy ka lO nie gra. lecz proces zapoczą tk owany przez podję t ;} d ecyzję. w kt órym m oż liw a jest kontrola przebiegu zjaw iska. gdzie istotne S'I umi eję tno śc i i zdo lno śc i dokonywania OS'łd ów w ce lu doprowadzenia do korzystnych wyni ków. Czy li podej mowanie ryzy ka związa n e jest z wy si łki e m, w klórym podmiot u ży wa swoich umi ej ętnośc i i sprawuje do pewnego stopn ia k o ntro l ę nad przebiegie m zjawisk. W tradycyjnej teorii decyzj i zakłada s ię , że więk szość ludzi wykazuje awersję do ry zy ka . Gmfi cznym wy raze m taki ch postaw są wk l ęs ł e funk cje u ży t ecznośc i . Kahneman i T versky 20 wykazują jednak, że postawy wobec ryzyk a mog .. się r óż n ić i za l eżeć od kontekstu, na przyk ł a d czy d otyczą dziedziny zys ków czy strat. Podm ioty będą wykazywa ć a we r sję do ryzy ka w dziedzinie zysków oraz s kł on n ość do ryzyka po stronie strat. Istotnym czynnikiem wp lywają cy m na zac howania podmiotów s ą t eż szczególne warto śc i s kupiają ce u wa gę, np. poziom as pi racj i oddzielający sukces od niepowodzen ia. Shapi ra 21 18 Z. Shapira. Risk TakilIg. A M(llIagerial Perspectire, Russell Sa1lc Foundation. New York t994 . 19 Ibidem, s. 43-52 . 211 D. Kahncman , A. Tversky. Prospcct Theory: An Anal ysis of Decision Undcr RI Sk, .,Economctrica" t979. nr47.s . 263- 29t . 21 Z. Shapira. Risk TukilIg ... , s. 97 ..

(15) na podsta wie bad a ń przeprowadzonyc h na men ed żerac h wysnuwa wni osek, że na zac howanie przy podej mowaniu ryzyka majq wpl yw dwi e szczególne war~ t ośc i s łu ż ące za punkty odni esienia: poziom aspiracji, np . próg re ntown ośc i , z ał ożon y poziom zysku oraz warto ść na grani cy prze życ ia . Te dwie w a rt ośc i d z i e l ą m oż liw e wyniki na trzy stany : sukces, nie powodzeni e i upadek . Dod a~ ni e wa rt ośc i z grani cy pr zeżyc ia zmi enia przewidywani a odn oś ni e do postaw wobec ryzyka rozumianych jako funkcja sukcesu. J eże li podmi ot znajduje s i ę w sytuacji z wart ośc i a mi pow yżej poziomu aspiracji. to jego uwaga wprzede wszystkim skupiona jest na unikani u d z i a l ań mog ącyc h d o prow a d z i ć do stanu poni żej poziomu aspiracji . Uwaga zostaje skupiona na z a g roże nia c h ni epowodzenia, korzystne mo ż liwośc i w mni ejszym stopniu przyc i~ g aj ą uwa gę . Prowad zi to do awersji do ryzyka szczegó lnie w sytuacji zaledwie po w yżej poziomu aspiracji . M oż liw e korzystne wyniki m og ą pr zyc i'l g n ąć uwagę dopi ero, gdy sytuacja pod wzg l ęd e m korzy śc i znaczni e pr zewy ższa poziom aspiracj i. Podmi oty znajduj ą ce s i ę w sytuacji po ni żej poziomu aspiracji w i ęcej uwagi p oś wi ęc ają szan som os iąg ni ęc ia sukces u ni ż z ag ro że ni o m zw i ąza n y m z różn y mi dzialaniami , co oznacza p os tawę s kł o nn ośc i do ryzy ka. S kłonno ść do ryzyka m oże zos ta ć znacznie ograniczona w sytuacji bli ski ej granicy przeżyc ia, św i ad o m ość za groże ń zostaje wtedy wzmocni ona . March i Shapira22 pro p o nuj ą model podejmowani a ryzyka uw zg l ędniaj ący dwa punkty od ni es ie nia: poziom aspiracji i g rani c ę pr zeżyc ia . Grafi czną preze nt:l cję lego modelu zaw iera rys. 5. Pi onowa o ś na rys . 5 mi e rzy p o dję t e ryzy ko w kategoriach wariancji. a pozioma mi erl)' calkowite zasoby. Podcj m o~ waniem ryzy ka ki e ruj ą dwi e reg uł y. Pierw sza ma zastosowani e, ki edy po s i a~ dane zasoby przew yższają wartość zasobów w punkcie odnies ienia s kupiaj ący m u w a gę podmiom . Podejmowane ryzyko ro ś nie monotoni czni e wra z ze wzroste m dodatni ej r óż ni cy w zasobach p o mi ę d zy punktem odni esieni a a bi e ż~c ą sy tua cj ą. W tyc h sytuacjach podmi oty c haraktery zują s i ę awer sją do ryzy ka w zakresie dodatnich odł eg ł osc i pomi ędzy punktami odni esienia a bi eżą cą sytua cj ą . Dru ga reg uła ki eruje zachowaniami, kiedy zasoby podm iotu są po ni żej wartośc i w punkcie odni es ienia s kupiają c ym uwa gę podmiotu . Sk l o nn ość do podejmowania ryzyka roś nie wraz ze wzroste m uje mnej róż ni cy pomi ęd zy bieżący mi zasobami a ich wart ośc ią w punkcie odni es ieni a . Wynika s tąd , żc postawa wobec ryzyka, s kłon n ość do jego podejmowania z a l e żeć będ z i e zarówno od sytuacji bieżą cej (sukces, niepowodzeni c), jak i od punktu odn iesienia na którym skupi ona jest uwaga. Tak wi ęc m c n ed że r znajdujqcy s i ę w sytuacj i poni żej poziomu aspiracji s kupiają c y uwa gę na przeży c i u, będ z ie ni ec h ę tni e podejlllowal ryzykowne decyzje . Gdyby natomiast s kupił uwa gę na pozi omie aspiracj i, jego s kło n n ość do podej mowania ryzyka m oże wyra ż nie w z ro s ną ć , Podejmowanie ryzyka w fi rm ach zal eże ć będzie od trzecll proceSÓW Z3: I) od procesu akumulacji zasobów , 2) od sposobu podejmowania ryzyka ~2 Ibldem ,. s. 98 i nast.. H Z. Shapira, Ri.rk TlIklllg ... , s. 100..

(16) lali. rozumianego jako sukces lub porażka , 3) od sposobu alokowania uwagi dzy punkt y odniesienia : poziom aspiracji i poziom przeżycia .. Podjęte. rY7.y ko. .. .... . . .... ... ...... . - - Skupleme uwagI na poZIomIC aspiracjI ' ... .. ... .. ... ..... :. Skupienie uwagi na. '". pomię·. przcżyciu. P07.iom aspiracji. ,. : :. .. ... : :. . . . .. ------. .. .. . . . . ... ... . ... . . ... .. .. . .. .. ..' .. .. Calkowite 7.asoby. Rys. 5. Ryzyko jako funk cja calkowitych zasobów i punktów odniesienia t ródlo: Z. Sh3pira. Ris k Ta kilIg .... s. 99.. ISlotnym elementem omawianego modelu jesl poziom aspiracj i wpływający na postrzeganie danego wyniku działania jako sukcesu bądż jako niepowadze· nia . W ażne jest więc rozpoznanie czy nników okreś lającyc h poziom aspiracji oraz procesu zmian tego poziomu . Istotn y moż e okazać s ię wp ływ zmiany poziomu aspiracji na sposób podej mowania ryzyka w kolejnych decyzjach . Za ł óż m y początkowy poziom zasobów firmy Yl (rys . 6) . Począ tk owy poziom aspiracj i s kupiają cy uwag ę to punkt AI' W wyniku kon sekwentnych ryzy kaw. nych d z i a ł ań stan żasobów z mi e nił s ię na Y2 . le ż ący pow yżej Al ' J eże li poziom as piracji pozostan ie na po czątkowym poziomi e, A l' d zia łania firmy s taną s i ę bard ziej os trożne . Prze s unięcie poziomu aspiracji do poziom u A"} spowoduje , że ko łej ne dzia ł ania będą charakt eryzować s ię jeszcze mniejszą sk-łol1nością do ryzyka w porównaniu z sy tuacją, gdyby poziom aspiracji nie uleg ł zmianie . R easu mując, istotne znaczen ie ma to ,jakie czynniki mog ą powodować proces zm ian poziomu aspiracj i i jak szybkie są te zmiany. Gdyby zm ian y poziomu aspiracji nas t ępowa ł y bardzo szybko , równocześnie ze zmianą poziomu zasobów miałoby to ważny wpływ na charakter każdej kolejnej decyzji. Istotne są t eż wnioski d o ty czące samego procesu podejmowania ryzykownyc h decyzji 24 • Proces ten ma sekwencyjny charakter. Rozpoczyna się od 24 Z. Shilpiril, Risk Ttlklllg .... s. 103..

(17) wyszczegó lni enia m oż l iwyc h wyni ków altern atyw decyzyj nych . Uwaga skupiana jest przede wszystkim na ni ekorzystnyc h w art ośc i ac h . J eże l i są nie do zaakceptowan ia, alternatywa ul ega odrzuceniu . R ozważa się tylko te alternatywy, których m oż li we niekorzystne wyniki są do przyjęcia. Następ n ie badane są moż l iwe korzystne wyniki. Wybór nie jest dokonywany na podstawie pewnej regul y d oko nującej kombinacj i i nt egr ującej m oż l iwe korzystne i niekorzystne wyniki, tak iej jak oczekiwa na wart ość. Wybierana jest alternatywa, dla której korzystny wynik jed noznacznie domin uje nad m oż l iwy m niekorzystnym wy nikiem. Taki sposób wyboru przebiega inaczej od sposobu podejmowania decyzj i za kł a d a n ego w kl asycznej teorii ocze kiwa nej u żyteczn ości. gdzie wszyst ki e m oż l iwe wyni ki danej alternatywy w a żo n e prawdopodob ienstwami s t anow i ą wspólni e o wart ośc i altern atywy.. Podjęte ",::---~-------------------,. ryzyko. Skupienie uwagi na nowym po7.iomie aspiracji ./ ~. Skupienie uwagi na poziomie aspiracji -,. -. -:. . _.-. Skupienie uwagi na prlcżyciu. "'-. .J- •. Y,. Rys . 6. Zródło:. A,. A,. -Y,. Całkowite. zasoby. Wp ł yw zmiany poziomu aspiracji na podejmowanie ryzyka Z. Shapira, Risk T(lkillg ... , s. 102.. Istotnym aspe kte m opisywanego procesu podej mowania decyzj i jest to, że nie traktuj ,! podjęt ej decyzj i jako konca procesu, ale ja ko jego począt e k . W y ra żają znaczne przekonan ie o m oż li wośc i kontroli zjawisk zapocz ątk owa n yc h przez podję tą d ecyzję, o możliwości pr zeciwdzia ł a n ia nie korzystnym tendencjom . To przekonanie przesuwa u w agę z mome ntu podjęcia decyzji na podecyzyj ny monitoring zjawisk zac h od zącyc h w czasie po podję ciu decyzj i. Ten aspekt przes uni ęc ia uwagi na rozw ij ający się proces w czas ie . z apoczą tkow an y podj ę t ą d ec y zją , od róż ni a rów ni eż rozu mienie przez me nedżerów podej mowania ry zyka od opisu dostarcza nego przez ua dycyj n ą t eo rię. m e n edże rowi e.

(18) Jan Wydaje się, że ist nieje d u ża zbieżność ujawnianego przez menedżerów sposobu podejmowania decyzji z ko n ce pcją podejmowania ryzykownyc h decyzji zaproponowaną przez Shack le'a i rozwijaną przez Vickersa (por. rozwa ża nia z części pierwszej). W koncepcji tej podmiot podejmujący decyzj ę r ów nie ż skupia swoją uwagę na dwóch szczególnych m ożliwych wyni kach danej alterna tywy - na wartościach ogniskowych, jed nej po st ronie korzystnych wyn ików , drugiej z przedziału niekorzystnych wyni ków . Oszacowany na ic h podstawie indeks decyzyjny wskazujący. która z alternatyw powi nna zostać wybrana, jest m ia rą dominacj i korzyst nego ogniskowego wyniku nad niekorzystnym wy nikiem ogniskowym. Istotn ym czy nnikiem wp ł ywający m na podejmowanie decyzji men edże rów są systemy mot ywacyj ne w przeds i ęb i o rs t wach, w których istotny ud zia ł mają systemy wynagrodzeń . Te ostatnie są częs t o skorelowane z osiąg n ięciami, które z kolei m ogą z ale żeć od s kł o nn ości do podejmowania ryzyka . To, czy wynikiem podjętej decyzj i będzie korzyst ny wyni k. zależy w znacznym stopniu od t rafności prognoz od n oszących się do przyszłości. Mo ż na odróż n ić cztery możl iwe kombinacje przewidywanych i zrealizowanych wyników: przewidywany sukces i zrealizowany sukces, przewidywany sukces i faktyczne niepowod zenie, przew idywane niepowodzenie i faktyczne niepowodzen ie. przewidywane nie powodzenie i faktyczny sukces. Akceptując bądź odrzucając daną a lt ernatywę, menedżer może ogólnie popełnić dwa błędy : zaa k ceptować projek t. klóry powini en być odrwcony lub odrzucić projek t. który powinien być zaakceptowany. To. czy dany bl,jd zostal po pełniony . będz i e wiadome po zreal izowaniu wyn ików p odj ę t yc h decyzji. Pope łni enie błędu pierwszego rodzaju (zaa kceptowanie niekorzystnej ex post decyzji) jest widoczne i dlatego łatwo wery fikowalne. podczas gdy popełn i e nie b ł ędu drugiego rodzaju (odrzucenie korzystnej alternatywy) częs to jest niewidoczne . Błąd ten m oże być widoczny. gdy ktoś inny zaa kceptuje tak,! alternat ywę i osiąg ni e korzyst ny wy nik. Zmn iejszenie możliwo ści popeł n ienia b ł ędu pierwszego rodzaju pociąga za so bą zw i ększenie moźliwości popełni e nia błędu drugiego rodzaju przy nie zmienionych zdo ln ościach prognozowania. Za l eżności te obrazuje rys. 7. Stopień trafności prognozy charakteryzowany jest przez wspó ł czy nnik korelacji pomiędzy wynikami przewidywanym i a zrealizowanymi. Im większy by ł by ten wspólczynnik, tym węższa by łaby elipsa na rys. 7. W skrajnych sytuacjac h brak korelacji c harakteryzowany by ł by przez o krąg (zerowa korelacja) lub przez lini ę (kore lacja równ a jeden ). W w i ększości przypadków wspólczynnik korelacji kształtuje się w granicach pomiędzy jeden a zerem . Dl a danego wspólczynnika korelacji nie jest mo ż liwe obniżenie moż ł iwo ści pope łn ienia b łędu jednego rodzaju bez zwię k szenia moż l iwości pope ł nie n ia b łedu drugiego rodzaju . Jedynym sposobem ob n iże n ia prawdopodobi e ń stw obydwóch b ł ędów jest zw i ększenie stopnia p rzew id ywa l nośc i p r zyszł yc h wyn ików..

(19) Jak wcześniej wspomniano, skutki podjęcia b łędnej decyzji (bl"d pierwszego rodzaju) są zwykle widoczne w odróżnieniu od skutków niepodjęcia korzystnej decyzji (b łąd drugiego rodzaju). Stąd w praktyce istotne mogą być nie tylko prawdopodobieństwa pope łni enia tych błędów, ale wielkość kosztów wynikająca z ich pope łn i e nia, które mogą m i eć istotny wpływ na wynagrodzenia menedżerów, a stąd na sposób podejmowania przez nich ryzykownych decyzji. Z powyższego wynika, że menedżer cec hujący się awersją do ryzyka, będz i e skłonny do przesuwania kryteriu m decyzyjnego Ye w prawo w celu zmniejszenia moż l iwości zaakceptowania niekorzystnej altematywy,co powiększy szansę odrzucenia korzystnej alternatywy. Skłonny do ryzyka menedżer będzie postę pował odwrotnie. System motywacyjny w i ążący bardziej porażki z karami ni ż nagrody z sukcesami skła niał będzie do zachOWaJ] kon serwatywnych. przejawiających s i ę w nadm iernym unikaniu możliwości popełnienia błędów pierwszego rodzaju. Z tym jest też zw i ązana tendencja do traktowania każdej decyzji i jej sku tków oddzielnie , gdyż pojedyncze niepowodzenie może zniweczyć wie le kolejnych sukcesów. Dlatego też większą wagę przywiązują menedżero wie do ekstremalnych wyników niż do oczekiwanych waności mających zastosowa nie w sy tuacjach pozwalających na dywersyfik ację. Takie oddzielne rozpatrywanie poszczególnych projektów koresponduje z wcześn i ej omówioną koncepcją Shackle'a niepodzielnych bądź wyizolowanych eksperymentów jako typowych sytuacji w większośc i u warunkowań, w jakich dz i alają firmy.. Sukces Zaakceptowane korlystne ahematywy. Qdrwcone korlystne alternatywy Wyniki w c1.asie 12. Zaakceptowane niekorzystne alternatywy. Odrzucone niekorzystne alternlllywy. Niepowodzenie. x, -. Odrzucenie ulternatywy. Akceptacja alternatywy -. Decyzja w czasie II. Rys. 7. Selekcja alternatyw: zależność a możliwymi przyszłymi wynikami Zródło : Z . Shapira, Risk TakilIg ... , s. 109.. pomiędzy podjętymi. decyzjam i.

(20) Jan Innym sposobem obniżen ia m oż liwo śc i popełnienia błędu pierwszego rodzaju jest o bni że ni e kryteriu m sukces u Ye , to jest poziomu as piracj i, który może s i ę zm i e niać pod wpływem róż n ych czynników. Czynnikam i tymi mogą być zmi any poziomu zasobów, wyn iki kolejno podejmowanych poprzednio decyzji, zachowania i os i ągnięcia konkurentów, czy sytuacja w branży. Oprócz cech osobowych podmi otu podejm ującego ryzyko (aspek t u względniany przez tradycyjną teorię w kształcie funkcji u ży t eczności) istotny jest zate m aspekl sytuacyjny (sukces czy niepowodzenie), punkty odniesienia (poziom aspiracji, przeżycie) oraz system motywacji w ksztallowaniu postaw wobec ryzyka.. 4.. Zakończenie. Powyższe rozważania wskazuj;} na znaczne róż ni ce nieortodoksyjnyc b ujęć podejmowania ryzyka i wy ni kających z nich wni osków w porównaniu z tradycyjnym ujęciem w ramach teorii oczeki wa nej użyteczności. W zaprezelllowanym w pierwszej części podej ściu S hackłe 'a odrzucana jest m ożliwość wykorzystania rachunku prawdopodobieństwa do opisu ni epewności. Nicprzydmlle jest zarówno pojęc i e p r awdo podobieństwa obiek tywnego, jak i subieklywnego ze względu na to, że decyzje gos podarcze mają charakter dzialań niepodz ielnych. nieseryjnych i wyizolowanych. Do opisu niepewności w miejsce prawdopodobieństw Shackle proponuje pojęcie potcncjalnego zaskoczenia s lu ż,!cc do pomiaru stopnia wątpl i wości i nieufności odnoś ni e do możliwości zrcalizowa nia da nego wy niku . W yraża ono nie brak doskonalej pew no ści, ale pozytywne rozpoznanie uwarunkowań ni emoż li wiających realizację danego wy niku . Żród l em odmienności podejmowania decyzji w warunkach ni epewn ości w ujęciu Shackle'a w porównaniu z teorią oczekiwanej użyteczności jest inne pojmowa ni e niepewności w Iych dwóch koncepcjac h. Tradycyj ne uję c i e sprowadza ni epew n ość do ryzyka i opisuje je język i e m prawdopodobicllstw. Shack le widzi niepewność jako na st ę p s tw o upł yw u rzeczyw istego czasu. Proces kumulowania wiedzy i doświadczenia oraz ciąg ł y proces realizacji nowyc h bezprecedensowych zda rzeń prowadzi do specyficznośc i i ni epowtar za ln ości u warunkowań, w jakich podejmowane są nawet podobne do siebie decyzje. Pomi mo akcent owan ia upływu rzeczyw istego czasu i towarzyszącyc h temu procesów zmi an uwarunkowań, w jakich fu nkcjonuje podmiot p odej mują cy decyzje. w analizie podej mowani a decyzji Shackle skupia uwagę glównie na momencie podejmowania decyzji. co w pewnym stopniu upodabnia jego podejście do tradycyj nego ujęcia. gdzie zaniedbany jest ca ly proces realizacji i monitoringu maj;}cego na ce lu p o m yś ln e zrealizowani e dzialall zapoczątko wa nych podjętą d ecyzją . Ten aspekt podecyzyjnej kontroli realizacji rozpoczętych dzia ł ań akcent owa ny jest w behaw iora lnym pod ejściu do podcjmowania: podejmowanie ryzyka nie jest g rą . W ujęciu tym ryzyko rozumiane jest jako możliwość realizacji niekorzystnych wy ników i mierzone jest wielkością moż li wej straty, a nie odc hylenie m standardowym czy wariancją rozk ładu.

(21) Nieorrodoksyjlle. podejmowania. prawdopodobieristw. Postawy wobec ryzyka u za l eż nione są nic tylko od osopodmiotu. ale również od sytuacji , w jakiej podejmowane są decyzje (sukces. niepowodzenie) , od punktu odniesienia, na jakim sk upiona jest uwaga podmiot u (pozi om aspiracj i, przetrwanie) oraz systemów motywacyjnyc h. Te cechy behawioralnego podejścia odróż ni ają go od tradycyjnego ujęcia. bowości. Lite ratura. Arrow K. J .. Eseje z teorii ryzyka, PWN , Warszawa 1979. Damel! A .. DeclSiO/I-making UlJ(ier U/JcerrailJly [w: I WIJa( 's New l/J ECOlJomics? ed , by J. Maloney, Manchester University Press, Manchester, New York 1992. Uey J. D .. U/J cCrttll/Jty in Economics, Compa/Jio/J 10 COII/emporary Ecol/omic ThollglJr, ed , by D. Greenaway, M. Bleaney, I. Stewart , Routledge, London, New York 1991 . Kahneman D., Tversky A .. Prospecl/heory: Al! Anlllysis oj Decisioll wuJer Risk .Econometrica" 1979, nr47. Leslie D .. A(/v{lIICl'd Macroccollomics, McGraw-Hill. London 1993. Machina MJ ., Choice Ul/der Ullcertaillty: Problcms Solved mul UI/solpul . .. Economic Perspcct lves" 1987, '101. l. nr l, Shackle G .. 011 Ilu Memring and Measllre oj Uncermimy: I, "Metroeconomica" 1952 , '101. [V, Trieste. prJ:edruk w: UlIcerraimy ill ECO/JOmiCJ al/d O/her RefleCliolJ.5, by G. Slwckle, Cambridge Univcrsity Prcss, 1968. Shackle G .. On Ihe MCll/Jing and Measure oj UI/cerltlillty: II , .. Metroeconomica" 195 3, '101. v, Trreste , prledruk w: Ullcel'/wlIly iII EcO/wmicJ (Ind 011,,'.1' R..flectimu" by G, SłlllCk lc, Cambridge University Prcss, 1968 , Shack le G .. Probllbility mul Uncertaillf)' . .. Metrocconomica" 1949 , '101, l, Trrcste. prLedruk w: UI/cerwimy i/l ECO/Jomics wuj O/her Refleclioll~·, by G. Sbackle, Cambridge University Press, 1968. Shapira Z., Risk Taking. A Mmwgerial Perspeclive, Russell Sage Foundation, New York 1994. Vickers D., ECOlromics and the AII/agoniJm ojTime, The Universrly of Michig:m Press, Ann Arbor 1997. Unorthodox Notions of Risk-taking. In this article, the aUlhor prcsents unorthodox approaches to the problem or risk-taking in condllions of uncertainty. [n the fiTst part, he discusscs Shackle's underslandrng of uncertainty, his aTguments about the impossibi lity of using probabilities to dcsc ribe uncertainty, arguments in favou r of using the notion of potential surprise aS:l measure of uncertainty, lInd the stimulation function, based on potcntial surprise and serving as a criterion of choice. In the second part of the article, thc author discusses the descriptive notion of risk-tak ing, as represented by the behav ioural current in economics. !-Ie presents the way risk is underslood , the factors shaping attitudes towards risk, the process or taking risky actions, and the model of risk-taking proposed by March and Shapiro..

(22)