NR 11
: s ł-
v. rf»n X x
Z alecon o do b ib lio tek n a u c z y c ie lsk ic h i lic e a ln y c h p ism em M in istra O św ia ty n r IV /O c-2734/47
W y d a n o z p o m o c ą fin a n s o w ą P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k
T R E S C Z E S Z Y T U 11 (2179)
B i r k e n m a j e r K ., P o ls k a w y p r a w a a n ta r k ty c z n a 1977— 78 . . , J a k u b o w s k i J. L ., W d ro d z e d o Z ło te g o T r ó jk ą ta . T a jla n d ia . Cz. I I . S ż a b u n i e w i c z B., O g ó ln o u s tro jo w e z m ia n y w lo k a ln y c h r e a k c j a c h z a
p a ln y c h ...
M a c i e j c z y k J., J a k i p o ż y te k m o ż e m y m ie ć z c h it y n y ? ...
D a n o w s k i J., L iz o so m y a w y d z ie la n ie k o m ó r k o w e ...
D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e
J a s z c z u r k a — a n o lis r y c e r s k i (A. Ż y ł k a ) ...
R e a b s o r p c ja e n z y m ó w tr a w i e n n y c h (B. S z a b u n ie w ic z ) . . . S o sn a z w y c z a jn a — d r z e w o n ie ty lk o w ie c z n ie z ie lo n e (M. D y m iń s k a ) R o z m a ito ś c i ...
R e c e n z je
A . R o p e l e w s k i : P r o f e s o r K a z im ie rz D e m e l, ż o łn ie rz — b a d a c z — n a u c z y c ie l (H . S z a r s k i ) ...
Z. K u r a t o w s k a : K r w i n k i b ia ł e — o b ro ń c y czy w ro g o w ie ? (F. G ó r
ski) ...
F u n c ti o n a l A n a to m y o f M a r in ę M a m m a ls (A. J a s iń s k i) .
R e la tio n s b e tw e e n S t r u c t u r e a n d F u n c tio n in t h e P r o k a r y o tic C e li (A.
J a s i ń s k i ) ... ...
O so b ie n n o s ti a tm o s f ie m y c h p ro c e s s o v v p o la r n y c h o b ła s tia c h i d o łg o - s r o ć n y je m e te o ro ło g ić e s k ije p ro g n o z y (A. K a m i ń s k i ) ...
O lim p ia d y
I X O lim p ia d a B io lo g ic z n a d la u c z n ió w szk ó ł ś r e d n ic h w ro k u s z k o ln y m
1979—80 . .
S p i s p l a n s z
la . K O L O N IA P IN G W IN Ó W A D E L I, P y g o s c e lis a d e lin e , k o ło S ta c ji H.
A rc to w s k ie g o . Z a c h o d n ia A n ta r k t y k a . F o t. K . B ir k e n m a je r
Ib . P IN G W IN Y A D E L I, k o ło S ta c j i H . A rc to w s k ie g o . Z a c h o d n ia A rk ty k a . F o t. K . B ir k e n m a je r
H a . P IN G W IN A N T A R K T Y C Z N Y , P y g o s c e lis a n ta r c tic a i s a m ic a s ło n ia m o rs k ie g o , M iro u n g a le o n in a . K in g G e o rg e Is la n d . Z a c h o d n ia A n t a r k t y k a . F o t. K . B ir k e n m a je r
I l b . P IN G W IN P A P U A S K I, P y g o s c e lis p a p u a , K in g G e o rg e I s la n d . Z a c h o d n ia A n ta r k t y k a . F o t. K . B ir k e n m a je r
I l i a . H A R E M S Ł O N I M O R S K IC H , M iro u n g a le o n in a , k o ło S ta c ji H . A rc to w skiego. Z a c h o d n ia A n ta r k ty k a . F o t. K. B ir k e n m a je r
I l l b . S A M C E S Ł O N IA M O R S K IE G O , M iro u n g a le o n in a , n a K in g G e o rg e Is - la n d . Z a c h o d n ia A n ta r k t y k a . F o t. K . B i r k e n m a je r
IV a . U C H A T K A N IE D Ż W IE D Z IO W A T A , A r c to c e p h a lu s a u s tr a lis g a zella . K in g G e o rg e Islam d. Z a c h o d n ia A n ta r k t y k a . F o t. K . B ir k e n m a je r IV b . K R A B O JA D , L o b o d o n c a r c in o p h a g u s. K in g G e o rg e Is la n d . Z a c h o d n ia
A n ta r k t y k a . F o t. K. B i r k e n m a je r
O k ł a d k a : M Ł O D A S A M IC A S Ł O N IA M O R S K IE C -O , M ir o u n g a leo n in a . K in g G e o rg e Is la n d . F o t. K . B ir k e n m a je r
269 272 281 283 285
288 289 290 291
293 294 294 295 295
296
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A
(Rok założenia 1875)
LISTOPAD 1978 ZESZYT 11 (2179)
K R Z Y S Z T O F B IR K E N M A J E R (K ra k ó w )
POLSKA W YPRAWA ANTA RKTYCZNA 1977/78
Stacja Naukowa im. H enryka Arctowskiego w Zatoce A dm iralicji (A dm iralty Bay) na W y
spie K róla Jerzego (King George Island) w a r
chipelagu Szetlandów Południow ych, została założona przez In sty tu t Ekologii Polskiej A ka
demii Nauk, w czasie lata antarktycznego — w lu ty m 1977 r. W pracach organizacyjnych, a następnie w toku sam ej w ypraw y, bardzo istotne znaczenie m iała pomoc techniczna i u- dział w w ypraw ie specjalistów z M inisterstw a O brony Narodowej. K ierow nikiem w ypraw y letniej 1977 r. był doc. dr S. R a k u s a - S u - s z c z e w s k i , k tóry je st rów nież stałym opie
kunem Stacji H. Arctowskiego ze strony In sty tu tu Ekologii PAN.
Na terenie Stacji H. Arctowskiego i w n a j
bliższym jej sąsiedztwie, w ciągu drugiej po
łowy lata antarktycznego 1976/77 i w czasie antarktycznej zimy 1977 r., pracow ała p ierw sza polska w ypraw a naukow a w Zachodniej A ntarktyce. Uczestnicy w ypraw y prowadzili badania w zakresie: m eteorologii i klimatologii, fizjologii człowieka, biologii m orza i geomor
fologii, kontynuując je następnie w czasie d ru giej w ypraw y letniej — 1977/78. G rupa zim u
jąca w 1977 r., kierow ana przez doc. d r J.
J e r s a k a, składała się z 19 osób.
W w yniku prac techniczno-budow lanych pierw szej w ypraw y zbudowano następujące
obiekty: budynek m ieszkalny z zapleczem ku- chenno-magazynowym, am bulatorium i salką operacyjną; dwa budynki laboratorium biolo
gicznego; budynek m eteorologiczno-radiostacyj- ny; elektrow nię z w arsztatam i naprawczym i;
budynek garażowo-magazynowy. W ten sposób stworzono podstawę do prow adzenia prac b a dawczych w okresie zimy antarktycznej 1977 r., jak też oparcie dla dalszej rozbudowy stacji w sezonie letnim 1977/78.
O rganizatorem drugiej w ypraw y naukowej PAN, obejm ującej lato antarktyczne 1977/78 i zimę antarktyczną 1978 r., do Zachodniej A n
ta rk ty k i (na Stację H. Arctowskiego), był — podobnie jak i poprzednio — In sty tu t Ekologii PAN w Warszawie, przy w spółpracy K om itetu Badań A ntarktycznych PAN. I ty m razem w w ypraw ie uczestniczyli także specjaliści z Mi
nisterstw a O brony Narodowej.
Kierow nikiem w ypraw y został dr inż. S. M.
Z a l e w s k i . W ypraw a dzieliła się na dwa piony: techniczny (36 osób) i naukow y (36 osób), ponadto grupę letnią zasilili poszczególni spe
cjaliści z grupy, która zimowała w 1977 r. W skład pionu technicznego wchodziła grupa tech
niczno-budowlana pod kierunkiem m gr inż. L.
R o ś c i s z e w s k i e g o i grupa przepraw ow a pod kierunkiem km dr R. F i r l e j a .
Pion naukow y reprezentow any był przez
270
R y c . 1. P o ło ż e n ie S ta c ji H . A re to w s k ie g o (o zn aczo n ej fla g ą ) w a r c h i p e la g u S z e tla n d ó w P o łu d n io w y c h , Z a c h o d n ia A n ta r k t y k a (B) o r a z p o ło ż e n ie S z e tla n d ó w P o
łu d n io w y c h 'w G rz b ie c ie S c o tta (A)
28-osobową grupę oceanograficzno-biologiczną (w jej skład w chodzili także meteorologowie i lekarze) pod kierunkiem prof. d r J. D e r y , oraz przez 8-osobową grupę nau k o Ziem i pod kierunkiem prof. di- K. B i r k e n m a j e r a .
Z G dyni na A n tarkty dę i z pow rotem w y
praw a udała się statkiem szkolno-tow arow ym M/S „A ntoni G arnuszew ski”, dowodzonym przez kpt. ż. w. T. K a l i c k i e g o . S tatek po
zostaw ał na A ntarktydzie przez cały czas trw a nia w ypraw y, a jego oficerowie i załoga, jak też studenci Wyższej Szkoły M orskiej w G dy
ni, odbyw ający p rak ty k ę n a statk u , ofiarnie uczestniczyli w pracach w ypraw y.
W ypraw a letn ia pracow ała na teren ie Stacji H. Aretowskiego oraz w przyległym obszarze lądow ym i m orskim w czasie od 20 grudnia 1977 r. do 15 m arca 1978 r. Na zimę a n ta r- ktyczną 1978 r. pozostało 19 osób pod kierow nictw em dr inż. S. M. Zalewskiego.
U czestnicy w y praw y prow adzili badania n a
ukowe w następujących dyscyplinach: 1. bio
logia; 2. oceanografia i biologia morza; 3. fi
zjologia człowieka; 4. m eteorologia i klim ato
logia; 5. glacjologia; 6. geomorfologia; 7. geo
logia; 8. geofizyka; 9. wyznaczenie w spółrzę
dnych geograficznych m etodą astronom iczną.
I. Biologia
Badania na lądzie (doc. d r A. M y r c h a i in ni) objęły przede w szystkim gniazdowiska
trzech gatunków pingwinów: Pygoscelis ade- liae, P. papua i P. antarctica, jak też innych ptaków antark ty czn y ch (petrele, skua, rybitw a, mewy, siewki). Przeprow adzono badania fizjo
logiczne (m. in. hematologiczne) i pobrano m a
teriał do dalszych badań biochemicznych. P o
nadto przeprow adzono obliczenia populacji ssa
ków morskich: słoń m orski (Mirounga leonina), uchatka (Arctocephalus australis gazella), fo
ka w eddella (Leptonychotes weddelli), krabo- jad (Lobodon carcinophagus) i lam p art morski (H ydrurga leptonyx). Prace te będą kontynuo
w ane w czasie zimy 1978 r.
Przeprow adzono w stępne nurkow ania swo
bodne z aparatem oddechowym pow ietrznym w Zatoce A dm iralicji (mgr inż. K. T e l i g a i m gr inż. M. Z a w a d z k i ) . Zebrany m ate
riał będzie opracow any w Polsce.
Na lądzie badano też (mgr P. P r e s l e r , dr W. K i 11 e 1) św iat organiczny zbiorników słodkowodnych i pobrano szereg prób do dal
szych studiów laboratoryjnych. Zebrano też rośliny lądowe dla specjalistów w kraju.
2. Oceanografia i biologia morza
Zespół oceanograficzno-biołogiczny zrealizo
w ał kom pleksowe badania Fiordu Ezcurra. W zakresie oceanografii (prof. d r J. D e r a i 7 współpracowników), na podstaw ie kilkuset son- dowań i analiz rozpoznano stru k tu rę mas w od
nych, p rąd y i pływ y, skład chem iczny wód i ich natlenienie, dopływ energii słonecznej, podwodne pole św iatła, fotosyntezę m aterii o r
ganicznej, biolum inescencję oraz zawiesiny i osady denne. Ponadto w ykonano pom iary ba- tym etryczne fiordu.
W zakresie biologii morza (dr J. C h o j n a c- k i, m gr A. J a c k o w s k a , dr E. K o p c z y ń s k a , a także częściowo m gr P. P resler i dr W. K ittel) przeprow adzono studia ekosystem u morskiego, poszczególnych jego zespołów (fito- i zooplankton), jak też badania populacyjne plan k to nu (ze szczególnym uw zględnieniem k ry la Euphausia superba) i bentosu. Ponadto przeprow adzono badania bioenergetyki organi
zmów m orskich. Na Stacji H. Aretowskiego stw orzono dobre w arun k i do badań ekspery
m entalnych.
3. Fizjologia człowieka
W zakresie badań fizjologicznych człowieka w w aru n k ach an tarktycznych (doc. d r K.
K w a r e c k i i pozostali lekarze) kontynuow a
no prace w następujących zagadnieniach: 1. b a
danie w pływ u czynników klim atycznych na u stró j człowieka i czynność układu term ore- gulacji; 2. ch arak tery sty k a rytm ów okołodo- bowych w różnych porach roku w A n tark ty ce; 3. badanie osobowości i sprawności um y
słowej w w arunkach izolacji społecznej; 4.
czynność w ybranych gruczołów dokrew nych w różnych porach roku A n tarktyk i u osób zim u
jących; 5. zasady i k ry te ria selekcji i naboru osób w yjeżdżających w rejon antarktyczny.
Ponadto prow adzono przez cały czas w ypraw y
działalność profilaktyczno-leczniczą oraz stałą
kontrolę stanu sanitarngo stacji.
271 4. Meteorologia i klimatologia
W zakresie m eterologii (mgr J. P a h 1 k e z zespołem) realizowano program opracowany przez In sty tu t M eteorologii i Gospodarki Wod
nej, z częstotliwością pomiarów 8 razy na do
bę. Zakres i częstotliwość prowadzonych ob
serw acji jest zgodna z m iędzynarodow ym i stan- daram i (WMO) dla stacji tego typu. P rzew i
duje się, że S tacja Arctowskiego będzie praco
w ała w m iędzynarodow ym system ie synopty
cznym.
Ponadto prowadzono regularne pom iary po
ziomu morza (24 razy na dobę), co umożliwiło określenie średniego poziomu morza.
W okresie lata antarktycznego 1977/78 r.
odbierano regularnie zdjęcia z satelitów m ete
orologicznych dla celów prognoz pogody (mgr L. K u m o c h i mgr K. Z u b e k ) .
5. Glacjologia
W zakresie glacjologii (doc. d r S. B a r a n o w s k i ) przeprowadzono w stępne rozpozna
nie lodowców rejo n u A dm iralty Bay pod k ą
tem przyszłych badań.
6. Geomorfologia
W zakresie geomorfologii (dr L. D u t k i e w i c z , doc. dr J. J e r s a k, dr K. K r a j e w s k i ) przeprowadzono badania w rejonie Zato
ki A dm iralicji, obejm ujące: w ietrzenie m echa
niczne i ru ch mas zw ietrzelinow ych po stoku;
inw entaryzację i przebieg procesów doprowa
dzających do pow stania form i s tru k tu r pery- glacjalnych; procesy i form y eoliczne i m w al- ne; ch ara k ter i stru k tu rę osadów stokowych.
Zestawiono m apę geomorfologiczną najbliższe
go otoczenia Stacji H. Arctowskigo oraz w y konano szczegółowe zdjęcia kartograficzne n a j
bliższej okolicy Stacji w skali 1:25.000 i wy
branych fragm entów terenu w skali 1:1000.
7. Geologia
W zakresie geologii (prof. dr K. B i r k e n m a j e r ) opracowano następstw o utworów w ulkaniczno-osadowych i ich stru k tu rę w ob
szarze między E zcurra Inlet i B ransfield Strait, jak też w rejonie P oint H enneąuin. W ykona
no mapę geologiczną w skali 1 : 50.000 w w y
mienionym obszarze, obejm ującą około 100 km 2. W orębie utw orów trzeciorzędow ych w y
różniono kilkanaście form acji litostratygraficz- nych ujętych w 5 grup. Określono miąższość poszczególnych form acji, jak też całości kom pleksu wulkaniczno-osadowego. Rozpoznano 5 głównych poziomów osadowych zaw ierających szczątki flory kopalnej (liście i drew na) i po
brano próbki do badań paleobotanicznych. Roz
poznano dwie fazy deform acji tektonicznych badanego obszaru w czasie trzeciorzędu. P o
brano próbki do badań petrograficznych i geo
chemicznych.
8. Geofizyka
Zespół geofizyczny (mgr R. C z a j k o w s k i — kierow nik, m gr T. J. K o w a l s k i , mgr
A. M o 1 e k, mgr A. S z y m a ń s k i ) miał za zadanie wybudowanie obserw atorium geofizy
cznego i uruchom ienie rejestracji sejsmicznych i magnetycznych. P rogram został zrealizowany i obecnie laboratorium geofizyczne składa się z budynku głównego z pomieszczeniami re je stracyjnym i itp., oraz dwóch pawilonów m ag
netycznych (jeden z czujnikiem do ciągłych pomiarów składowych D, H i Z pola m agnety
cznego Ziemi, drugi do kontrolnych pomiarów tego pola). Na wzgórzu ponad laboratorium wbetonowano w skałę 3 pojem niki na sejsmo
grafy, podłączone linią z rejestrato rn ią w bu
dynku głównym. S tałą rejestrację sejsmiczną i m agnetyczną prowadzi się od 8 m arca 1978 r.
9. W spółrzędne geograficzne Stacji
Metodą astronom iczną wyznaczono (doc. dr J. Jasnorzewski) w spółrzędne geograficzne pun k tu wiekowego Stacji H. Arctowskiego:
szerokość geograficzna cp == 62°09'45" S; d łu gość X = 58°27 45" W.
M IĘ D Z Y N A R O D O W A W S P Ó Ł P R A C A N A U K O W A
Przez okres ponad 4 miesięcy (lato 1977/78) na terenie Stacji H. Arctowskiego, jako jej goście, przebywało dwóch ornitologów am ery
kańskich, prowadząc badania w gniazdowiskach rezerw atu przyrodniczego koło Stacji, przede w szystkim w zakresie biologii okresu lęgowego trzech gatunków pingwinów.
W stępne w yniki badań batym etrycznych przeprowadzonych w czasie w ypraw y 1977/78 we Fiordzie Ezcurra, zostały udostępnione k a
pitanom statków badawczych: argentyńskiego ARA „Francisco G urruchaga” i am erykańskie
go R/V „H ero” . W czasie pobytu w Buenos Aires, w drodze pow rotnej do k raju , naw iąza
no bliski ko ntakt z kierow nictw em i persone
lem naukow ym A rgentyńskiego In sty tu tu A n
tarktycznego (Instituto A ntartico Argentino), zapoznając kolegów argentyńskich z w ynikam i w stępnym i badań.
59° 5 6 ° W
R y c. 2. O b s z a r z b a d a n y g e o lo g ic z n ie p rz e z a u to r a w 1977— 78 r. (z a k re sk o w a n y ) n a te r e n ie K in g G e o rg e Is la n d . A r — S ta c ja H . A rc to w s k ie g o ; B e — S ta c ja B e llin g s h a u s e n a (Z SR R ); H F —• S ta c j a P r e s id e n te F r e i (C h ile); T J — S ta c ja T ie m e n te J u b a n y (A rg e n ty n a )
N ależy rów nież wspomnieć o pomocy, jakiej udzieliły Władze i M arynarka W ojenna A rgen
ty n y w czasie ew akuacji do szpitali w U shuaia i Buenos Aires dwóch uczestników w ypraw y, którzy ulegli pow ażnem u w ypadkow i w czasie prac terenow ych w sąsiedztwie Stacji A rctow skiego. In stitu to A ntartico A rgentino i A rm a
da A rgentina um ożliw iły z kolei pow rót jedne
go z nich do pracy naukow ej na Stacji H. A rc
towskiego po okresie rekonw alescencji w B u e
nos Aires.
Ł Ą C Z N O Ś Ć
S tacja H. Arctowskiego prow adziła łączność radiow ą z następującym i stacjam i na teren ie A ntarktyki: „Teniente Ju b a n y ” (A rgentyna),
„Vice-Commodoro M aram bio” (Arg.), „F ara
day” (W. B rytania), „P alm er” (USA), „Bellings- hau sen ” (ZSRR), ponadto ze stacją b ry ty jsk ą
„South G eorgia”.
S tację H. Arctowskiego odwiedzały w sezo
nie letnim 1977/78 o kręty m a ry n ark i w ojennej w służbie w ypraw antarktycznych A rgentyny i Chile, statek badawczy am erykański R/V
„H ero”, statk i turystyczne „Lindblad Explo- r e r ” i „W orld E x plo rer”, ponadto sportow a w y praw a włoska.
Trzech członków naszj w y praw y udało się przez kopułę lodową do odległej o 30 km stacji radzieckiej „B elligshausen”, ab y na zaprosze
nie polarników radzieckich wziąć udział w święcie 60-lecia arm ii radzieckiej.
Z A D A N I A T E C H N I C Z N E
W zakresie technicznym w ykonano m. in.
n astępujące obiekty: obserw atorium geofizycz
272
ne z dwoma paw ilonam i magnetycz-nymi; la
boratorium dla naukow ych grup letnich; dwa budynki m ieszkalne dla naukow ych grup le t
nich; zbiornik paliw a dla agregatów prądo
tw órczych; nowe ujęcie wody pitnej z hydro
fornią i podziemną siecią wodociągową; dodat
kową sieć energetyczną dla zasilania obiektów stacji; sieć kanalizacyjną i osadnik ścieków;
drugą halę magazynową. Dodatkowo w yposa
żono w ap aratu rę i sprzęt istniejące laborato
ria i am bulatorium ; rozbudowano kuchnię i za
plecze magazynowe; założono sieć telefoniczną;
przeprow adzono konserw ację obiektów w yko
nanych w czasie pierw szej w ypraw y. Zbudo
wano i uruchom iono latarnię m orską na skałce koło stacji.
Ponadto przeprowadzono techniczną opera
cję poboru i przekazania na statek elastycznym wężem pływ ającym wody pitnej z potoku p ły nącego z doliny na południowym w ybrzeżu Fiordu Ezcurra, w ilości 300 ton.
*
* *
W w yniku prac techniczno-budow lanych w y konanych w latach 1977 i 1977/78, S tacja H.
Arctowskiego jest już dobrze przystosow ana do p racy naukow ej nie tylko w sezonie zimy, ale także la ta antarktycznego. Obecnie przygoto
w uje się kolejną (trzecią) w ypraw ę naukową Polskiej A kadem ii N auk na Stację H. A rctow skiego w sezonie 1978/79. Rozważa się również kw estię w znow ienia działalności naukow ej na S tacji A. B. Dobrowolskiego we Wschodniej A ntarktydzie.
JA N U S Z L E C H J A K U B O W S K I (W a rsz a w a )
W D RO D ZE DO ZŁOTEGO TRÓJK ĄTA. TAJLAN DIA CZ II.
i
Z lo ty T r ó jk ą t to te r e n g r a n ic z n y tr z e c h p a ń s tw : T a jla n d ii , B ir m y i L a o su . J e s t to w ła ś c iw ie z ie m ia n i c z y ja , te r e n y g ó rs k ie , tr u d n o d o s tę p n e , p o r o s łe la s e m i d ż u n g lą . W ła ś n ie t a n ie d o s tę p n o ś ć i d u ż a o d le g ło ść o d c e n tr ó w a d m i n is tr a c y j n y c h p o w o d u je , ż e w T r ó j
k ą c ie m o ż n a u k r y ć p o la m a k u , k tó r e g o so k j e s t p o d s t a w ą p r o d u k c j i o p iu m i h e ro in y . U p r a w ia n ie m a k u je s t o b e c n ie — p o d p r e s j ą m ię d z y n a ro d o w ą — n ie d o zw o lo n e w T a jla n d ii, a le t e n izakaz f i g u r u j e p r z e w a ż n ie ty lk o n a p a p ie r z e . W c z a sie n a s z e g o p o b y tu w T a j la n d ii, w s ty c z n iu 1978 r., g a z e ta „ B a n g k o k P o s t” p o d a ł a , że h a n d la r z e o p iu m zo rg a n iz o w a ła n o w e d ro g i p r z e r z u tu . O p iu m ize Z ło te g o T r ó j k ą t a je s t p rz e n o s z o n e d o L a o s u , t a m p r z e r a b ia n e w s p e c ja ln y c h la b o r a to r i a c h n a h e ro in ę , p o c z y m w r a c a d o T a jl a n d ii i v ia B a n g k o k z o s ta je p rz e s z m u g lo w a n e d o A m e ry k i. U p r a w y m a k u p ro w a d z o n e są p o d o b n o n a w ie lk ą sk a łę , a p o la m a k o w e s ą n a w e t p r z y k r y w a n e s ia tk a m i o s p e c
ja l n y c h d e s e n ia c h , a b y u n ie m o ż liw ić w y k ry c ie ic h z sa m o lo tu . T a k w ię c w o p a r c iu o Z lo ty T r ó jk ą t h a n d l a r z e n a r k o ty k ó w r o b i ą z ło te in te re s y .
N a sz a 7 -d n io w a p o d ró ż z B a n g k o k u d o Z ło te g o T r ó j
k ą t a p r z e n io s ła n a s n a p ó łn o c o ok. 700 k m w lin ii p o w ie tr z n e j, a je j d łu g o ś ć w te r e n ie w y n io s ła ok.
1 500 k m . P r z e ja z d w y g o d n y m , k lim a ty z o w a n y m a u to b u s e m p r z e z c e n tr a ln ą , w s c h o d n ią i p ó łn o c n ą część T a jl a n d ii p o z w o lił n a m n a sz e re g o b s e r w a c ji p r z y r o d n ic z y c h . E ta p a m i p o d ró ż y b y ły m ia s ta K o ra t, P h its a - n u lo k , O h ia n g M a i i C h ia n g R a i 1.
1 W p o l s k i c h p u b l i k a c j a c h n a z w y t a j s k i e s ą ip o d a w a n e a l b o w t r a n s k r y p c j i f o n e t y c z n e j ( n p . C z i e n g l u b T s i e n g ) , a l b o z g o d n i e z p i s o w n i ą a n g i e l s k ą . T a o s t a t n i a n i e j e s t j e d n a k j e d n o z n a c z n a , g d y ż w u j ę c i u t r a d y c y j n y m w p r o w a d z o n o n i e m ą l i t e r ę h w z e s t a w i e n i a c h t h , d h i p h . U j ę c i e t o j e s t j e d n a k n a j b a r d z i e j r o z p o w s z e c h n i o n e i o f i c j a l n i e p r z y j ę t e w
R y c. 1. M a p a ro ś lin n o ś c i T a jl a n d ii w s k a li 1 : 10 000 000 w g W . C r e d n a r a (1935). 1 — n a m o r z y n y , 2 — w ie c z n ie zielo n y la s d e sz c z o w y n iz in n y i la s g ó rs k i (w p n ; T a jla n d ii), 3 — lais z liść m i o p a d a ją c y m i w su c h e j p o rz e ro k u ( te re n y w y s tę p o w a n ia te k ó w ) 4 — w ie c z - ' n ie z ie lo n y la s tw a r d o lis tn y , 5 — la s su c h y , 6 — la s k o lc z a s ty i b a m b u s o w y w o b r ę b ie la s ó w su c h y c h , 7 — la s m ie s z a n y so sn o w o -d ę b o w y , 8 — ró w n in y r y
żo w e n a te r e n a c h a lu w ia lń y c h , u p r a w y P ie r w s z a część p o d ró ż y p r o w a d z i p rz e z N iz in ę C e n tr a l n ą . P o d ro d z e p ło s z y m y c z a p le i ib is y g ro m a d z ą c e
się p r z y m a ły c h z b io r n ik a c h w o d n y c h . Z d r u tó w t e l e g ra fic z n y c h z r y w a ją się c z a rn e z im o ro d k i (w T a jla n d ii je s t 16 g a tu n k ó w t y c h p ta k ó w ), b a r w n e ż o łn y i z n a n y ze sw e j o d w a g i c z a rn y d ro n g o (D ic r u r u s le u c o p h a e u s lo n g ic a u d a tu s ), o d łu g im o g o n ie c h a r a k te r y s ty c z n ie n a k o ń c u ro z w id la n y m .
P o p r z e je c h a n iu 70 k m z a tr z y m u j e m y się w A y u t- th a y i, sto lic y S y ja m u z l a t 1350—(1767, sp a lo n e j p rz e z B irm a ń c z y k ó w . D ziś A y u tth a y a to o ltarzy łn ie p o le r u in , w ie le p o s ą g ó w B u d d y i k ilk a w ie ż -c z e d i, k tó r e p rz e t r w a ł y p o ż a r.
P rz y je d n e j z e ś w ią t y ń r o ś n ie o k a z a łe d rz e w o C h o - risia sp. o pniiu p o k r y ty m k o lc a m i i o k w ia ta c h p od p o s ta c ią d u ż y c h c z e rw o n y a h k ie lic h ó w . J e s t to p r z y b y sz z d a le k ie j p o łu d n io w e j A m e ry k i. Z a to ro s n ą c y
T a j l a n d i i , t o t e ż a u t o r s t o s u j e j e w n i n i e j s z y m a r t y k u l e — z w y j ą t k i e m n a z w n i e g e o g r a f i c z n y c h . S c is la t r a n s k r y p c j a f o n e t y c z n a j e s t z r e s z t ą w s t o s u n k u d o j ę z y k a t a j s k i e g o b a r d z o t r u d n a , g d y ż j e s t t o j ę z y k , w k t ó r y m z n a c z e n i e s y l a b y z a l e ż y o d w y s o k o ś c i t o n u , j a k i m j e s t w y p o w i e d z i a n a . T a k n p . s ło w o „ m a ” m o ż e o z n a c z a ć „ p r z y j ś ć ” , „ ip ie s” l u b
„ k o ń ” (w g D . G o n i n a , T h a l l a n d e , w y d . P e t i t e P l a n e t e , 1976).
n ie d a le k o , o b e c n ie b e z lis tn y B o m b a x sp., o p o m a r a ń - c z o w o -c z e rw o n y c h k w ia ta c h , w y p e łn io n y c h w ie lk ą lic z b ą p r ę c ik ó w , je s t p o c h o d z e n ia lo k a ln e g o . C h o risia , B o m b a x i D u rio z ib e th in u s , k tó r e g o o w o c e ( d u r ia n y ) m a ją k o n tr o w e r s y jn ą w a rto ś ć ( p a trz W sz e c h ś w ia t rur 9, 1978) — to b lis c y k r e w n i b a o b a b u , z k tó r y m n a le ż ą do je d n e j ro d z in y B o m b a ca cea e. W te j sa m e j r o d z in ie z n a jd u je się ró w n ie ż d rz e w o k a p o k o w e C eib a sp., k t ó r e często s p o ty k a liś m y w e w s ia c h i p rz y d ro g a c h , o b w ie sz o n e o w o c a m i w k s z ta łc ie w y d łu ż o n y c h o g ó rk ó w . Z a w ie r a ją o n e w ie lk ą lic z b ę w łó k ie n , tw o rz ą c y c h p u c h
273
R yc. 2. W ylisitki fig o w c a , F icu s b e n g a le n s is, u ła t w i a ją c e s k a p y w a n ie w o d y . R y s. M. W y so ck a z w a n y k a p o k ie m , słu ż ą c y do w y p y c h a n ia m e b li, p o d u s z e k itp .
W A y u tth a y i n ie b r a k u je o c z y w iśc ie , te ż ja k i w in n y c h k o m p le k s a c h r e lig ijn y c h , ś w ię te g o fig o w c a „b o ”
(F icu s relig io sa ) b ęd ą c e g o w e d łu g le g e n d y p o to m k ie m d rz e w a , p o d k tó r y m B u d d a d o z n a ł o b ja w ie n ia . L iś c ie te g o fig o w c a d o z łu d z e n ia p rz y p o m in a ją liśc ie to p o li, z t ą ró ż n ic ą , że ic h c z u b k i są b a rd z o w y d łu ż o n e (iwy- lis tk i — c z u b k i o k a p o w e , u ła t w i a ją c e ś c ie k a n ie w o d y ).
W d a ls z y m Ciągu p o d ró ż y w s tę p u je m y d o m ie js c o w o ści L o p b u ri, a b y o b e jr z e ć r u i n y t r ó j w ie ż o w e j św uą-
R yc. 3 Ś w ią ty n ia S to p y B u d d y (W at B u d d a B a h t) k o ło L o p b u ri. „ O d c isk ” sto p y w ie lk o ś c i d u ż e j w a n n y z n a jd u je się p o d m o n d a p e m , — k a p lic ą z k o lu m n a m i. N a p ie r w s z y m p la n ie ty p o w y tr ó js to p n io w y d a c h
ś w ią ty n i ta jla n d z k ie j
274
R y c. 4. O w o c d r z e w a z r o d z in y D ip te r o c a rp a c e a e , m a ją c y z d o ln o ś ć la tu , p o d o b n y do h e lik o p te r a . R ys.
M. S ie d le c k i
tym i w s ty lu k a m b o d ż a ń s k im , z b u d o w a n e j z la te r y tu . L a te r y t je s t to s k a la p o w s ta ją c a w g o rą c y m i w ilg o tn y m k lim a c ie , ja k o p r o d u k t w ie tr z e n ia s k a ł k r z e m ia n o w y c h . W s ta n ie r o z d r o b n ie n ia s ta n o w i o n n a ogół m a ło u r o d z a jn e g le b y , ła t w e d o ro z p o z n a n ia p o c z e r
w o n e j b a r w ie , p o c h o d z ą c e j od tle n k ó w ż e la z a . W g łę b sz y c h p o k ła d a c h l a t e r y t w y s tę p u je z w y k le ja k o m a s a p ó ł- p la s ty c z n a , z lic z n y m i n ie w ie lk im i p ró ż n ia m i.
W ty m s ta n ie ła tw o w y k r a w a się z n ie g o c e g ły , k tó r e t w a r d n i e j ą w y s ta w io n e n a d z ia ła n ie ś w ia t ła i p o w ie tr z a . N a z w ę la t e r y t o w i n a d a ł w ir. 1807 g e o lo g a n g ie ls k i B u c h a n a n . W T ajlan d ii! d u żo ś w ią ty ń j e s t z b u d o w a n y c h z c e g ie ł la te ry to w y c h .
Ś w ią ty n ie w L o p b u r i z a m ie s z k u je ro d z in a m a ł p m a k a k ó w ( M acaca sp.). Z z a in te re s o w a n ie m o b s e r w u je m y z w ie r z ę ta p rz e n o s z ą c e s w o je d z ie c i, u w ie s z o n e o d s p o d u . M a ła m a łp k a tr z y m a się ła p a m i b o k ó w c ia ła sw e j o p ie k u n k i, a d l a ró w n o w a g i z a k rę c a k o n ie c sw eg o o g o n a d o k o ła p o z io m o w y c ią g n ię te g o o g o n a m a tk i.
N iz in a C e n tr a l n a n ie p o s ia d a w ię k s z y c h o so b liw o śc i p rz y r o d n ic z y c h , ja k o t e r e n c a łk o w ic ie z m ie n io n y p rz e z c z ło w ie k a . I n t e r e s u j ą c e są t u ty lk o z a b y tk i s z tu k i r e lig ijn e j. N ie d a le k o o d L o p b u r i z w ie d z a m y w ięc, ja k b y w z ię ty w p r o s t z b a jk i , W a t B uddiha B a h t — ś w ią ty n ię ś l a d u sto p y B u d d y . T a k ic h ś la d ó w je s t k il k a w T a j la n d ii; t u t a j m a o n p o s ta ć d u ż e j w a n n y , w e w n ą tr z c a łk o w ic ie w y z ło c o n e j. N a d t ą r e l ik w ią z b u d o w a n o p a w ilo n z 20 k o lu m n a m i i s p ic z a s ty m d a c h e m — w s z y s tk o z ło c o n e , p o k r y te z ło tą i n ie b ie s k ą c e ra m ik ą lu b lu s te r k a m i.
N ie d a le k o od w z m ia n k o w a n e j ś w ią ty n i z n a jd u je się p r z y szosie O g ró d B o ta n ic z n y P u P a e . W p o rz e w il
g o tn e j je s t to p o d o b n o w s p a n ia ły o g ró d k w ia to w y , t e r a z k w itn ą ty lk o d rz e w a L a g e r s tr o e m ia in d ic a (L y th r a - cea e), k tó r y c h k w tiaty m a j ą o k rą g łe , ró ż o w e , k a r b o w a n e p ła t k i, p rz e c h o d z ą c e w d łu g ie w y p u s tk i (tzw , p a zn o k c ie ) w k i e r u n k u o si k w ia tu . P n ie d rz e w L a g e r s tr o e m ia c zęsto w y g lą d a ją , ja k b y b y ły p o k r y te p io n o w o p r z e b ie g a ją c y m i lia n a m i; je s t to je d n a k ty lk o s p e c y fic z n e u k s z ta łto w a n ie ic h .p o w ierzch n i. Z ty m i d r z e w a m i b ę d z ie m y często s p o ty k a ć się w la s a c h p ó łn o c n e j T a jla n d ii. I n n e d rz e w a , k tó r e z w ró c iły n a s z ą u w a g ę , to y a n g i (D ip te r o c a r p u s tu r b in a tu s ), k tó r y c h ś r e d n ic a p n i d o c h o d z i d o 1 m e t r a , a w y so k o ść d o 60 m . J e s t to , o b o k te k u , n a jc e n n ie js z e p rz e m y s ło w e d rz e w o T a jla n d ii , d o s ta r c z a ją c e d r e w n a i o le ju d rz e w n e g o . Y a n g je s t s k ła d n ik ie m la s ó w d eszczo w y ch . N a z w a r o d z in y d w u sk rz y d ło w co w a ty ch (D ip tero ca rp a cea e) p o ch o d z i stą d , że o w o c e t y c h d r z e w m a ją s k rz y d e łk a , d z ię k i k tó r y m u n o sz ą się w p o w ie tr z u ja k m a łe h e lik o p te r y .
N iz in ę C e n tr a l n ą o p u sz c z a m y , k ie r u ją c się n a w sc h ó d , i z b liż a m y się d o ła ń c u c h a w zg ó rz, k tó r y d z ie li N iz in ę od p ła s k o w y ż u K o ra t. T o p la to , o w y s o k o ś c i od 60 do 210 m n .p .m . z a jm u je c a łą p n . w soh.
cz ę ść k r a j u i d o c h o d z i d o rz e k i M e k o n g . P ła s k o w y ż z n a n y je s t ze s w y c h n ie u r o d z a jn y c h g r u n tó w (p iask i), c z ę ścio w o n a w e t z a so lo n y c h .
G r u n ty u p r a w n e n a K o ra c ie , z n a jd u j ą c e się w z d łu ż rz e k , u le g a j ą w p o rz e d e sz c z o w e j z a to p ie n iu . Z e w z g lę d u n a p ła s k i c h a r a k t e r te r e n ó w , w o d y t e n ie m o g ą s z y b k o o d p ły n ą ć d o M ek o n g u . N a to m ia s t po s p ły n ię c iu w ó d w ie lk a p rz e p u s z c z a ln o ś ć p o d ło ż a p ro w a d z i d o n a d m ie r n e g o w y s u s z a n ia g leb . R e s z tę p o w ie rz c h n i K o r a tu , p o z a u p r a w a m i, p o k r y w a ją la s y o c h a r a k t e r z e s a w a n n o w y m , z ro z r z u c o n y m i z r z a d k a n ie w y s o k im i d r z e w a m i, a n a p n .-w s c h o d z ie n a w e t o k re s o w o z a le w a n e s te p y .
G d y p rz e je ż d ż a liś m y p rz e z la s y K oiratu, część d r z e w b y ła ju ż b e z lis tn a (su c h y la s m o n s u n o w y z liś ć m i o p a d a ją c y m i) . N a tl e s z a re j, s p a lo n e j sło ń c e m z ie le n i r z u c a ły się w oczy b e z lis tn e , n ie w ie lk ie d r z e w a c a łk o w ic ie p o k r y te c z e rw o n y m k w ie c ie m ; s tw a r z a ł o to w id o k j a k z b a jk i. S ą to d rz e w a g ro c h o w e , in a c z e j k o r a lo w e E r y th r in a sp. (p r a w d o p o d o b n ie E. in d ic a , P a p ilio n a cea e).
Z a tr z y m u je m y się w m ie ś c ie z w a n y m ró w n ie ż K o r a t (in a c z e j N a k h o n R a te h a s im a ) , a n a s tę p n ie k i e r u je m y s ię n a p ó łn o c , p o p rz e z p o la ry ż o w e (o b e c n ie rż y s k a ) i u p r a w y m a n io k u (M a n ih o t sp.). U p r a w y te tw o r z ą g ę s te z a ro ś la o p rz e s z ło m e tro w e j w y so k o ści.
K o ło d o m ó w w id z im y ro z d r o b n io n e b u lw y m a n io k u , su s z o n e n a s ło ń c u ; d a j ą o n e w a rto ś c io w ą m ą k ę i s ł u ż ą d o w y r o b u ta p io k i.
P o d ro d z e z w ie d z a m y w P h im a i d o b rz e z a c h o w a n e r u i n y , do z łu d z e n ia p r z y p o m in a ją c e s ł a w n ą ś w ią ty n ię w K a m b o d ż y A n g k o r W a t. P r z y o k a z ji z n a jd u je m y m a ł y pnąctz o p ię k n y c h fio le to w y c h , m o ty lk o w y c h k w ia ta c h C lito r ia sp. T a n a z w a ro d z a jo w a je s t z w ią z a n a z k s z ta łte m k w ia tó w .
N ie d a le k o o d r u i n z n a jd u j e się w ie lk i fig o w ie c — b a n ia n (F ic u s b e n g h a le n s is ), p o ró w n y w a ln y p o d w z g lę d e m z a jm o w a n e j p o w ie r z c h n i (ok. 100 m ś re d n ic y ) do s ła w n e g o fig o w c a w O g ro d z ie B o ta n ic z n y m w K a lk u cie. J e s t to w ła ś c iw ie la s m a ją c y d z ie s ią tk i p n i, a u tw o rz o n y p rz e z je d n o d rzew o . P o zio m e k o n a r y o p u s z c z a ją w d ó ł k o rz e n ie .p o w ie trz n e , k tó r e d o c h o d z ą c d o z ie m i w r a s t a j ą w n,ią i tw o rz ą inow e pinie.
275
P o p r z e je c h a n iu 170 k m od m ia s ta K a r a t s k r ę c a m y n a za c h ó d i z b liż a m y się do ła ń c u c h a w zg ó rz P h e tc h a b u n , sta n o w ią c e g o p n . zach. k r a w ę d ź p ła s k o w y ż u . D ro g a n a s z a p rz e c in a n o w o u tw o rz o n y P a r k N a ro d o w y N a m n a o n a d łu g o ś c i 40 k m . N a jw y ż sz ą sw ą w y so k o ść 930 m n .p .m . szosa o sią g a n a te r e n ie P ailku.
L a s m a t u ł a j c h a r a k t e r p ię tro w y , p rz y czy m n a j w y ższe p ię tr o s ta n o w ią s a m o tn e w ie lk ie d rz e w a , p r z e w a ż n ie o b e c n ie ju ż b e z lis tn e (w ilg o tn y la s m o n s u n o - w y z liś ć m i o p a d a ją c y m i). W śró d w y so k ic h d rz e w w y s tę p u je n a jw a ż n ie js z e d rz e w o p rz e m y s ło w e te k a lb o tik (T e c to n a g ra n d is, V e rb e n a c e a e ) n ie p rz e k ra c z a ją c y ; w y so k o śc i 750 m n.p .m . Do d a ls z y c h c h a r a k te r y s ty c z n y c h s k ła d n ik ó w la s u m o n s u n o w e g o n a le ż ą g a tu n k i z r o d z a jó w : L a g e r s tr o e m ia , D ip te r o c a rp u s, D ille n ia , T e r m in a lia i in.
N iższe p ię t r a , w y g lą d a ją c e j a k k łę b y ro ś lin n o ś c i, są z ie lo n e ; p ię k n a j e s t z w ła sz c z a d e li k a tn a z ie le ń p ió r o
p u sz o w y c h k ę p b a m b u s ó w . N a d r z e w a p n ą się lia n y , n a g a łę z ia c h w id a ć n ie lic z n e g n ia z d a e p ifitó w . W p o d sz y c iu la s u d u ż ą ro lę g r a j ą p rz e s z ło 2 -m e tro w e j w y so k o ści tr a w y o s r e b r n y c h k iś c ia c h k w ia tó w .
Dziięki sz c z ę ś liw e m u z b ie g o w i o k o lic z n o śc i (k o n iecz
n o ść o c h ło d z e n ia s iln ik a a u to b u s u ) m o ż e m y p o św ięcić p ó ł g o d z in y n a p r z y jr z e n ie s ię la s o w i. P rz y szosie id e n ty f ik u je m y p e łz a ją c e p ę d y m ę c z e n n ic y (P a ssiflo ra sp.) o n ie w ie lk ic h b ia ły c h k w ia ta o h o r a z p ę d y p n ą cza A r g y r e ia n e r v o s a (C o n v o lv u la c e a e ) o d u ż y c h f io le to w y c h k w ia ta c h ; j e s t o n t u t a j z w a n y p n ą c z e m s ło n io w y m .
P r z y szosie s p o ty k a m y k ilk a m o ty li, 'm. in. P apilio h ecto r. J e s t to m o ty l p o d o b n y do n a sz e g o p a z ia k r ó lo w e j, a le a k s a m itn o c z a m y , z b ia ły m i p la m a m i n a s k r z y d ła c h g ó rn y c h i ja s k r a w o c z e rw o n y m i n a d o l
n y c h . M o ty la te g o s p o tk a łe m u p rz e d n io w p d . In d ia c h i n a C e jlo n ie .
B lisk o p rz e łę c z y 930 m ze z d z iw ie n ie m s tw ie r d z a m y, że w sk ła d z ie la s u w y s tę p u j ą C oraz lic z n ie j so sn y (P in u s k h a s y a łu b P. m e r k u s ii). Ilo ść o p a d ó w j e s t tu z b y t m a ła , a b y p o w s ta ł la s d eszczo w y .
D o m ia s ta P h its a n u lo k p r z y je ż d ż a m y ju ż w nocy.
P o d ro d z e o b s e r w u je m y m a lo w n ic z o w y g lą d a ją c e o g n is te lin ie n a w z g ó rz a c h . T o w y p a la n ie p o d sz y c ia la s u i ro ś lin n o ś c i n a łą k a c h , m a ją c e n a c e lu u ż y ź n ia n ie g r u n t u i o d ro d z e n ie się m ło d e j ro ś lin n o ś c i. Z a b ie g t e n m a n ie w ie le w sp ó ln e g o z g o s p o d a r k ą p le m io n g ó rs k ic h n a p ó łn o c y k r a j u . P o le g a o n a n a k a r c z o w a n iu i w y p a la n iu la s u p ie r w o tn e g o ; n ie s te ty , po kilkiu la ta c h g o s p o d a r k i b ez n a w o z ó w s z tu c z n y c h , t e r e n y t a k u ż y tk o w a n e .u le g a ją ta k i e m u w y ja ło w ie n iu , że tr z e b a j e o p u ś c ić i u p r a w y p r z e n ie ś ć n a in n e m i e j
sce. T a k a g o s p o d a r k a p r o w a d z i d o z m ia n y la s u w n ie u ż y tk i, z a r o ś n ię te g ąsz c z e m n ie d o p rz e b y c ia . S z c z ę śli
w ie p o d o b n o te n s y s te m o s ta tn io je s t co ra z m n ie j w u ży ciu .
W P h its a n u lo k w je ż d ż a m y w g ó rz y s tą p ó łn o c n ą część T a jla n d ii, w k tó r e j r z e k i m a j ą k ie r u n e k p o łu d n ik o w y i tw o r z ą s z e ro k ie d o lin y o to czo n e g ó ra m i.
J e d z ie m y n a p ó łn o c d o lin ą r z e k i P in g , d o p ły w u M e- n a m u . P o d ro d z e z a tr z y m u je m y isię, a b y zw ie d z ić r u i n y m ia s ta S u k h o th a i, p ie r w s z e j s to lic y S y ja m u w l a ta c h 1220— 1350. S p e c ja ln ie s iln e w ra ż e n ie s p r a w ia d w u p ię tr o w y p o s ą g sie d z ą c e g o B u d d y , z e sp u sz c z o n ą w d ó ł r ę k ą o s m u k ły c h , w ą s k ic h p a lc a c h . P a lc e t e m a j ą d łu g o ś ć d p o w ia d a ją c ą w z ro s to w i c z ło w ie k a . N ic W ięc d z iw n e g o , ż e t a k i o lb r z y m z o s ta w ia ł ś la d y stó p o k ilk u m e tr o w e j d łu g o ś c i.
R yc. 5. W ie lk ie p lu s k w ia k i w o d n e L e th o c e r u s (B e lo - sto m a ) in d ic u s, s p ę d z a ją c e d n ie w w o d a c h s to ją c y c h , a la t a ją c e n o cą. N a z d ję c iu w id a ć d u ż ą k łu jk ę m a j ą cą w y g lą d d z io b a , k tó r e j u k łu c ie j e s t b. b o le sn e .
F o t. J. L. J a k u b o w s k i
S u k h o th a i je s t c e n tr u m w y ro b u b iż u te r ii, w y k o n y w a n e j z m i n e r a ł u s ta u r o litu , k r y s ta liz u ją c e g o w u k ła d z ie ro m b o w y m . Po o b ró b c e p o w ie rz c h n ia o czek je s t p r a w ie c z a rn a , s iln ie b ły szcząca.
P o c z ą w sz y od S u k h o th a i je d z ie m y p rz e z d o ść s u c h e la s y , k tó r y c h jed n o sta jm o ść p r z e r y w a j ą d rz e w k a B u te a sp. (P a p ilio n a cea e) p o k r e w n e d o E r y th r in a sp., m a ją c e w ie lk ie (o d łu g o śo i ok. 5 om ) p o m a ra ń c z o w e k w ia ty . R ó ż n ic a m o ty lk o w y c h k w ia tó w E r y th r in a i B u te a je s t ta k a , że p ie rw s z e p o s i a d a ją n ie w s p ó ł
m ie r n ie d u ż y ż a g ie le k , a d r u g ie — łó d ecz k ę.
M ie jsc o w o ść L a m p o o n s ł y n ie ze ś w ią ty n i, w k tó r e j w ie ż a -c z e d i je s t p o k r y t a zło c o n y m i p ły tk a m i m ied zi.
D la n a s in te r e s u ją c e b y ły p o n a d to , z n a jd u ją c e się p r z y d o m a c h o ry g in a ln e u rz ą d z e n ia d o ła p a n ia o w a d ó w . N a w y so k ie j ż e rd z i p io n o w o u m o c o w a n e s ą r u r y św ie tlą c e , a p o d n im i s ia tk a , w k tó r ą s p a d a j ą o ś le p io n e w ie lk ie p lu s k w ia k i B e lo s to m a sp., o d łu g o ś c i ok.
7 cm . S ą to o w a d y w o d n e , la t a ją c e n o c ą ; o d p o w ie d n io p rz y r z ą d z o n e s ta n o w ią o n e c e n n ą p r z y p r a w ę k u c h n i s y ja m s k ie j. P lu s k w ia k i ta k i e w id z ie liś m y u p r z e d n io w p ó łn o c n y c h In d ia c h , a le ta m n ie b y ły o n e z b ie ra n e .
W o s ie d la c h , p rz e z k tó r e p rz e je ż d ż a m y , z w ra c a ją n a s z ą u w a g ę ś c ia n y n ie k tó r y c h d o m ó w , p o k r y te d y w a n a m i p o m a ra ń c z o w e g o k w ie c ia . S ą to d łu g ie w ą - s k o - le jk o w a te k w ia ty p n ą c z a P y ro ste g ia ig n ea (syn.
B ig n o n ia v e n u s ta ), p o o h o d ząceg o z B ra z y lii. Z n a m ie n n e je s t, że w p ó łn o c n e j T a jl a n d ii p y ro s te g ię w id u je m y częściej n iż , p o c h o d z ą c y ró w n ie ż z p o łu d n io w e j A m e ry k i, p n ą c z B o u g e n v ille a sp., k tó r y o p a n o w a ł t r o p ik i i s u b tr o p ik i c a łe g o ś w ia ta . B a r w n e lis tk i p rz y - k w ia to w e b u g e n w ille i tw o r z ą p la m y o ró ż n y c h o d c ie n ia c h b a r w y czerw onej,, a le n ig d y n ie o s ią g a ją c e j t a k ie g o n a s y c e n ia , ja k p ło m ie n n e k w ia ty p y ro s te g ii.
D ro g a z L a m p o o n do C h ia n g M a i p ro w a d z i częścio w o a le j ą w ie lk ic h y a n g ó w (D ip te ro c a rp u s tu r b in a tu s ), o ś r e d n ic y p o i p rz e k r a c z a ją c e j m e t r i w y so k o śc i d o ch o d z ą c e j do 40 m . J a k się o k a z u je , k a z a ł je p o s a d z ić p rz e d 90 l a t k s ią ż ę z C h ia n g M ai, k tó r y n ie c h c ia ł g rz a ć się n a g rz b ie c ie s ło n ia w cza sie p r z e ja z d ó w do sw eg o le tn ie g o p a ła c u w L a m p o o n .
276
R y c 6. K o b ie ty — g ó r a lk i z p le m ie n ia K a r e n , M u h s u r, L is u , Y a o i A k h a — w D o m u K u ltu r y w C h ia n g M ai W p ó łn o c n e j sto lic y T a jl a n d ii C h ia n g M a i (80 ty s.
m ie s z k a ń c ó w , w y so k o ść 310 m n .p .m .) z a tr z y m u j e m y się ty lk o n a n o c i k o n ty n u u je m y n a s z ą p o d ró ż w k ie r u n k u p n . w s c h o d n im do o d le g łe g o o 200 k m m i a s te c z k a C h ia n g R ai. B ę d z ie o n o n a s z y m c e n tr u m w y p a d o w y m d la z a p o z n a n ia się z p le m io n a m i g ó rs k im i, z a m ie s z k u ją c y m i ta j la n d z k ą cz ę ść Z ło te g o T r ó jk ą ta .
P le m io n a g ó rs k ie , to r e s z tk i p ie r w o tn y c h m ie s z k a ń ców , k tó r z y t u o s ie d lili s ię je s z c z e p rz e d p rz y b y c ie m w 9 w ie k u n .e. T a jó w z C h in . N ie u w a ż a ją s ię o n i z a T a jó w , a le za n a ro d o w o ś c i M eo, A k h a , K a r e n i in., i n ie u z n a ją g r a n ic d z ie lą c y c h ic h m ię d z y T a jla n d ię , L a o s i B irm ę .
W p r z e w o d n ik a c h po T a jl a n d ii t e m a t plem iion g ó r s k ic h z b y w a się z w y k le k ilk o m a z d a n ia m i. S a m i T a - jo w ie u w a ż a ją g ó r a li za lu d z i s to ją c y c h n a n is k im s t o p n iu k u lt u r y , z a p r a w ie d z ik ic h , p o d c z a s, g d y ic h k u l t u r a je s t p o p r o s tu in n a . N ie z n a n a j e s t n a w e t lic z e b n o ś ć ty c h p le m io n . D z ie n n ik a rz a m e r y k a ń s k i D.
A . C. D a v i e s p is a ł n a t e n t e m a t w r . 1970: „ O sz a c o w a n ia lic z e b n o ś c i p le m io n g ó rs k ic h , ż y ją c y c h o b e c -
R y c . 7. G ó ra l i g ó r a lk i z p le m ie n ia M eo
n ie w T a jla n d ii, w a h a ją się od 200 000 do 500 000 — a le n ie m o ż n a p o d a ć ś c isłe j ic h liczb y , n ie ty lk o d la te g o , że p le m io n a t e n ie u z n a ją g ra n ic , a le ta k ż e d l a tego*, że w ie le o sie d li j e s t n a w e t c a łk o w ic ie n ie z n a n y c h u rz ę d n ik o m riządu w B a n g k o k u . W ie lu c z ło n k ó w p le m io n n ig d y n a w e t n ie w id n ia ło T a ja , a o c z y w iś c ie lic z b a ty c h , k tó r z y s p o tk a li b ia łe g o c z ło w ie k a , je s t z n ik o m a . O s z a c o w a n ie w y k o n a n e w r. 1965 d la s z e ś c iu g łó w n y c h p le m io n d a ło : 75 000 K a r e n , 50 000 M eo, 28 000 Aikha, 19 000 L is a , 17 000 L a h u lu b M u s o r i 12 000 Y a o ” .
G ó r a le od n ie p a m ię tn y c h czasó w u p r a w ia li m a k i w y r a b ia li z jeg o so k u o p iu m n a w ła s n y u ż y te k , n ie w p a d a ją c p r z y ty m n a og ó ł w n a rk o m a n ię . R o sn ą c e z a p o tr z e b o w a n ie ś w ia to w e n a n a r k o t y k i s p r a w iło , że z a c z ę to ro z s z e rz a ć u p r a w y m a k u . P o d n io s ło to s t a n d a r d ż y c ia g ó ra li, t a k że o b e c n a w a lk a z h a n d la r z a m i n a r k o t y k ó w u d e r z a w g ó ra li e k o n o m ic z n ie . D la te g o ta w a lk a je s t t a k t r u d n a : lu d n o ś ć je s t po s t r o n ie h a n d la r z y .
P o le tk o m a k u w id z ie liś m y k o ło w io sk i M eo. W id o c z n ie rz ą d p o z w a la n a m a łe u p r a w y d la k o n s u m p c ji w ła s n e j. N ie d o jr z a łe m a k ó w k i n a d c in a się od sp o d u , co p o w o d u je w y d z ie la n ie się so k u , z a w ie ra ją c e g o n a r k o ty k .
O c z y w iśc ie w io s k i, d o k tó r y c h d o c ie r a ją tuiryści, n ie s ą ty p o w e , ty m n ie m n ie j m o ż n a zo b aczy ć w n ic h s t r o je g ó ra ls k ie i z a p o z n a ć się z b u d o w n ic tw e m . PiemWsze p le m io n a , k tó r e o d w ie d z iliś m y n ie d a le k o od m ia s t a C h ia n g R a i, b y ły to A k h a i Y ao, d w ie w s ie n ie m a l s ą s ia d u ją c e ze so b ą , a le o o d m ie n n e j k u ltu r z e m a ite ria ln e j. T a k n p . w w io sc e A k h a k o b ie ty z d o b ią g ło w ę n a k r y c i e m w y s o k im , b o g a to z d o b io n y m s r e b r n y m i b la s z k a m i i p a c io r k a m i. W e w s i Y ao e le m e n te m is to tn y m s tr o ju , n ie ty lk o k o b ie t a le i m ężc zy zn , s ą n i e n a k r y c i a g ło w y , a le o b r a m o w a n ia c ie m n y c h s u k ie n p a s a m i ja k b y f u t r a , z ro b io n e g o z c z e rw o n e j w łó c z k i.
P le m io n a g ó rs k ie m ó w ią w ła s n y m i ję z y k a m i, a le n ie p o s i a d a ją p is m a . U A k h ó w is tn i e je n a w e t le g e n d a , że m ie li k ie d y ś k się g i, s p is a n e n a b a w o le j sk ó rz e , a le s k ó r y te z je d li, ja k o p rz y s m a k , i t a k z a g in ę ło ic h p ism o . N a to m ia s t m ą d r o ś c i z a w a r te w k s ię g a c h m a j ą w e k r w i. P o d w z g lę d e m r e lig ijn y m są to a n i- m iś c i — w ie r z ą w ró ż n e g o r o d z a j u d u c h y i d e m o n y .
P rz y b y c ie p le m io n g ó rs k ic h g in ie w p o m ro e e w ie k ó w , w ia d o m o ty lk o , że przy b y ili z C h in . G ó ra le M eo p ra e d h o w iu ją z p o k o le n ia n a p o k o le n ie o p o w ie ść o ty m , że lu d ic h m ie s z k a ł w d a le k im k r a j u , w k tó r y m b u d o w a n o w y s o k ą w ie ż ę . G d y t a w iieża się z a w a liła , lu d z ie p r z e s ta l i się z s o b ą ro z u m ie ć i ro z p ie rz c h li się p o św ie c ie . A w ię c j e s t to , j a k się w y d a je , b ib lijn a o p o w ie ść o w ie ż y B a b e l. W e d łu g te g o sam e g o p r z e k a z u M eo u d a li się z B a b ilo n u n a p ó łn o c , w g ó ry p o k r y t e lo d e m , a s ta m tą d p rz e z C h in y d o s ta li się n a p ó łw y s e p In d o c h iń s k i.
S tr o je g ó ra li M eo m o ż n a o b e jrz e ć n a w e t n a ta r g u w m ie ś c ie C h ia n g M ai. N a jb a r d z ie j rz u c a się u n ic h w o czy o z d o b a szyi, p o d p o s ta c ią k ilk u g ru b y c h s r e b r n y c h o b rę c z y , w y k o n a n y c h ze sz m u g lo w a n y o h m o n e t in d y js k ic h . P r z y p o m in a ją o n e s p i r a le k o b ie t-ż y - r a f p le m ie n ia P a d a u n g , ta k ż e z o b s z a r u Z ło te g o T r ó j
k ą ta , a le z te r y t o r i u m n a le ż ą c e g o d o B irm y . T o t a je m n ic z e p le m ię b a d a ł n a s z r o d a k W ito ld G o l i s z i o p is a ł w in te r e s u j ą c e j k sią ż o e : A u p a y s d e s fe m m e s g ir a fe s ( A r ta u d , P a ry ż , 1958). K o b ie ty P a d a u n g z a k ł a d a j ą n a s z y ję s p ir a le ju ż w w ie k u d z ie c ię c y m , a p o te m , w m i a r ę u p ły w u la t, s ta le z w ię k s z a ją liczb ę
277
zw o jó w , co w sp o só b n ie z g o d n y z n a t u r ą r o z c i ą g a ic h k r ę g i s z y jn e . O s ta te c z n ie s z y ja o s ią g a d łu g o ś ć p rz e k r a c z a ją c ą w y so k o ść głorwy. S ą to ozd o b y , z k tó r y c h k o b ie ty są ty m bardiziiej d u m n e , im s p ir a le są w y ż sze. W e d łu g le g e n d y , w d a w n y c h c zasach , g d y b y ło d u ż o ty g r y s ó w , a ta k o w a ły o n e k o b ie ty p r a c u j ą c e w p o lu lu b w le s ie i r z u c a ły się p rz e d e w s z y s tk im n a ic h sz y je ; a b y je o c h ro n ić , k o b ie ty z a k ła d a ły s p ir a le m e ta lo w e . P o d o b n ie o k r y w a ły r ę c e i n o g i, co i dziś n a le ż y d o ioh s tr o ju . L e g e n d a t a m o ż e z a w ie ra ć z ia r
n o p r a w d y , g d y ż u ty c h p le m io n n a r o li p r a c u j ą w y łą c z n ie k o b ie ty . K o b ie ty są n ie w o ln ic a m i s p ir a li; ic h z d ję c ie p o w o d u je ś m ie rć p r z e z p r z e ła m a n ie s ię k r ę g ów s z y jn y c h . W e d łu g G o lis z a b y w a to c z a se m s to so w a n e , ja k o k a r a za z d ra d ę m a łż e ń s k ą .
O p le m io n a c h g ó rs k ic h w ie s ię n a og ó ł m a ło . I n te r e s u ją c e szczeg ó ły o ic h ż y c iu p o d a je E. S l u c z a ń - s k i w k s ią ż c e T h a ila n d (K sią ż k a i W ied z a, 1971).
N ie k tó r e z w y c z a je g ó ra li są n a w e t z a s k a k u ją c e . W sp o m n ia n y ju ż D a v ie s p is z e : „ Z w y c z a je ś lu b n e są ró ż n e u ró ż n y c h p le m io n . N a p r z y k ła d u A k h a co ro k u o d b y w a się u ro c z y s to ść , n a k tó r e j s p e c ja ln ie w y b r a n y m ę ż c z y z n a o d d a ie w ic z a m ło d e k o b ie ty , p rz y g o to w u ją c j e w te n sp o só b d o m a łż e ń s tw a ”.
U M eo z n ó w p o d ró ż n y n o c u ją c y n a w si z w y k le s ta je się n a k ilk a d n i m ę ż e m k tó r e jś z d z ie w c z ą t.
W io sk ę M eo p o z n a liś m y p r z y o k a z ji, z w ie d z a n ia ś w ią ty n i W a t S u th e p , p o ło ż o n e j n a w y s o k o śc i 1050 m n .p .m ., n a d m ia s te m C h ia n g M ai. Z e w z g lę d u n a b li
sk o ść g łó w n e g o n u r t u tu r y s ty c z n e g o w io sk a t a je s t całkow icife s k o m e rc ja liz o w a n a , z a m ie n io n a n a b a z a r d la tu r y s tó w , z k tó r y c h ż y je . Z a to p o b lis k i W a t S u th e p n a le ż y do n a jp ię k n ie j i n aj.ro m ain ty czn iej p o ło ż o n y c h w c a łe j T a jla n d ii.
D o ja z d do ś w ią ty n i W a t S u th e p u m o ż liw ia szosa z b u d o w a n a p rz e d 40 la ty p rz e z o p a ta k la s z to ru , p o k o n u ją c a w s p a n ia ły m i, s tr o m y m i s e r p e n ty n a m i w y so k o ść 700 m e tró w . P o n iż e j ś w ią ty n i w y s tę p u je la s d ę -
b o w o -k a s z ta n o w y , częścio w o z t r a w ą Im p e r a ta c y lin - d ric a o s ią g a ją c a w y so k o ść c z ło w ie k a , a n a k o n ie c la s so sn o w y d o c h o d z ą c y p r a w ie do g ra n ito w e g o w ie rz c h o łk a D oi S u th e p (1680 m ). W ty m te r e n ie sp o t
k a ć m o ż n a je s z c z e p o la ry ż u , a w ię c u p r a w y ty p o w o tr o p ik a ln e , o to czo n e s o s n a m i — d rz e w a m i ty p o w y m i d la k r a jó w z im n y c h .
D o w a tu p ro w a d z ą m o n u m e n ta ln e sch o d y , złożone Z 348 sto p n i. P o rę c z e so h o d ó w są u tw o rz o n e p rz e z w y ło ż o n e b a r w n ą c e ra m ik ą , k a m ie n n e , s ty liz o w a n e c ia ła m ito lo g ic z n y c h w ę ż ó w n a g a . W ęże t e są 7 -g ło - w e, a g ło w y u m ie sz c z o n e n a d o le sc h o d ó w g ro ż ą o tw a r ty m i p a sz c z a m i. Z w e jś c ie m n a s c h o d y m u s ie liś m y p o c z e k a ć , g d y w ła ś n ie m i a ł p rz e je ż d ż a ć k ró l, a e ty k ie ta n ie p o z w a la , a b y z w y k ły ś m ie r te ln ik z n a j
d o w a ł się w y ż e j od n ieg o . S a m a ś w ią ty n ia a ż k a p ie od z ło ta , z w ła sz c z a 3 2 -m eb ro w a w ie ż a -c z e d i, je j o b u d o w a i w ie lk ie f ilig r a n o w e p a ra s o le .
N a w e t t a ś w ią ty n ia z a w ie r a ła c ie k a w o s tk ę p rz y ro d n ic z ą . R o ś n ie n a je j d z ie d z iń c u w y so k ie d rz e w o (n ie z id e n ty fik o w a n e przeiz n a s ), k tó r e w ła ś n ie „ w y r z u ciło ” z w is a ją c e b e z w ła d n ie n o w e liśc ie , b a r w y c z e r
w o n e j, a n ie z ie lo n e j, j a k r e s z ta s ta rs z y c h liści. To z ja w is k o b e z c h lo ro filo w y c h liś c i, t a k z w a n y c h c h u - ste c z k o w y c h , je s t c zęste w k r a j a c h tr o p ik a ln y c h ; w y s t ę p u je ono ta k ż e n a d r z e w a c h m a n g o (M a n g ife ra in - d ica , A n a c a rd ia c e a e ). O c z y w iśc ie liś c ie te p o k ilk u d n ia c h p r z y b i e r a j ą z ie lo n ą b a rw ę .
P rz y w y jś c iu ze ś w ią ty n i rz u c a się w oczy p o są g b ia łe g o s ło n ia , k tó r y — w e d łu g le g e n d y — n ió s ł r e - 2
R yc. 8. „ K o b ie ta — ż y r a f a ” , g ó ra lk a z p le m ie n ia P a - d a u n g w Z ło ty m T ró jk ą c ie w B irm ie . F o t. W. G olisz lik w ie B u d d y i t u w ła ś n ie z a tr z y m a ł się, w y z n a c z a j ą c m ie js c e n a b u d o w ę ś w ią ty n i. S ło n ie g r a j ą w ie lk ą ro lę w m ito lo g ii ta js k ie j i w ży c iu c z ło w ie k a . W d a w n y c h c z a sa c h o p a n c e rz o n e s ło n ie z a s tę p o w a ły w c z a sie w o je n czołgi, a d z iś s ta n o w ią id e a ln ą s iłę p o c ią g o w ą w tr a n s p o r c ie p n i te k o w y c h , k tó r e śc ią g a ją do rz e k — g łó w n y c h d ró g w la s a c h . S ło ń m oże z ła tw o śc ią o iąg n ąć p ie ń 2-.tonow y — w id z ie liś m y to n a p o k a z ie . S ło n i d z ik ic h w T a jl a n d ii o b e c n ie n ie m a . N a
p o c z ą tk u s tu le c ia o c e n ia n o lic z b ę sło n i w T a jla n d ii n a o k. 200 000, d ziś je s t ic h k ilk a r a z y m n ie j.
B e n e s i u s (R e la tia e P o w s z e c h n e , K ra k ó w 1613) t a k p o d a je lic z b ę sło n i w S y ja m ie :
R y c. 9. M o n u m e n ta ln e s c h o d y ś w ią ty n i W at S u th e p n a p n . od C h ia n g M ai. K a m ie n n e p o rę c z e sch o d ó w tw o rz ą o b ło żo n e c e ra m ik ą c ia ła m ito lo g ic z n y c h s ie d
m io g ło w y c h w ę ż y n a g a
278
R y c. 10. B e z c h lo ro filo w e liś c ie c b u s te c z k o w e . W g E. B iin in g a
„ K ró l S ia m ż y ie s p a n ia le : m a p r z y so b ie 6 ty s ię c y s tr a ż e j, 200 s ło n ió w d la o k a z a ło ś c i s w e j, a m a w s z y s t k ic h do 30 ty s ię c y , z k tó r y c h 3 ty s ią c e s ą o d w o j
n y ”.
D a n e t e n ie o b e jm o w a ły o c z y w iś c ie o lb r z y m ie j lic z b y draikidh s ło n i.
W k ró tc e s ło n ie s ta n ą się b e z ro b o tn e , g d y ż m a b y ć w y d a n y z a k a z w y r ę b u te k ó w . L a s y te k o w e z o s ta ły t a k p rz e r z e d z o n e , ż e le ś n ic tw o ta j la n d z k ie s t a n ie p rz e d k a ta s tr o f ą , od k tó r e j m o że j e u r a t o w a ć ty lk o s a d z e n ie la s ó w te k o w y c h . W p a ła c u k r ó le w s k im w B a n g k o k u z n a jd u j e się ła w k a , w y k o n a n a z d e s k i z d r z e w a te k o w e g o o s z e ro k o śc i 1,5 m . D ziś ta k i c h d rz e w w l a sa c h ju ż n ie m a , je ś li n ie lic z y ć k il k u z a b y tk ó w p r z y ro d y , j a k te k w p r o w in c ji U t t a r a d i t o ś r e d n ic y 2,7 m (o b w ó d 8,5 m ) i w y s o k o śc i 45 m . W iek ta k i c h k o lo s ó w o c e n ia się n a w ię c e j n iż 200 la t.
K a ta s t r o f ę w d z ie d z in ie e k s p lo a ta c ji te k ó w p r z e w i
d z ia ł ju ż w r . 1959 e k s p e r t F A O F . L o e t s c h , k t ó r y z b ila n s o w a ł z a s o b y d r e w n a te k o w e g o w T a j l a n d ii. W ty m o k re s ie m o n s u n o w e la s y z liś ć m i o p a d a ją c y m i (la s y te k o w e ) o b e jm o w a ły 65 000 k m 2, a w ię c o k o ło 1/5 o b s z a r u P o ls k i. L ic z ą c ś r e d n io n a k ilo m e tr k w a d r a to w y 4000 te k ó w o g ru b o ś c i p rz e k r a c z a ją c e j 30 c m , o tr z y m u je się 260 m ilio n ó w d rz e w . M im o sw e j w ie lk o ś c i te n p ie r w o tn y z a p a s szy b k o się w y c z e rp u je , w z w ią z k u z n a d m i e r n y m w y r ę b e m le g a ln y m i n ie
le g a ln y m o ra z w y p a le n ie m la s u d l a u z y s k a n ia p ó l u p r a w n y c h .
F . L o e ts c h j e s t a u to r e m in te r e s u j ą c e j k s ią ż k i p o - d r ó ż n ic z o -p rz y r o d n ic z e j, z a ty tu ło w a n e j M ai p e n a ra i,
R y c. 11. S ło n ie p r a c u j ą c e p rz y p r z e c ią g a n iu pnd t e k o w y c h
co z n a c z y „ m n ie js z a z ty m ” . T y tu ł te n n a w ią z u je do często sto s o w a n e g o w T a jl a n d ii p o w ie d z e n ia , k tó r e o d z w ie rc ie d la b e z tr o s k ę T a j ów .
B ia ły sło ń , a w ła ś c iw ie s ło ń -a lb in o s b y ł zaw sze o ta c z a n y w T a jl a n d ii s p e c ja ln ą czcią. T ra k to w a n o go ja k o s y m b o l szczęścia, a n a w e t w c ie le n ie B u d d y . O je g o z n a c z e n iu ja k o sy m b o lu , św ia d c z y n a d a w a n y j e szcze o b e c n ie w y s o k i o r d e r B ia łe g o S ło n ia . B. K e l - l e r m a n w sw e j z n a n e j k s ią ż c e : D roga b o g ó w (W a r
s z a w a , p rz e d 1939) tw ie r d z i, że te r m i n „ b ia ły s ło ń ” j e s t n ie p o r o z u m ie n ie m . N aizw a t a j s k a „ czan g f iu e k ” o z n a c z a w ła ś c iw ie „ s ło ń z a d z iw ia ją c y ” i s to s u je się d o s ło n ia z ró ż n y m i o d c h y le n ia m i w u b a r w ie n i u (b ia
łe p la m y , o a z y ró ż n y o h b a rw ).
O b ia ł e s ło n ie to c z o n o n a w e t w o jn y . K się g a Ś w ia ta (W a r s z a w a 1858) p o d a je z a R e v u e d e s d e u x m o n d e s :
„W r o k u 1543 k r ó l P eg u ... w ta r g n ą ł do S y ja m u . W d w a la t a p ó ź n ie j z b ie r a 900 000 ż o łn ie rz a (?), 7000 s ło n ió w i 15 000 k o n i, w k ra c z a p o w tó r n ie i o b le g a A ju ty ą . P o w o d e m d o w o jn y b y ło , iż p o z a z d ro ś c ił p o m y ś ln o ś c i k r ó le s tw a s y ja m s k ie g o , k tó r e w o w y m c z a s ie p o s ia d a ło a ż s ie d m iu b ia ły c h sło n ió w !” .
B ia łe s ło n ie b y ły z a w sz e w ła s n o ś c ią k ró la i m ie s z k a ły w o b r ę b i e je g o p a ła c u . W d a w n y c h c z a sa c h o d d a w a n o im cześć, j a k c z ło n k o m ro d z in y k r ó le w
s k ie j. J e d z e n ie p o d a w a n o im n a z ło ty c h ta c a c h , a s p e c j a ln i s łu d z y w a c h lo w a li j e w czasie u p a łó w . Ś m ie r ć b ia łe g o s ło n ia , co się z d a rz y ło n ie d a w n o , u w a ż a się za z ły o m e n d la k r ó l a i p a ń s tw a .
W e d łu g n ie m ie c k ie g o p r z e w o d n ik a p o T a jl a n d ii z r . 1976 o b e c n ie b ia ł y s ło ń m a s ię z n a jd o w a ć w O g ro d z ie Z o o lo g ic z n y m w B a n g k o k u ; n ie u d a ło się n a m te g o je d n a k sp ra w d z ić .
K r ó l M o n g k u t (1851— 1868) n a p is a ł t r a k t a t o b ia ły m s ło n iu w y m ie n i a ją c ja k o je g o is to tn e c e c h y : r ó - ż o w a w ą s k ó rę , b ia łe w ło sy , b ia łe „ p a z n o k c ie ” i ż ó łte oczy. Z a n a jp i ę k n ie j s z ą b a r w ę s k ó ry M o n g k u t u w a ż a w p ie r w s z y m rz ę d z ie „ b a r w ę b la d e g o z ło ta ” , z k o le i
la. KOLONIAPINGWINÓWADELI,Pygoscelis adeliae, kołoStacjiH. Arctow- Ib. PINGWINYADELI równieżkołoStacjiH. Aretowskiego skiego. ZachodniaAntarktykaFot.K. Birkenmajer Fot.K. Birkenmajer
I l a . P IN G W IN A N T A R K T Y C Z N Y , P y g o sc e lis a n ta r c tic a , i s a m ic a s ło n ia m o rsk ie g o , M iro u n g a le o n in a . K in g G e o rg e Is la n d . Z a c h o d n ia A n ta r k ty k a
F o t. K . B ir k e n m a je r
I lb . P IN G W IN P A P U A S K I, P y g o sc e lis p a p u a . K in g G e o rg e I s la n d . Z a c h o d n ia A n t a r k t y k a
F o t. K. B ir k e n m a je r
