Wstêp
Introduction
Wspóäczesne polskie wsie to nie sñ te same wsie, które istniejñ w wy- obraĔeniach wielu ludzi. Ich dawna funkcja rolnicza zanika i zamieniajñ siö one w wielofunkcyjne oĈrodki, w których najczöĈciej dominuje funkcja mieszkaniowa, a uzupeänia jñ usäugowa czasem przemysäowa.
Procesy te przebiegajñ róĔnie, w za- leĔnoĈci od poäoĔenia miejscowoĈci w sieci osadniczej czy aktywnoĈci re- gionu. Tylko nieliczni mieszkaþcy to rolnicy, pozostali prowadzñ wäasnñ dziaäalnoĈè usäugowñ lub zatrudnieni sñ w innych miejscach pracy, czösto poza swojñ miejscowoĈciñ. Zmienia to oblicze samej wsi, takĔe terenów wokóä niej. Istniejñce podziaäy pól z miedzami i zieleniñ Ĉródpolnñ w wielu miejscach zlikwidowa- no, scalajñc w duĔe powierzchnie uprawne z jednorodnñ roĈlinnoĈciñ1.
Dzisiejsza wieĈ nie jest juĔ miejscem zamieszkania ludzi zaj- mujñcych siö jedynie produkcjñ rolniczñ, przez co dawna zabudowa przeznaczona do peänienia róĔnych funkcji z tym zwiñzanych nie jest juĔ potrzebna. Znajdujñce siö w za- grodach zabudowania gospodarcze:
stodoäy, budynki inwentarskie i inne towarzyszñce, jeĈli nie znalazäy nowej funkcji to popadajñ w ruinö i znikajñ z krajobrazu wsi. Zmienia siö przez to jej oblicze. Wnötrza wsi, czösto z zaniedbanñ zabudowñ gospodarczñ, otoczone sñ nowymi
domami jednorodzinnymi, budowa- nymi wzdäuĔ dróg wybiegajñcych ze wsi w róĔnych kierunkach2. Wpäywa to na panoramy wjazdowe do wsi, zmienia siö ich charakter. Zabudo- wa mieszkaniowa wprowadzana do wnötrza wsi, czösto wybrana z kata- logu przeznaczonego dla caäej Polski, zupeänie odbiega od architektury istniejñcych budynków. Powoduje to zanikanie róĔnorodnoĈci regional- nej wsi. Wspóäczesne ksztaätowanie zabudowy wsi podlega zasadom innym niĔ dawniej. Nie wszystko podporzñdkowane jest funkcji rol- niczej, uprawie i hodowli. Jednak dawny ukäad przestrzenny pozo- staä. Jak pogodziè stare z nowym?
Jak pogodziè dawnñ zabudowö, z zupeänie odmiennymi w ukäadzie i formie wspóäczesnymi osiedlami mieszkaniowymi, które zaczynajñ jej towarzyszyè? Jak pogodziè dawnñ zabudowö zagrody z pojawiajñcymi siö przy niej wspóäczesnymi domami mieszkalnymi? To pytania, na które trzeba znaleĒè jak najprödzej odpo- wiedĒ, aĔeby zachowaè dziedzictwo kulturowe i róĔnorodnoĈè regional- nñ, gdyĔ to wäaĈnie wsie sñ jednym z jej przejawów.
W yr ó ¿n ik i d zi ed zi ct w a ku ltu ro w ego o b sz a ró w w ie js ki ch Ire na N ie d Ÿw ie ck a -F ili p ia k
The Distinguishing
Features of the
Cultural Heritage
of Rural Areas
Ochrona dziedzictwa kulturowego wsi
Protection of the cultural heritage of village
Dobrze funkcjonujñce i pozy- tywnie postrzegane obszary wiejskie to wynik wielu czynników, m.in.
dobrego prawodawstwa, odpowied- nich dziaäaþ wäadz lokalnych, a takĔe ĈwiadomoĈci spoäeczeþstwa lokal- nego, co do potencjaäu tkwiñcego w dziedzictwie kulturowym regionu.
Problematyka ochrony dzie- dzictwa kulturowego jest obecnie szeroko dyskutowana w Ĉrodowisku konserwatorskim, które dostrzega za- groĔenie przede wszystkim w niedo- stosowaniu prawa do wspóäczesnych realiów. ãñczy siö to m.in. z przecho- dzeniem zabytków w röce prywatne, a takĔe ich komercjalizacjñ. WaĔnñ sprawñ jest równieĔ odpowiednia waloryzacja istniejñcych zasobów kulturowych3.
Jednñ z metod zachowania dziedzictwa kulturowego obsza- rów wiejskich jest tworzenie sieci skansenów. Te muzea na wolnym powietrzu dajñ moĔliwoĈè pokaza- nia Ĕycia dawnych mieszkaþców wsi, ale jest to jedynie zatrzymany fragment kultury wiejskiej, bödñcy pewnego rodzaju kreacjñ autorów4. Jest to wzmocnieniem dla podnie- sienia ĈwiadomoĈci i edukacji spo- äeczeþstwa, co poĈrednio moĔe daè pozytywne efekty w odniesieniu do funkcjonujñcych i zamieszkaäych
wsi. Nie oznacza to próby tworzenia w nich kolejnych skansenów, jedynie przekonanie i upewnienie mieszkaþ- ców wsi, a takĔe projektantów i decy- dentów, Ĕe lepszy standard i jakoĈè Ĕycia nie muszñ äñczyè siö z naĈla- dowaniem wzorców podpatrzonych w miastach, albo na wyjazdach zagranicznych – inspiracji moĔna szukaè w dawnym wzornictwie, cha- rakterystycznym dla danego regionu.
W wielu miejscach Polski po- dejmowane sñ róĔne inne próby uĈwiadomienia ogóäowi spoäeczeþ- stwa wartoĈci, czösto bagatelizowa- nych elementów dziedzictwa kultu- rowego wsi. Pomocne w tym mogñ byè katalogi, podröczniki i wzorniki, które systematyzujñ rozwiñzania ar- chitektoniczne stosowane w róĔnych regionach Polski. Opracowania takie wykonano m.in. w Maäopolsce5, na Dolnym ćlñsku6, OpolszczyĒnie7 oraz Warmii i Mazurach8. Interesujñ- cym przykäadem moĔe byè równieĔ czeski podröcznik pokazujñcy, w jaki sposób podejĈè do projektowania zabudowy w Karkonoszach i Górach Izerskich9.
Przykäadem pozytywnego dzia- äania moĔe byè takĔe „Konkurs na najlepiej zachowany zabytek wiej- skiego budownictwa drewnianego w województwie podlaskim” orga- nizowany corocznie przez Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu. Od trzeciej edycji konkursu w 2007 roku wydawane sñ publikacje opisujñce i pokazujñce zgäoszone obiekty ze wskazaniem najwartoĈciowszych z nich10. Kolejne dziaäania zmierza-
jñce do promocji tradycji regionu to inicjatywy organizowane przez Stowarzyszenie „Opolski Dom”.
Jednñ z pozytywnych prób od- powiedniego projektowania nowych budynków mieszkalnych na terenach wiejskich, w zgodzie tradycjñ regio- nu, sñ konkursy na projekty takich obiektów. MoĔna tu przytoczyè, jako przykäady trzy takie konkursy zorganizowane dla ziemi käodzkiej, domu opolskiego i mazurskiego11. Zwyciöskie projekty umieszczane sñ w katalogach, skierowanych do mieszkaþców danego regionu, co daje moĔliwoĈè wyboru odpowied- nich form budynków. Jednak dysku- syjnym jest problem, na ile moĔna dopuszczaè wspóäczesnñ modyfi- kacjö, poniewaĔ trudno oprzeè siö wraĔeniu, Ĕe czöĈè wyróĔnionych projektów jest identyczna dla tych trzech, jakĔe odmiennych regionów
Ochrona dziedzictwa kulturo- wego obszarów wiejskich jest reali- zowana takĔe w ramach programu Odnowy Wsi, który funkcjonuje z powodzeniem w Polsce od roku 1997, gdy zapoczñtkowano go na OpolszczyĒnie12. Jest on duĔym wsparciem na szczeblu lokalnym do dziaäaþ zwiñzanych z programem Leader, którego oddziaäywanie ma zasiög regionalny. Istotnñ sprawñ w tym programie jest to, Ĕe käadzie siö w nim nacisk na inicjatywö oddol- nñ, to mieszkaþcy wsi sñ gäównymi dziaäaczami w tym programie. Stñd odpowiednie ukierunkowanie ich poczynaþ, a takĔe uĈwiadomienie znaczenia posiadanego potencjaäu
tkwiñcego w zachowanym dziedzic- twie kulturowym, tym materialnym i niematerialnym jest sprawñ bardzo waĔnñ. Jednym z instrumentów wsparcia w tym zakresie jest wspóä- praca z uczelniami. Na Dolnym ćlñ- sku i OpolszczyĒnie takie wsparcie od 2001 roku jest ze strony Instytutu Architektury Krajobrazu Uniwersy- tetu Przyrodniczego we Wrocäawiu, gdzie wypracowano sposób wspólne- go dziaäania Ĉrodowiska naukowego z lokalnñ spoäecznoĈciñ i wäadzami gmin, w efekcie którego realizowano opracowania zmierzajñce do okre- Ĉlenia planów rozwoju, z poszano- waniem dziedzictwa kulturowego, w tym tradycyjnego krajobrazu13. Innym dziaäaniem pobudzajñcym do pozytywnej konkurencji jest organi- zowany corocznie konkurs Piökna WieĈ Opolska”, czy od 2009 roku
„Piökna WieĈ DolnoĈlñska”.
Ankieta
Questionnaire
W marcu 2011 roku przepro- wadzono anonimowñ ankietö wĈród studentów 1 roku studiów na kierun- ku architektura krajobrazu w Uni- wersytecie Przyrodniczym we Wro- cäawiu. W ankiecie wziöäo udziaä 69 osób, w tym 53 mieszkaþców miast i 16 mieszkaþców wsi.
Ankieta miaäa na celu okreĈle- nie ĈwiadomoĈci, sposobu myĈlenia i podejĈcia mäodych ludzi do tema- tyki zwiñzanej ze wsiñ i jej zagospo- darowaniem. Ankietowane osoby
nie miaäy jeszcze na studiach zajöè z projektowania obszarów wiejskich.
CzöĈè pytaþ umoĔliwiaäa udzielenie kilku odpowiedzi. Ankietö tö naleĔy potraktowaè jako sondaĔ, który jedy- nie wskazuje poziom ĈwiadomoĈci w wybranym Ĉrodowisku, ze wzglö- du na nieduĔñ liczbö uczestników, szczególnie pochodzñcych ze wsi.
Na pytanie: „Z czym kojarzy Ci siö wieĈ?” wiökszoĈè, zarówno mieszkaþców miast, jak i wsi odpo- wiedziaäa, Ĕe malownicze krajobrazy i sielski wypoczynek. Wyniki ankiety pokazujñ, Ĕe 68% mieszkaþców miast nadal kojarzy wieĈ z produkcjñ rolnñ, w przeciwieþstwie do miesz- kaþców wsi (38%). WieĈ nie kojarzy siö w obu grupach z niskimi standar- dami Ĕycia, obie grupy nie dostrze- gajñ równieĔ chaosu przestrzennego na terenie wsi (ryc. 1). Jednak ponad poäowa respondentów z obu grup stwierdziäa, Ĕe wspóäczesna wieĈ nie jest ksztaätowania wäaĈciwie, co moĔna okreĈliè jako dostrzeĔenie za- groĔenia (tab. 1, ryc. 2). Pocieszajñce jest to, Ĕe zdecydowana wiökszoĈè ankietowanych (ok. 90%) jest prze- ciwna zmianie charakteru wsi na miejski (tab. 1, ryc. 3).
WiökszoĈè mieszkaþców wsi (81%) chce nadal mieszkaè na wsi,
natomiast blisko poäowa miesz- kaþców miast woli nadal mieszkaè w mieĈcie (tab. 1, ryc. 4). Interesujñce jest to, Ĕe wiökszoĈè mieszkaþców miasta i wsi zdecydowaäby siö na nowy budynek mieszkalny – miesz- kaþcy miast stylizowany na wiejski (60%), natomiast wsi wybraliby nowy wspóäczesny (50%). Do adaptacji i remontów starych budynków przy- chylniej nastawieni sñ mieszkaþcy wsi (44%), mieszkaþcy miast to nie- speäna 30% wszystkich ankietowa- nych (tab. 1 ryc. 6). Na pytanie „Czy nowa zabudowa wsi moĔe wzorowaè siö na projektach z katalogów ogól- nodostöpnych w caäym kraju?” blisko poäowa mieszkaþców miast (49%) odpowiedziaäa przeczñco, natomiast tyle samo mieszkaþców wsi opowie- dziaäo siö za i przeciw (38%) a jedna czwarta byäa niezdecydowana (tab.
1, ryc. 5). Z tego wniosek, Ĕe nie wszyscy respondenci zdawali sobie sprawö z róĔnic regionalnych i kon- sekwencji budowy ujednoliconych dla caäej Polski obiektów. Ostatnie pytanie dotyczyäo zapotrzebowania na tereny wspólnego odpoczynku we wsiach. Pozytywne jest to, Ĕe za takñ koniecznoĈciñ opowiedziaäo siö bli- sko 80% wszystkich ankietowanych (tab. 1, ryc. 7).
Ryc. 1. Odpowiedzi ankietowanych na pytanie: Z czym kojarzy Ci siö wieĈ?
(oprac. P. Filipiak) Fig. 1. Respondents’ answers to the question:
What do you associate with village?
(by P. Filipiak)
Tab. 1. Zestawienie odpowiedzi na pytania z ankiety (oprac. P. Filipiak) Tab. 1. Summary of answers to questions from the survey (by P. Filipiak)
Ryc. 2. Czy wg Ciebie wspóäczesna wieĈ jest ksztaätowana wäaĈciwie?
Fig. 2. Do you think the modern village is shaped properly?
Ryc. 3. Czy wieĈ powinna zmieniaè swój charakter na miejski?
Fig. 3. Should the village change its character in the city character?
Ryc. 4. Czy chciaäbyĈ mieszkaè na wsi?
Fig. 4. Would you like to live in the countryside?
Ryc. 5. Czy nowa zabudowa we wsi moĔe wzorowaè siö na projektach z katalogów ogólnodostöpnych w caäym kraju?
Fig. 5. Could be the new building development in the village modeled on projects from open -access catalogues across the country?
Ryc. 6. JeĈli miaäbyĈ w przyszäoĈci mieszkaè na wsi to zdecydowaäbyĈ siö na budynek…
Fig. 6. If you would, in the future, live in the countryside that you take the building?
Ryc. 7. Czy we wspóäczesnej wsi powinny znajdowaè siö miejsca wspólnego wypoczynku w otwartej przestrzeni, np. park?
Fig. 7. Should be in the modern village places for common recreation in open space such as park?
Elementy
charakterystyczne, wyró¿niki dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich
Characteristic elements, distinguishing features of the cultural heritage of rural areas
Jednñ z moĔliwoĈci odpowied- niego ksztaätowania przestrzeni wiejskiej jest okreĈlenie wyróĔników krajobrazu wiejskiego, czyli jego ele- mentów charakterystycznych, a na- stöpnie uwzglödnianie ich we wszel- kich dziaäaniach inwestycyjnych na obszarach wiejskich, lub na ich bazie kreowanie przyszäego wizerunku wsi Jest to bardzo istotne z tego wzglödu, aby obszary wiejskie nie zatraciäy swego indywidualnego charakteru.
WyróĔniki dotyczñ zarówno samych wsi, z zabudowñ i zieleniñ, jak i ich otoczenia, np. charakterystyczne- go ukäadu pól, zieleni Ĉródpolnej, czy sposobu zagospodarowania otwartych przestrzeni, kojarzñcych siö z danym regionem. Definicjö wyróĔnika w zakresie architektury i krajobrazu wsi moĔna ujñè, jako identyfikator w rozpatrywanej prze- strzeni wiejskiej, säuĔñcy do okre- Ĉlania zasobów w poszczególnych miejscowoĈciach w celu odróĔnienia ich od siebie14. Identyfikatory takie moĔna przypisaè równieĔ do otocze- nia poszczególnych miejscowoĈci.
WyróĔnik, tak rozumiany, po- winien mieè znaczenie pozytywne, jednak czösto wyróĔnikami na tere- nach wiejskich sñ równieĔ elementy negatywne. Do tworzenia przyszäego wizerunku wsi mogñ byè wykorzy- stywane jedynie wyróĔniki, które uznane zostanñ za wartoĈciowe.
WyróĔniki wprowadzajñ od- czucie uporzñdkowania przestrzeni, sñ elementami krystalizujñcymi plan wsi15 i jej otoczenia, sñ punktami orientacyjnymi, identyfikujñ miejsce w skali miejscowoĈci, ale takĔe regio- nu, tworzñ dominanty przestrzenne, wzmacniajñ wiözi miödzyludzkie (w przypadku wyróĔników niema- terialnych takich jak kultywowane tradycje, zwyczaje), majñ znaczenie symboliczne.
WyróĔniki mogñ byè róĔnorod- ne. Ich podziaä moĔna stosowaè w za- leĔnoĈci od przyjötych kryteriów, np.:
sposób powstania – antropoge- niczne, naturalne,
sfera wystöpowania – materialne i niematerialne,
miejsce, w którym wystöpujñ – wewnötrzne, zewnötrzne (w sto- sunku do danej miejscowoĈci), czas – dawne, wspóäczesne.
RóĔnorodnoĈè wyróĔników i powiñzania pomiödzy materialny- mi i niematerialnymi wyróĔnikami pokazuje schemat na ryc. 8. W za- stosowanym podziale uwzglödniono kryterium miejsca, sfery wystöpowa- nia i sposobu powstania WyróĔniki dziedzictwa kulturowego wsi to ta czöĈè elementów charakterystycz- nych, które powstaäy przy wspóä- udziale czäowieka. Lewa czöĈè schematu – wyróĔniki antropoge- niczne – obejmuje te, które z tym dziedzictwem sñ zwiñzane. Mogñ byè one zarówno materialne, jak i niematerialne wynikajñce z tradycji,
zwyczajów czy religii. Mogñ byè bezpoĈrednio zwiñzane z samymi wsiami, czyli charakterystycznym ukäadem przestrzennym, zabudo- wñ, detalem architektonicznym, wystöpujñcñ zieleniñ, czy wodami.
Ale i z zewnötrzem, czyli ukäadem pól je otaczajñcych (tab. 2, ryc.
9), zadrzewieniami Ĉródpolnymi, charakterystycznymi nasadzeniami wzdäuĔ dróg dojazdowych do wsi czy rodzajem upraw, a takĔe gatunkiem wypasanych zwierzñt (tab. 2, ryc. 11).
MoĔe byè to takĔe infrastruktura np., powiñzana z rzekami, które przepäy- wajñ przez poszczególne wsie lub päynñ w ich sñsiedztwie (tab. 2, ryc.
13). Te niematerialne majñ wpäyw na materialne, które czösto sñ wäa- Ĉnie wizualnym przejawem tradycji, religii i zwyczajów charakterystycz- nych w danym regionie (zewnötrzne Ĉrodowisko niematerialne) czy specy- ficznych dla danej wsi (genius loci).
Prawa czöĈè schematu (ryc. 8) to wyróĔniki naturalne krajobrazu wiejskiego w postaci uksztaätowania terenu, wód powierzchniowych, czy zieleni. Sñ one takĔe istotnym elementem, który moĔe stymulowaè rozwój poszczególnych miejscowo- Ĉci w regionie.
OkreĈlenie wyróĔników, szcze- gólnie tych, które zwiñzane sñ dzie- dzictwem kulturowym regionu jest podstawñ do dziaäaþ, które zacho- wajñ jego indywidualny charakter.
Dotyczy to równieĔ poszczególnych miejscowoĈci, które pomimo podo- bieþstw, wynikajñcych ze specyfiki
regionalnej, czösto majñ elementy, które odróĔniajñ je od sñsiednich.
WyróĔniki antropogeniczne obszarów wiejskich czasem sñ na tyle mocne, Ĕe mogñ stanowiè bazö do stworzenia idei – wizji rozwoju dla danej miejscowoĈci lub regio- nu. W tym przypadku rola ich jest wiodñca. Na przykäad domy tkaczy w Cheämsku ćlñskim, które powiñza- ne sñ poĈrednio z ideñ lokalnej grupy dziaäania na tym obszarze o nazwie
„kwiat lnu” (tab. 2, ryc. 10). Innym przykäadem sñ Malczyce, w których znajduje siö port i stocznia na Odrze i sñ to elementy na tyle istotne, Ĕe utworzono tu Ekomuezum Ĕeglugi, które w przyszäoĈci ma byè bazñ dla ruchu turystycznego w powiñzaniu z Odrñ i pobliskimi miejscowoĈciami (tab. 2, ryc. 12).
Wymienione przykäady to tzw.
wyróĔniki „wewnötrzne”, które sñ elementem zagospodarowania poszczególnych miejscowoĈci. Nie muszñ byè one tak spektakularne, poniewaĔ moĔe byè to specyficz- ny rodzaj zabudowy w danej wsi, zdobnictwo lub zieleþ, jak chociaĔby aleje (tab. 2, ryc. 14), parki itp. Wtedy wykorzystanie wyróĔników moĔna sprowadziè m.in. do:
tworzenia wzorników nowej za- budowy, które bödñ uwzglödniaäy okreĈlone wczeĈniej wyróĔniki zabudowy, budulca, detalu ar- chitektonicznego, zdobnictwa i maäej architektury,
wykorzystania przy tworzeniu dokumentów planistycznych np.
MPZP, strategii rozwoju itp.,
odpowiedniego kreowania rodza- ju zazielenia i zagospodarowania miejsc wspólnych,
zachowania charakterystycznego ukäadu pól, kierunku, proporcji podziaäów (np. przy scalaniu gruntów),
Specyfika wyró¿ników wsi w otoczeniu
Wroc³awia
The specificity of the village distinguishing features surrounded by Wroc³aw
Do analizy specyfiki wyróĔni- ków wybrano 57 wsi poäoĔonych na terenie 9 gmin bezpoĈrednio sñsia- dujñcych z Wrocäawiem, w których spostrzega siö procesy zwiñzane z silnym oddziaäywaniem miasta. Jest to ogromna presja zabudowy miesz- kaniowej, równieĔ usäugowej, która w formie w wiökszoĈci przypadków zdecydowanie odbiega od charak- teru otoczenia. Bazñ danych byäy opracowania wykonywane podczas zajöè ze studentami III roku kierun- ku architektura krajobrazu w latach 2002–2008. Wyniki sñ subiektywnñ ocenñ okreĈlenia rangi wyróĔników dla poszczególnych miejscowoĈci.
Dla kaĔdej analizowanej miej- scowoĈci tworzono zestaw wyróĔ- ników, które jñ charakteryzowaäy.
Wszystkie miejscowoĈci miaäy wy- konanñ inwentaryzacjö istniejñcych zasobów, ich analizö, ocenö, ze- Ryc. 8. Schemat rodzajów wyróĔników architektury i krajobrazu wiejskiego z uwzglödnieniem
kryterium miejsca, sfery wystöpowania i sposobu powstania (oprac. P. Filipiak)
Fig. 8. Scheme of distinguishing features types of the architecture and rural landscape including the criterium of the place, the sphere of existence and rise method (by P. Filipiak)
Tab. 2. Przykäady wyróĔników obszarów wiejskich (fot. I. NiedĒwiecka -Filipiak)
Tab. 2. Examples of distinguishing features of the rural areas (photo by I. NiedĒwiecka -Filipiak)
WyróĔniki zewnötrzne The external distinguishing features
WyróĔniki wewnötrzne The interior distinguishing features
Ryc. 9. DuĔe poäacie pól w okolicy wsi Gniewkowice Fig. 9. Large expanses of fields near the village of Gniewkowo
Ryc. 10. Domy tkaczy Cheämsko ćlñskie Fig. 10. Weaver Houses Cheämsko ćlñskie
Ryc. 11. Pastwiska Fig. 11. Pastures
Ryc. 12. Ekomuzeum ēeglugi, port, Malczyce Fig. 12. Ecomuseum of shipping, port, Malczyce
Ryc. 13. Most w okolicy Kamieþca Zñbkowickiego Fig. 13. Bridge around Kamieniec Zñbkowicki
Ryc. 14. Aleja w Bodzanowicach Fig. 14. Alley in Bodzanowice
Tab. 3. Wystöpowanie wyróĔników materialnych okreĈlonej rangi wĈród wszystkich rodzajów, w poszczególnych wsiach (Wi – wiodñcy, Ws – wspomagajñcy, Uz – uzupeäniajñcy) (oprac. P. Filipiak)
Tab. 3. The occurrence of the material distinguishing features of a specific rank among all kinds, in different villages (Wi – leading, Ws – assisted, Uz – supplementary) (by P. Filipiak)
infr.
ksztaát zagroda materiaá dachy zdobnictwo maáa arch. obiekt inne infrastruktura park spójnoĞü inne stawy inne ukáad pól zabudowa infrastruktura lasy inne zbiorniki inne uksztaát. terenu zieleĔ woda, rzeka inne uksztaát. terenu zieleĔ rzeka zbiorniki inne
lp. nazwa polska gmina opracowaniarok
1 Biaáków MiĊkinia 2008 Uz Wi Uz Ws
2 Báonie MiĊkinia 2007 Uz Wi Uz Ws Uz
3 Bogdaszowice Kąty Wrocáawskie 2005; 07 Uz Ws Uz Uz Wi Uz
4 Bukowina DáugoáĊka 2005 Uz Ws Wi Uz Uz
5 Dobrzykowice Czernica 2004 Wi Ws Uz
6 Domaszczyn DáugoáĊka 2007 Wi Ws Uz Uz
7 Gajków Czernica 2005 Ws Uz Uz Uz Uz Uz Uz Wi
8 Galowice ĩórawina 2005; 07 Uz Uz Uz Uz Wi Ws
9 Gaáów MiĊkinia 2004; 05 Uz Ws Uz Uz Wi
10 Gądów Kąty Wrocáawskie 2007 Ws Wi Uz Uz
11 Gáoska MiĊkinia 2005; 07 Uz Ws Uz Uz Uz Wi
12 GolĊdzinów Oborniki ĝląskie 2007 Uz Uz Wi Ws Uz
13 Gosáawice MiĊkinia 2004 Uz Wi Uz Ws Uz
14 Iwiny ĝw Katarzyna 2004 Uz Uz Uz Uz Uz Wi Uz Ws
15 Jaksonów ĩórawina 2004 Wi Ws Uz Uz
16 Jaszkotle Kąty Wrocáawskie 2004 Uz Wi Uz Ws Uz Uz
17 KamieĔ DáugoáĊka 2005 Uz Ws Wi Uz
18 Kątna DáugoáĊka 2005 Wi Ws Uz Uz Uz Uz Uz Uz Uz
19 Kryniczno Wisznia Maáa 2005; 07 Uz Wi Ws Uz Uz
20 Krzyków Czernica 2005;06;07 Ws Uz Wi
21 KrzyĪowice Kobierzyce 2004;06 Ws Uz Wi
22 Kuraszków Oborniki ĝląskie 2005;07 Uz Uz Ws Uz Wi
23 Ligota PiĊkna Wisznia Maáa 2004;06 Ws Uz Uz Wi
24 àany Czernica 2005;06;07 Uz Uz Ws Uz Uz Uz Wi
25 Magnice Kobierzyce 2007 Uz Ws Wi Uz
26 Malin Wisznia Maáa 2004;06 Wi Uz Uz Ws
27 Maákowice Kąty Wrocáawskie 2005;07 Uz Uz Wi Uz Uz Uz Ws Uz
28 Michaáowice DáugoáĊka 2004 Uz Wi Ws
29 Mienice Wisznia Maáa 2005 Uz Uz Uz Uz Uz Wi Uz Ws
30 Mirków DáugoáĊka 2005;07 Uz Ws Wi
31 Nadolice Maáe Czernica 2004 Wi Ws
32 Now WieĞ Kącka Kąty Wrocáawskie 2004 Wi Uz Ws Uz
33 Wrocáawska Kąty Wrocáawskie 2005 Uz Wi Ws Uz Uz Uz Uz
34 Paniowice Oborniki ĝląskie 2005 Ws Uz Uz Wi Uz
35 Peácznica Kąty Wrocáawskie 2005 Ws Uz Uz Wi Uz Uz
36 Piecowice DáugoáĊka 2004;05;06 Wi Uz Ws
37 Pietrzykowice Kąty Wrocáawskie 2005 Uz Ws Uz Uz Uz Wi Uz
38 PrĊĪyce MiĊkinia 2004;05 Uz Uz Ws Uz Uz Uz Uz Wi Uz
39 Psary Wisznia Maáa 2004;06 Uz Uz Wi Uz Ws
40 RoĞcisáawice Oborniki ĝląskie 2006 Uz Ws Uz Uz Uz Uz Uz Wi
41 Sadowice Kąty Wrocáawskie 2005 Ws Wi Uz Uz
42 Skaáka Kąty Wrocáawskie 2004 Uz Uz Uz Uz Uz Uz Ws Wi
43 Smardzów ĝw. Katarzyna 2007 Ws Uz Uz Wi Uz
44 SoĞnica Kąty Wrocáawskie 2005 Uz Uz Uz Uz Ws Uz Uz Uz Uz Wi
45 Strzeszów Wisznia Maáa 2005;07 Uz Ws Wi Uz Uz Uz Uz
46 Suchy Dwór ĩórawina 2006 Wi Ws Uz Uz
47 Sulimów ĝw. Katarzyna 2004;05 Wi Uz Uz Ws
48 Szymanów Wisznia Maáa 2004;05 Uz Uz Wi Uz Uz Uz Ws
49 ĝlĊza Kobierzyce 2004;05 Uz Uz Uz Wi Uz Ws Uz
50 ĝliwice DáugoáĊka 2005 Wi Ws Uz Uz
51 Tyniec nad ĝlĊza Kobierzyce 2006 Uz Wi Ws Uz Uz Uz Uz
52 Wilczków ĩórawina 2006 Ws Uz Uz Wi Uz Uz Uz Uz Uz Uz Uz
53 Wojnowice MiĊkinia 2005 Uz Wi Ws Uz Uz
54 Wysoki KoĞcióá Wisznia Maáa 2005;07 Uz Wi Uz Uz Uz Ws Uz
55 Zacharzyce ĝw. Katarzyna 2005;07 Uz Uz Uz Wi Uz Ws Uz
56 Zajączków Oborniki ĝląskie 2005 Uz Uz Ws Uz Wi Uz Uz
antropogeniczne wewnĊtrzne antropogeniczne zewn. naturalne wew. naturalne zew.
WYRÓĩNIKI MATERIALNE
ukáad zabudowa zieleĔ woda
stawienie säabych i mocnych stron z propozycjñ wizji i planu rozwoju wsi. Do tego wykonany byä katalog elementów charakterystycznych, w którym znajdowaä siö opis wszyst- kich elementów skäadowych kra- jobrazu wsi ze wskazaniem na te, które moĔna uznaè za interesujñce, a przede wszystkim wyróĔniajñce danñ miejscowoĈè. Na podstawie tych opracowaþ okreĈlano wyróĔniki, których liczba w badanych miejsco- woĈciach wahaäa siö od 2 do 11, w zaleĔnoĈci od ich atrakcyjnoĈci.
Do analizy wziöto grupö wyróĔników materialnych i przyjöto ich trójstop- niowñ skalö, w zaleĔnoĈci od ich rangi dla krajobrazu:
I Wiodñce, na tyle dominujñce w krajobrazie wsi, Ĕe moĔna
je wykorzystaè do kreowania w przyszäoĈci wizerunku wsi;
II Wspomagajñce, takie elementy krajobrazu wsi, których ranga jest prawie tak samo waĔna jak wyróĔników wiodñcych;
III Uzupeäniajñce, wszystkie te, które sñ waĔne, ale nie majñ tak istotnego znaczenia jak dwa pierwsze.
Przyjöto, Ĕe w kaĔdej miejsco- woĈci, nawet najmniej atrakcyjnej, powinny byè okreĈlone dwa pierwsze wyróĔniki, czyli wiodñcy i wspoma- gajñcy. Niektóre z badanych miej- scowoĈci miaäy juĔ sprecyzowany przed rozpoczöciem badaþ wyróĔnik wiodñcy, któremu mieszkaþcy starali siö podporzñdkowaè wszelkie dzia- äania spoäecznoĈci lokalnej. W takiej
sytuacji okreĈlano wyróĔniki wspo- magajñce i uzupeäniajñce (tab. 3).
Przy szczegóäowym podziale wszystkich wyróĔników (ryc. 15) moĔna zauwaĔyè, Ĕe w analizowanej grupie miejscowoĈci, w wyróĔnikach wiodñcych dominujñ wyróĔniki an- tropogeniczne wewnötrzne, w tym obiekt i park. Ukäad przestrzenny miejscowoĈci jest elementem jedynie wspierajñcym. Podobnie jest ze zdob- nictwem. Prawdopodobnie wiñĔe siö to z duĔym stopniem modyfikacji ist- niejñcej zabudowy, a takĔe znacznñ rozbudowñ analizowanych miejsco- woĈci. Jako wiodñcy pojawia siö takĔe zagroda, spójnoĈè zieleni i stawy.
W celu okreĈlenia rozkäadu wyróĔników na analizowanym ob- szarze opracowano ich graficznñ interpretacjö dla wszystkich miejsco- woĈci w poszczególnych rodzajach i zaznaczono je na mapie (ryc. 16).
Stwierdzono, Ĕe ukäad wsi nie wystö- puje jako wyróĔnik wiodñcy i wspo- magajñcy w gminach poäoĔonych na póänoc od Wrocäawia. Tutaj najistot- niejszñ rolö majñ elementy z rodzaju zieleni i zabudowy wewnötrznej.
Ukäad wsi pojawia siö sporadycznie w poäudniowo zachodniej czöĈci analizowanego obszaru.
Podsumowanie
Summary
OkreĈlenie wyróĔników dzie- dzictwa kulturowego obszarów wiej- skich jest bardzo waĔne, poniewaĔ pomagajñ one w identyfikacji danego
Ryc. 15. Szczegóäowy procentowy udziaä poszczególnych wyróĔników w wybranej grupie 57 wsi (oprac. P. Filipiak)
Fig. 15. The detailed percentage share of the of individual distinguishing features in the selected group of 57 villages (by P. Filipiak)
Ryc. 16. Graficzna interpretacja wyróĔników wiodñcych i wspomagajñcych wsi dla wybranej grupy 57 miejscowoĈci (oprac. P. Filipiak) Fig. 16. The graphical interpretation of the leading and supplementary distinguishing
miejsca, na ich bazie moĔna budo- waè wizjö rozwoju danego regionu, w tym poszczególnych miejscowo- Ĉci. MoĔna takĔe ksztaätowaè prze- strzeþ i zabudowö w nowy sposób, jednak z uwzglödnieniem, tego co dla krajobrazu wiejskiego najwaĔ- niejsze – tradycji i specyfiki miejsca.
WyróĔniki obszarów wiejskich mogñ byè inspiracjñ do tworzenia rzeczy nowych o wysokim standardzie, jednak w zgodzie, z tym co zastane.
Irena NiedĒwiecka -Filipiak Instytut Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Instytut of Landscape Architecture
Wroclaw University of Environment and Life Science
Przypisy
1 Bardzo waĔne jest w tym momencie zacho- wanie bioróĔnorodnoĈci charakterystycznej dla regionów Polski: Link M., 2008, Traditional Agricultural Landscapes in Transition – Tho- ughts Regarding a Future Model for Susta- inable Protection of Biodiversity in Poland,
“Architektura Krajobrazu” 4/2008, s. 18 -26.
2 Wiele osiedli wiejskich ma przez to zatarte pierwotne formy: Borcz Z., 2003, Architektura wsi, Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocäawiu, Wrocäaw, s. 15.
3 Problemy zwiñzane z dzisiejszym prawo- dawstwem w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego wskazujñ m.in. B. Szmygin, W. Kowalski, K. Zalasiþska, natomiast P. Mol- ski porusza temat wyceny i waloryzacji dziedzictwa architektonicznego [w:] System ochrony zabytków w Polsce, 2011, praca zbio- rowa pod red. B. Szmygina, Lublin -Warszawa, s. 7 -16, 17 -35, 55 -60.
4 J. ćwiöch opisujñc problematykö muzeów na ĈwieĔym powietrzu (skansenów) stwierdza, Ĕe „…prezentujemy jedynie humanistycznñ wizjö okreĈlonej rzeczywistoĈci kulturowej i to
bödñcej wypadkowñ wartoĈci samej kolekcji, ale teĔ kompetencji autora scenariusza wysta- wy…” wiöcej [w:] ćwiöch J., 2011, Kreowanie rzeczywistoĈci kulturowej w muzeum na wol- nym powietrzu w Polsce. Teoria i praktyka.
„Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu” 2/2011, s. 15.
5 Zob. m.in. ãuczyþska -Bruzda M., Mycz- kowski Z., 1993 -1994, Subregionalizacja cech budownictwa jako przyczynek do kontynuacji tradycji we wspóäczesnej architekturze re- gionalnej (na przykäadzie Jurajskich Parków Krajobrazowych). „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” T. XXVI, s. 45 -57, a takĔe zielone i biaäe karty opracowane przez j. Bog- danowskiego i M. Korneckiego.
6 Zob. m.in. Trocka -Leszczyþska E., 1995, Wiejska zabudowa mieszkaniowa w regionie sudeckim. Oficyna Wydawnicza Politech- niki Wrocäawskiej, Wrocäaw. Pozytywnym przykäadem jest takĔe podröcznik powstaäy z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Przyjacióä Przyrody Pro Natura, opracowany przez zespóä autorski z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocäawiu, a skierowany do wszelkich zainte- resowanych osób i instytucji, które zamierzajñ inwestowaè na terenie Doliny Baryczy. Ochro- na przyrody i krajobrazu Doliny Baryczy, Wskazówki do planowania przestrzennego, 2008, praca zbiorowa pod red. S. Lubaczewska, K. Tokarczyk -Dorociak, PTPP „pro Natura”, Wrocäaw.
7 WaĔnñ rolö odgrywajñ tu opracowania inicjowane przez Muzeum Wsi Opolskiej.
Ostatnie z nich m.in. Wijas -Grocholska E., 2009, Lauby, Architektura wsi ćlñska Opolskiego, Opole; Wijas -Grocholska E.
2011, Wzory na poäaciach wiejskich da- chów, Architektura wsi ćlñska Opolskiego, Opole; Wijas -Grocholska E., Jasiþska M., 2011, Rzecz o budynkach z czerwonej cegäy na wsi opolskiej z przeäomu XIX/XX wieku, Architektura wsi ćlñska Opolskiego, Opole.
WczeĈniej opracowano takĔe: Biesiekierski T., Bocheþski S., Trocka -Leszczyþska E., Wia- trzyk S., ēabiþski R., 1998, Architektoniczne ksztaätowanie krajobrazu ziemi opolskiej, Karta Opolska. Municipium, Warszawa.
8 Istotnñ rolö odgrywajñ tu dziaäania Stowa- rzyszenia WK „Borussia”. Ukazaäy siö publi- kacje pod hasäem „Nowe Ĕycie pod starymi dachami” m.in. BartoĈ M., Zalewska B., 2007, Architektura w krajobrazie wiejskim Warmii i Mazur”, Stowarzyszenie WK. „Borussia”, Olsztyn; LiĔewska I., 2007, Tradycyjne bu- downictwo wiejskie na Warmii i Mazurach, Stowarzyszenie WK. „Borussia”, Olsztyn.
9 Wiele pokazanych przykäadów i sposób podejĈcia moĔe byè inspiracjñ do tworzenia podobnych podröczników dla innych regio- nów: Typowa architektura Karkonoszy i Gór Izerskich, Inspiracyjny podröcznik dla budow- niczych i projektantów, praca zbiorowa, Správa Krkonošského Národního Parku.
10 Konkurs na Najlepiej Zachowany Zaby- tek Wiejskiego Budownictwa Drewnianego w Województwie Podlaskim, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, tekst i fotografie A. Gaweä, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Biaäystok.
11 Konkurs na „Dom Sudecki o cechach architektury regionalnej ziemi käodzkiej” zor- ganizowanym przez Powiat Käodzki w 2009 r.;
Konkurs zorganizowany przez Urzñd Marszaä- kowski Województwa Opolskiego na wspóä- czesny „Dom Opolski”; ogólnopolski konkurs architektoniczny „Twój dom -dialog z tradycjñ”
na dom jednorodzinny przeznaczony dla terenów wiejskich województwa warmiþsko- -mazurskiego organizowany przez Samorzñd Województwa Warmiþsko -Mazurskiego.
12 Metoda realizacji programu na OpolszczyĒ- nie opisana [w:] Wilczyþski R., 2003, Odnowa wsi perspektywñ rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Fundacja Fundusz Wspóäpracy Program Agro -Info, Poznaþ. Obecnie program ten realizowany jest takĔe na Dolnym ćlñsku i w Wielkopolsce, zawieszono jego realizacjö w województwie Ĉlñskim i pomorskim, nato- miast planuje siö jego wdroĔenie w wojewódz- twie warmiþsko -mazurskim.
13 Na terenie Dolnego ćlñska i Opolszczyzny od 2001 roku aktywnie wäñczyli siö w te dziaäania pracownicy Instytutu Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodniczego we
Wrocäawiu. Zob. wiöcej [w:] NiedĒwiecka- -Filipiak I., 2009, WyróĔniki krajobrazu i ar- chitektury wsi Polski poäudniowo -zachodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocäawiu; NiedĒwiecka -Filipiak I., Ku- riata Z., 2010, Architektura krajobrazu w pro- gramie Odnowy Wsi Opolskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocäawiu.
Projekty zrealizowane w roku 2008 pokazano w: Odnowa Wsi na Dolnym ćlñsku, 2008, Urzñd Marszaäkowski Województwa Dolno- Ĉlñskiego.
14 NiedĒwiecka -Filipiak I., 2009, WyróĔniki…
op. cit., s. 52.
15 Odpowiednik elementów krystalizujñcych plan miasta, które opisaä Lynch K., 1960, The Image of the City. Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, Massachusetts, and London, England.
Literatura
1. BartoĈ M., Zalewska B., 2007, Architektura w krajobrazie wiejskim Warmii i Mazur, Stowarzyszenie WK.
„Borussia”, Olsztyn.
2. Borcz Z., 1999, Krajobraz nizin- nych wsi dolnoĈlñskich, Wydawnic- two Akademii Rolniczej we Wrocäa- wiu, Wrocäaw.
3. Borcz Z., 2003, Architektura wsi, Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocäawiu, Wrocäaw.
4. Biesiekierski T., Bocheþski S., Trocka -Leszczyþska E., Wiatrzyk S., ēabiþski R., 1998, Architektoniczne ksztaätowanie krajobrazu ziemi opol- skiej, Karta Opolska, Municipium, Warszawa.
5. Konkurs na Najlepiej Zachowany Zabytek Wiejskiego Budownictwa Drewnianego w Województwie Podlaskim, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, tekst i fotografie A. Gaweä, Mu-
zeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Biaäystok.
6. Link M., 2008, Traditional Agri- cultural Landscapes in Transition – Thoughts Regarding a Future Model for Sustainable Protection of Bio- diversity in Poland, “Architektura Krajobrazu” 4/2008, s. 18 -26.
7. LiĔewska I., 2007, Tradycyjne budownictwo wiejskie na Warmii i Mazurach, Stowarzyszenie WK.
„Borussia”, Olsztyn.
8. Lynch K., 1960, The Image of the City, Massachusetts Institute of Tech- nology, Cambridge, Massachusetts, and London, England.
9. ãaguna W., 2005, Rewitaliza- cja krajobrazów wiejskich Warmii i Mazur, Wydawnictwo Wszechnicy Warmiþskiej, Lidzbark Warmiþski.
10. ãuczyþska -Bruzda M., Myczkow- ski Z., 1993–1994, Subregionalizacja cech budownictwa jako przyczynek do kontynuacji tradycji we wspóä- czesnej architekturze regionalnej (na przykäadzie Jurajskich Parków Krajo- brazowych), „Teka Komisji Urbani- styki i Architektury” T. XXVI, s. 45 -57.
11. NiedĒwiecka -Filipiak I., 2009, WyróĔniki krajobrazu i architektury wsi Polski poäudniowo -zachodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Przy- rodniczego we Wrocäawiu.
12. NiedĒwiecka -Filipiak I., Kuriata Z., 2010, Architektura krajobrazu w programie Odnowy Wsi Opolskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrod- niczego we Wrocäawiu.
13. Ochrona przyrody i krajobrazu Doliny Baryczy, Wskazówki do planowania przestrzennego, 2008,
praca zbiorowa pod red. S. Luba- czewska, K. Tokarczyk -Dorociak, PTPP „pro Natura”, Wrocäaw.
14. System ochrony zabytków w Pol- sce, 2011, praca zbiorowa pod red.
B. Szmygina, Lublin -Warszawa.
15. ćwiöch J., 2011, Kreowanie rze- czywistoĈci kulturowej w muzeum na wolnym powietrzu w Polsce. Teoria i praktyka, „Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu”
2/2011, s. 13 -18.
16. Trocka -Leszczyþska E., 1995, Wiejska zabudowa mieszkaniowa w regionie sudeckim, Oficyna Wy- dawnicza Politechniki Wrocäawskiej, Wrocäaw.
17. Typowa architektura Karkono- szy i Gór Izerskich, Inspiracyjny podröcznik dla budowniczych i pro- jektantów, praca zbiorowa, Správa Krkonošského Národního Parku.
18. Wijas -Grocholska E., 2009, Lau- by, Architektura wsi ćlñska Opolskie- go, Opole.
19. Wijas -Grocholska E., 2011, Wzo- ry na poäaciach wiejskich dachów, Architektura wsi ćlñska Opolskiego, Opole.
20. Wijas -Grocholska E., Jasiþska M., 2011, Rzecz o budynkach z czerwo- nej cegäy na wsi opolskiej z przeäomu XIX/XX wieku, Architektura wsi ćlñ- ska Opolskiego, Opole.
21. Wilczyþski R., 2003, Odnowa wsi perspektywñ rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Fundacja Fun- dusz Wspóäpracy Program Agro -Info, Poznaþ.
