1
S P I S Z A W A R T O Ś C I T E C Z K I — ...
I6 a j < ; ... ( t f r , ...
...
I. Materiały dokum entacyjne
1/ 1/1 - relacja właściwa
k 1 2
. xi-1/2 - dokumenty (sensu stricto) dot. osoby relalora 1/3 - inne materiały dokumentacyjne dot. osoby relatora
II. Materiały uzupełnieniające relację
III. Inne materiały (zebrane przez „relatora”):
111/1- dot. rodziny relatora
III/2 - dot. ogólnie okresu sprzed 1939 r.
III/3 — dot. ogólnie okresu okupacji (1 9 39 -19 4 5 ) III/4 — dot. ogólnie okresu po 1945 r.
III/5 - inne..
IV. Korespondencja
V. W y p isy ze źródeł [tzw.: „nazwiskowe karty informacyjne”]
VI. Fotografie
2
3
Władysława A k s a k
M O J E W S P O M N I E N I A z lat okupacji
/ fragmenty /
4
S c h e m a t r e l a c j i u c z e s t n i c z e k
w a l k o n i e p o d l e g ł o ś ć
a / . - ~ ^ _ s _ £ _ o _ m _ n _ i _ e _ n _ i _ a -
I. D§ne_osobiste
1. A k s a k Władysława 2 . ur. 1 1 .V. 19 1 3 r. -
3. J a n - F r a n c i s z k a A k s a k z d. B u c k a
4. O j c i e c - p r a c o w n i k P K P / P o l s k i e K o l e j e P a ń s t w o w e /- n a s t a c ji k o l e j o w e j w W a d o w i c a c h . M a t k a p r a c o w a ł a w d o m u - p r ó c z tego że T)jciec p r a c o w a ł n a K o l e i - m i e l i ś m y m a ł e g o s p o d a r s t w o - o k o ł o 3 h ekt.
z i emi i d o m - g d z i e m i e s z k a l i ś m y tj. w G h o c z n i n r 43 - k / W a d o w i d 0 5. W y ż s z e - W y d z i a ł D z i e n n i k a r s k i w K r a k o w i e UJ. w 1951 r . - s k ł a d a ł a m
e g z a m i n dy p l o m o w y .
Nie p r a c o w a ł a m w s w o i m z a w o d z i e z p r z y c z y n r ó ż n y c h a p r z e d e w s z y s t k i e m - z p o w o d u c i e ż k i e j c h o r o b y m o j e j M a t k i - a m o ż l i w o ś c i p r a c y d z i e n n i k a r s k i e j / jak mi z a p r o p o n o w a n o p r z y e g z a m i n i e d y p l o m o w y m / b y ł y w S z c z e c i n i e . M i e s z k a ł a m w K r a k o w i e i M a t k a też.
P r a c o w a ł a m jako p r a c o w n i k umysłu, w p r z e d s i ę b i o r s t w a c h P a s t w o w y c h . 6 ; A d re s s u l . W i d o k 1 8 / m o20 - 3 1 * 5 6 4 K r a k ó w D ą b i e .
1. Od d n i a l 0o l . l 9 3 7 r .- do 31.X I I . 1 9 3 8 r . - p r a c o w a ł a m w 7 - m i o k l a s o w e j S z k o l e P o d s t a w o w e j w J e l e ś n i k / Ż y w c a - W s z k o l e p o d s t a w i o w e j w K o r b i e l o w i e - w P e w l i M a ł e j i W i e l k i e j , w K r z y ż ó w c e o r a z in.
w i o s k a c h k / P i l s k a - jako n a u c z y c i e l k a r e l i g i i p ł a t n a od g o d z i n . oe / M a m z tego o k r e s u z d j ę c i a z d z i e ć s m i w s z k o l e ... N a l e ż y j e s z c z e z a z n a c z y ć , że po z d a n i u e g z a m i n u m a t u r a l n e g o - b e z p o ś r e d n i o
po e g z a m i n i e d o j r z a ł o ś c i - p r z e d II w o j n ą ś w i a t o w ą b y ł o b, t r u d n o o p r a c ę . D o k s z t a ł c a ł a m się j e s z c z e r o b i ą c s p e c j a l i z a c j ę - w K r a k o w i e , z c z y m n i e m i a ł a m t r u d n o ś c i f i n a n s o w y c h g d y ż m i e s z k a ł a m
w d o m u p r z y r o d z i c a c h - a c o d z i e n n e d o j e ż d ż a n i e do K r a k o w a n a w y k ł a d y było t yl k o t r o c h ę m ę c z ą c e a l e bez n a k ł a d ó w f i n a n s o w y c h - p o - n i a ż jako. c ó r k a k o l e j a r z a m i a ł a m b e z p ł a t n y b i l e t m i e s i ę c z n y . P o u k o ń c z e n i u 2- l e t n i c h k u r s ó w K a t e c h e t y c z n y c h i u z y s k a n i u d y p l o m u
jakiś czas p o z o s t a w a ł a m w d o m u u d z i e l a j ą c p r y w a t n i e l e k c j i d z i e c i o m wiecej z a m o ż n y m a l e z a to m n i e j z d o l n y m i l e n i w y m 0 ..
W t y m c z a s i e w J e l e ś n i - p r z y 7 - m i o k l a s o w e j s z k o l e p o w s z e c h n e j p r o w a d z i ł a m o r g a n i z a c j ę " Z u c h ó w " . Nie m o g ę j e d n a k p r z y p o m n i e ć
./.
X*-
5
3
s o bie c z y b y ł a już t a m k i e d y ś t a k a o r g a n i z a c j a - c z y d o p i e r o w c z a s i e m o j e j t a m p r a c y z o s t a ł a z o r g a n i z o w a n a , £ l e w y d a j e mi s i ę - ż e j e d n a k z o s t a ł a o n a z a ł o ż o n a w c z asie m o j e g o t a m p o b y t u T i że b y ł y to d o p i e ro p i e r w s z e p o c z ą t k i h a r c e r s t w a m ł o d s z e g o w tej szkole.
Ta m ł o d a o r g a n i z a c j a " Z u c h ó w ” b y ł a w t y m o k r e s i e b* p r ę ż n a . .0U r z ą d z a l i ś m y r ó wne i m p r e z y , p r z e d s t a w i e n i a w c z y m b. p o m o c n e by ł o k i e r o w n i c t w o S z k o ł y / Dyr. M r ó ® / - a s z c z e g ó l n i e i n t e r e s o w a ł a się n a s z ą p r a c ą
z u c h o w s k ą i d z i e l n i e z n ami w s p ó ł p r a c p w a ł a n a u c z y c i e l k a tej s z k o ł y P. Z i m n a l o w a , ,*
D u ż y m p o w o d z e n i e m u n a s z y c h n a j m ł o d s z y c h h a r c e r z y c i e s z y ł y się
c z ę s t e w y c i e c z k i K o r b i e l ó w - P i l s k o • P i l s k o - c e n t r u m b e s k i d u ż y w i e c k kiego. P i ę k n e ś c i e ż k i w ś r ó d s o s n o w y c h l a s ó w p r o w a d z i ł y n a s z c z y t ...
R o z l e g a ł się w e s o ł y ś p i e w h a r c e r s k i c h p i o s e n e k ... S z c z y t P i l s k a b y ł b * d o g o d n y do z a b a w i p o d c h o d ó w - d o s k o n a ł e tło s t a n o w i ł y k ę p y k o s o drzewin y .
P r z e z P i l s k o P r z e c h o d z i ł a g r a n i c a p o l s k o - c z e c h o s ł o w a c k a . N i e s t e t y - z b i e g i e m m i ę s i ę c y n a s z e w y c i e c z k i s t a w a ł y się m n i e j b e z p i e c z n e -
oraz u t r u d n i o n e . c . S ł y s z a ł o się c o r a z c z ę ś c i e j o r ó ż n y c h e k s c e s a c h s t r a ż y g r a n i c z n e j c z e c h o s ł o w a c k i e j - c z y b y ł y p r a w d z i w e . . ? t r u d m o mi coś o t y m p o w i e d z i e ć - ale m u s i a ł o j e d n a k coś b y ć - s k o r o s z e r o k o o n i c h m ó w i o n o i r ó ż n i e k o m e n t o w a n o .
Już w r o k u 1 9 3 r8 - g d z i e ś z p o c z ą t k i e b ^ ? a “w i e c z o r y s t a ł y się n i e p o k o jące. O d s t r o n y g r a n i c y C z e c h o s ł o w a c k i e j o ś w i e t l a n o s t r o n ę P o l s k ą b y s t r y m i r e f l e k t o r a m i - r uc h o m y m i . O b s e r w o w a l i ś m y te n o c n e m a n e w r y r e f l e k t o r ó w z w i e l k i m n i e p o k o j e m . . . a p ó ź n i e j -.wrzesień - a n e k s j a C z e ch Od d n i a 1 . 0 1 . 1 9 3 9 r . - o t r z y m a ł a m p o s a d ę n a u c z y c i e l k i k o n t r a k t o w e j
w 7 - m i o k l a s o w e j s z k o l e p o w s z e c h n e j w B u l o w i c a c h k / K ę t * g d z i e p r a c o w a ł a m do k o ń c a r o k u s z k o l n e g o t j e 3 0 , V I . 1 9 3 9 r.-
,-W s z k o l e ś r e d n i e j n a l e ż a ł a m do p r z y s p o s o b i e n i a w o j s k o w e g o k o b i e t P W K - Z a k r e s d z i a ł a n i a - s z k o l e n i a był o k r e ś l o n y w y t y c z n y m i i r e g u l a m i n e m j e d n a k o w y m dl a ^ e j o r g a n i z a c j i w P o l s c e - n a p e w n y c h s z c z e b l a c h ,
W 1 9 3 9 r. p r z e s z ł a m r ó w n i e ż s z k o l e n i e p r z e c i w l o t n i c z e - z o r g a n i z o w a n y d l a k a d r y n a u c z y c i e l s k i e j n a s z e g o o k r ę g u - w Kętachó./ M a m z d j ę c i e g r u p o w e z t e g o o k r e s u z n a p i s e m u d o ł u f o t o g r a f i " . •• silni, z warci, g o t o w i . . o " o i r o n i o l o s u l - j a kż e co i n n e g o m i a ł y p r z y n i e ś ć t r a g i c z n e dni w r z e ś n i a t ego ro ku . . . A j e d n a k - w tej s t r a s z n e j d l a n a s t r a g e d i i w r z e ś n i a - n i k t n i e m o ż e z a p r z e c z y ć ani z a r z u c i ć n a m b r a k u bo h a t e r s t w a , o d w a g i i p o ś w i ę c e n i a p o l s k i e g o ż o ł n i e r z a i c a ł e g o s p o ł e c z e ń s t w a . P ó ź n i e j s z e w o j e n n e d z i a ł a n i a i f r o n t h i t l e r o w s k i r o z s z e r z a j ą c y się n a c a ł ą e u ro p ę i s i ę g a j ą c y p o z a jej g r a n i c e m i a ą p o t - w i e r d z i ć m ę s t w o p o l s k i e g o ż o ł n i e r z a n a w s z y s t k i c h f r o n t a c h w o j e n n y c h W a k a c j e 1 939 r.- s p ś d z a ł a m w d o m u ^ J ^ s ^ S i ! r p i e ń W5 n a s x r ó j c p ra z b a r d z i e j
b
6
n e r w o w y i p r z y g n ę b i a j ą c y . S t a c j o n u j ą c a w n a s z y m d o m u j e d n o s t k a w o j s k o wa / od k i l k u m i e s l ą c y / o t r z y m u j e r o z k a z w y m a r s z u . . . D o w i a d u j e m y się - że w s t r onę W ę g i e r s k i e j Górki / k / Z y w c a / - T a m też p a r ę dn i p ó ź n i e j t o c z y
% y się z a c i ę t e w a l k i z n i emcami. K t o z n i c h o c a l a ł . . . k t o p r z e ż y ł tą s t r a s z n ą wibjnę..0 ?
N a l e ż y ł o T by j e s zc z e z a z n a c z y ć - że ze w z g l ę d u n a b l i s k o ś ć Ś l ą s k a - s ł y s z e l i ś m y o p r o w o k a c j a c h n i e m i e c k i c h . n a Ś l ą s k u - z w ł a s z c z a w b i e l s k u KomoS^fe^°,™°.r g ^ i % C ‘z a m i e s z S i w aii y n i e m c y . .. z r e s z t ą - k i e d y w d n i u
28 czy 29 s i e r p n i a 1 9 3 9 z n a l a z ł a m się w B i a ł e j w I n s p e k t p r a c i e S z k o l n y m - c e l e m odebrania m e j e g o d y p l o m u m a t u r y c z n e g o - o r y g i n a ł u - / w p o d a n i u o p r a c ę n a l e ż a ł o w ó w c z a s - w o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m / sk ła d a ć o r y g i n a l n y d y p l o m m a t u r y c z n y / - k t ó r e g o już n i g d y n i e o d z y s k a ł a m » g dyż jak m n i e p o i n f o r m o w a ł p r a c o w n i k w i n s p e k t o r a c i e - w s z y s t k i e a k t a z o s t a ł y już w y w i e z i o n e n i e w i a d o m o g d z i e . . . m i a ł a m w ó w c z a s o k a z j ę n a w ł a s n e o c z y s t w i w r d z i ć r o z b i t e i z d e w a s t o w a n e w y s t a w y k s i ę g a r n i p o l s k i c h w B i e l s k u - V k o l u m n a d z i a ł a ł a t u już n i e m a l j a w n i e . O d c z u w a ło się n a s t r ó j w y s o k i e g o n a p i ę c i a . . . Jedni l u d z i e snuli się po u l i c a c h s k u l en i i z a t r w o ż e n i - to P o l a c y ... a i n M - s z c z e g ó l n i e m ł o d z i e ż - c h o d a i l i b ut n i -- z a c h o w u j ą c się w r z a s k l i w i e i p r o w o k a c y j n i e - to o r g a n i z a c j a h i t l e r j u g e n d n a Ś l ą s k u - V k o l u m n a . . .
W r ó c i ł a m do d o m u p e ł n a n a j g o r s z y c h p r z e c z u ć .
Jest s i e r p i e ń 1 9 3 9 r» - ś r o d a - m o b i l i z a c j a p o w s z e c h n a . P r z e d o b w i e s z c z e n i a m i t ł u m y l u d z i - r ó ż n e g o wiek u. K a ż d y c h c e się za- c i ą g n i ą ć do w o j s k a c z y m a k a r t ę p o w o ł a n i a c z y ni e - w s z y s c y c h c ą i m y ś l ą o t y m b y p o s p i e s z y ć n a r a t u n e g z a g r o ż o n e j O jc z y ź n i e . A że był s t r a s z l i w y c h a o s w m o b i l i z a c j i - to k a ż d y z nas p a m i ę t a j ą c y t a m t e c z a s y wie i p a t r z ą c n a to w s z y s t k o - zacząlTsobie z d a w a ć s p r a wę z g r o ź b y s y t u a c j i . ..
1 w r z e ś n i a 1 9 3 9 r . - p i ą t e k - już we w c z e s n y c h g o d z i n a c h s ł o n e c z n e g o r a n k a - d o w i a d u j e m y się... wo jna... H i t l e r n a p a d a n a P o l s k ę - p o g w a ł c o n e w s z e l k i e p r a w a i u k ł a d y . ..
W i e ś c i groź n e. W o j s k a n a s z e - s k o n c e n t r o w a n e n a g r a n i c y p o l s k o - n i e m i e c kiej Ś l ą s k a z a c z y n a j ą się w y c o f y w a ć bez ż a d n e j d e c y d u j ą c e j b i t w y - p o c z ą t k o w o jes z c z e s y s t e m a t y c z n i e ,by już w 2 - g i m i 3- c i m d n i u w o j n y p r z e j ś ć w u c i e c z k ę . . . / r e l a c j e w s p o m i e n z o k r e s u p i e r w s z y c h d ni w o j n y - tej całej m a k a b r y u c i e e a k i - d e z o r j e n t a c j i - s p r z e c z n y c h i n f o r m a c j i a c z ęs to s i e j ą c y c h c e l o w o z a m i e s z a n i e w ś r ó d w o j s k a i l u d n o ś c i c y w i l n e j
już a n t y p o l s k i c h p r o w o k a c j i - n i e o p i s z e się w t y c h k r ó t k i c h f r a g m e n t a c h m o i e h a n k i e t o w y c h w s p o m n i e ń / - S z o s a K a t o w i c e - K r a k ó w , b y ł a
ś w i a d k i e m tej trage d i i . P @ d g r a d e m z d r a d z i e c k i c h k u l - d o b r z e z o r g a nizowanej, V k o l u m n y n a Ś l ą s k u - n a s i b r o n i ą c się n i e r a z r oz p a c z l i w i e - p o j e d y n c z o l u b g r u p k a m i o p u s z c z a l i p o l s k i e t e r e n y Ś l ą s k a - by p ó ź n i e j p r z e j ś ć już w u c i e c z k ę . .. 0 ! V k o l u m n a d o b r z e p r z y g o t o w a ł a n a z i e m i
./»
7
ś l ą s k i e j g r u n t d l a a r m i i h i t l e r o w s k i e j . . .
C o f a ł się p o l s k i ż o ł n i e r z - z m ę c z o n y , g ł o d n y . . . / k u c h n i e p o l o w e g d z i e ś się z a w i e r u s z y ł y - p y t a l i ś m y o to ż o ł n i e r z y /- już w p o s z a r p a n e j o d z i e ż y no i o d a r t y ze z ł u dz e ń. . .
R a z e m z w o j s k i e m t ł u m y l u d n o ś c i c y w i l n e j szło n a u c i e c z k ę . Z o s t a w i l i w s z y s t k o - o p u ś c i l i s w o je d o m o s t w a - c a ł y d o b y t e k . . . U c i e k a l i w p a n i c e p r z e d n a d c i ą g a j ą c y m w r o gi e m. D o k ą d . . ? - g d z i e c h c i e l i ś m y w ó w c z a s s z u k a ć s c h r o n i e n i a p r z e d n a w a ł ą n a j e d ź c y . ..?- n i k t z n a s n i e w i e d z i a ł - ale w y d a w a ł o n a m się w ó w c z a s / ja też z c a ł ą r o d z i n ą tj. M a m ą i m ł o d s z ą 1 1 - l e t n i ą s i o s t r ą T e r e n i ą p o s z ł a m n a " u c i e c z k ę " - w n i e d z i e l ę 3.9<>39r,/
że, z w o j s k i e m b e z p i e c z n i e j - że g d z i e ś m u s i się coś r o z s t r z y g n ą ć - jakaś d e c y d u j ą c a b i t w a z m usi w r o g a do o d w r o t u - bo ż e b y m i a ł o n i e być P o l s k i - n a s z e j u k o c h a n e j O j c z y z n y . , 0n i e - t e j m y ś l i n i k t do s i e b i e ni e d o p u s z c z a ł . ..
W d n i u 4 w r z e ś n i a - p o n i e d z i a ł e k - g d y w o j s k a h i t l e r o w s k i e p a r ł y już n a K r a k ó w - w r a c a l i ś m y z tej n i e s z c z ę s n e j u c i e c z k i do d o m u - w C h o c z n i , Nie u c i e k l i ś m y d a l e k o - z a l e d w i e k i l k a n a ś c i e k i l o m e t r ó w . . . W y p a r ł y n a s z s z o s y u c i e k a j ą c e już w p o p ł o c h u n a s z e w o j s k a - D o t a r l i ś m y do B a r w a ł d u - w n o c y z 3-go n a 4 - t y w r z e ś n i a . , o S t a m t ą d w r a c a l i ś m y do C h o c z n i .
Ż a ł o b n y to był po w ró t .
N a s t a ł a c i e m n a noc o k u p a c j i «
Do g r u d n i a 1 9 4 0 r- p r z e b y w a ł a m w d o m u r o d z i n n y m w C h o c z n i - wr a z z Mamą, s i o s t r ą ^ e r e n i ą i 1 6 - t o l e t n i m b r a t e m J a n k i e m / z J a n k i e m w r ó ż n y c h o k r e s a c h /. B r a t Janet; w d n i u 1 w r z e ś n i a - z a ra z po n a p a d z i e h i t l e r o w c ó w n a P o l s k ę w y s z e d ł z d o m u i n i e wrócił . .. z a c i ą g n ą ł się jako o c h o t n i k do w o j s k a - w t a j e m n i c y p r z e d n a m i a p r z e d e w s z y s t k i m p r z e d M a m ą - / g i m n a z i u m jako s t u d e n t p r z e c h o d z i ł p r z e s z k o l e n i e w o j s k o w e - P W . /
Po k i l k u t y g o d n i o w y c h p o s z u k i w a n i a c h go po o b o z a c h j e n i e c k i c h - w punktac]
C z e r w o n e g o K r z y ż a i in. p u n k t a c h i n f o r m a c y j n y c h o j e ń c a c h w o j e n n y c h - z a g i n i o n y c h i p o l e g ł y c h - w l i s t o p a d z i e 1 9 3 9 r . - d o k ł a d n i e 9 .X I , 39 r 0- / p o s i a d a m z t e g o d n i a - w k t ó r y m o t r z y m a l i ś m y z P C K - w K i e l c a e h -
ze s z p i t a l a w o j s k o w e g o - j e n i e c k i e g o w i a d o ś ć o J a n k u - p o c z t ó w k ę / k t ó r ą do d n i a d z i s i e j s z e g o p r z e c h o w u j ę / - p r z e p u s t k ę u z y s k a n ą w t y m s a m y m d n i u prze z " D e r L a n d k o m m i s a r i n W a d o w i t z " - do K i e l c ... Z a zn a cza m ,
że C h o c z n i a i W a d o w i c e - w t y m c z a s i e z o s t a ł y już p r z y ł ą c z o n e do R e i c h u . Po o t r z y m a n i u p r z e p u s t k i w y j e ż d ż a m n a t y c h m i a s t n a j b l i ż s z y m p o c i ą g i e m . Nie p r a c o w a ł a m - m i e l i ś m y jesz c z e n a s z c z ę ś c i e ź r ó d ł o utrzymania-zis&mię.
D o K i e l c d o t a r ł a m / jak p r z y j e c h a ł a m to nawfet t r u d n o o p i s a ć / w d n i u 11 L i s t o p a d a 39 r.- p a m i ę t a m d o k ł a d n i e ... w s z ę d z i e w z m o ż o n a c z u j n o ś ć . . . P i e r w s z e k r o k i s k i e r o w a ł a m do k a t e d r y . , , n i e m i a ł a m o d w a g i iść o d r a z u do szpita l a, W k a t e d r z e r o z p o c z y n a ł o się t r i d i u m k u czci ś w . S t a n i s ł a w a K o s t k i , , , Jakaś p a £ a a- S n a T s k r o m n i e u b r a n a . . . O n w m u n d u r z e ż o ł n i e r z a p o l s k i e g o . . . A p o t e m s z p i t a l P C K - j a r z y u l , S i e n k i e w i c z a - o ile d o b r z e p a m i ę t a m p o i n f o r m o w a n o m n i e - p r z y p a k o w o - że s z p i t a l teii^ftŚić^ił się
8
G
X -
w b u d y n k u n a l e ż ą c y m do k a t e d r y - w r e z y d e n c j i b i s k u p ó w ...?
11 l i s t o p a d - jak już z a z n a c z y ł a m - w z m n o ż o n a c z u j n o ś ć n i e m c ó w d a j e się w s z ę d z i e z a u w a ż y ć - s z c z e g ó l n i e o d c z u w a m to g d y chcę się d o s t a ć do s z p i t a l a j e n i e c k i e g o - u z b r o j o n y s z w a b n a w a r c i e - m i m o p r z e p u s t k i i p o c z t ó w k i ze s z p i t a l a P C K - w ż a d n y m w y p a d k u n ie c h c i a ł m n i e w p u ś c i ć i to je s z c z e z w a l i z k ą . 0 . o d p ę d z a ł n a d r u g ą s t ro n ę u l i c y a g d y nie u s t ę p o w a ł a m g r o z i ł k a r a b i n e n z r ó c o n y m w m o i m ki er u n k u . N a s z c z ę ś c i e c h y b a k t o ś s ł y s z a ł tą c a ł ą s z a r p a n i n ę - bo n a g ł e p r z e d b r a m ę s z p i t a
l a w y s z e d ł ż o ł n i e r z p o l s k i w b i a ł y m kit lu. .<> p o d b i e g ł a m do n i e g o - p y t a się k o g o s z u k a m ... ł z y d ł a w i ą m n i e - n i e m o g ę s ł o w a wyksztusif p o k a z u j ę k a r t k ę - z a w i a d o m i e n i e ze s z p i t a l a ... c z y t a i n a g l e o z n a j m i a mi - " nie p r o s z ę p a n i - d z i e w c z y n k i t u n i e l e ż ą - to s z p i t a l jencói 4- n i e p o r o z u m i e n i e - p o w s t a ł o n a s k u t e k u ż y c i a w p o c z t ó w c e 2 .pr z yp/
l p ./- G dy w y t ł u m a c ż y ł a m o k o g o c h o d z i - n a t y c h m i a s t s o b i e przypomniał- a t a k jest ... jest... J a n e k - t a k i w y s o k i m ł o d y c h ł o p i e c - już m u l e piej - n i e c h §fani n i e p ł a c z e u s p o k a j a m n i e . 0 . ż f f i ^ V B y f eio° S^fs.f‘Ź ’’, P o l a k - ż o ł n i e r z - jeniec - o ile d o b r z e p a m i ę t a m - a c h y b a się n i e
m y l ę - n a z y w a ł się d r K u n i c k i « P o r o z m a w i a ł z w a r t o w n i k i e m , coś d ł u g o m u t ł u m a c z y ł - t a m t e n g e s t y k u l o w a ł ~ w y m a c h i w a ł r ę k a m i ale
w k o ń c u p r z y s t ą p i ł do r e w i z j i m o j e j w a l i z k i - z a b i e r a j ą c mi w s z y s t k o co jjiałam d l a J a n k a do u b r a n i a - z o s t a w i ł t y l k o jedzenie. a . B r Kunic*
ki p r z e p r o w a d z i ł m n i e do m a ł e j p o c z e k a l n i g d z i e w k r ó t c e p r z y p r o w a d z o n o ^anka . .. S z k i e l e t , b u z i a p r z e ź r o c z y s t a . 0 . i t y l k o w n i e j te oczy... N i e s t e t y n i e jest to m i e j s c e g d z i e m o ż n a d o k ł a d n i e i s z e r o ko op i s a ć w s z y s t k i e o k o l i c z n o ś c i i p r o b l e m y t a m t y c h d n i 0 ..
Po d ł u g i e j t a r a p a t a c h - staraniach, - z d o b y w a n i e m m e t r y k i u r o d z e n i a / J a n e k był m a ł o l e t n i a le w y r o ś n i ę t y n a d w i e k i n i e m c y n i e w i e r z y l i że m a 16 l a t / i p r z e s z ł o d w u t y g o d n i o w y m p o b y c i e w K i e l c a c h - p r z y w y b i t n e j p o m o c y d r K u n i c k i e g o - k t ó r y o k a z a ł mi t y l e s e r c a w tej sprawie. - p o m a g a j ą c mi r ó w n o c z e ś n i e z z a k w a t e r o w a n i e m m n i e w K i e l c a c h / S d a j e się że w jakimś l o k a l u P C K / - u d a ł o mi się u z y s k a ć
z w o l n i e n i e d l a J a n k a ze s z p i t a l a j e n i e c k i e g o - d o s ł o w n i e w p r z e d d z i e ń w y w o z u j e ń c ó w p o l s k i c h d o o b o z ó w w Niemczechr- do O f l a g u *
Był n i e l e t n i - i to by ło c h y b a g ł ó w n y m a r g u m e n t e m z w o l n i e n i a ,
A l e to b y ł y p i e r w s z e m i e s i ą c e po w o j n i e . . . z b i e g i e m m i e s i ę c y n a w e t t y g o d n i m i a ł o się o k a z a ć - że n i e l e t n i o ś ć n i e b y ł a ż a d n y m a r g u m e n t e m - M a ł o l e t n i - P o l a c y byli t a k sa mo t r a k t o w a n i jak d o r o ś l i - t a k samo d o s i ę g a ł y i c h w i ę z i e n i a - o b o z y k o n c e n t r a c y j n e - i k u l e 0 ooo
Z w y c i e ń c z a n y m $ j e s z c z e c h o r y m - w r a c a ł a m do d m o m u . .. a d r o g a to b y ł a d a l e k a . B a ł a m się p a n i c z n i e - że n i e d o w i o z ę J a n k a ż y w e g o . o.
by ł t a k s ł a b y - że n i e m ó g ł się u t r z y m a ć n a n o g a c h - a p o c i ą g i b y ł y p r z e p e ł n i o n e - A l e m y P o l a c y w n i e s z c z ę ś c i u j e s t e ś m y s o l i d a r n i . o o w s e p e r a t c e z r o b i o n o m u m i e j s c e - t a że m ó g ł się p o ł o ż y ć - d o j e c a
m y do Zlfrabrzyc.. o .. •
9
, ^
Z e m b r z y c e - rz. S k a w a s t a n o w i ł a g r a n i c ę m i ę d z y tzw. w ó w c z a s G e n e r a ł - n y m G u b e r n a t o r s t w e m a z i e m i a m i P o l s k i p r z y ł ą c z o n y m i do I I I - R z e s z y . W y s i a d a m y z p o ciągu. Janeję s ł a n i a się i u p ada . P o d c h o d z i n i e m i e c z k a r a b i n e m - d o k u m e n t y - p r z e p u s t k i - kontroli. ... p a t r z y n a J a n k a n a jego w o j s k o w e - p o s z a r p a n e s p o d n i e i t w a r z j e s zc ze d z i e c k a -
o g l ą d a z w o l n i e n i e z o b o z u i m ó w i : to u w a s d z i e c i p o s z ł y n a w o j n ę r a g d z i e w y c h c i e l i ś c i e tą P o l s k ę w y n i e ś ć - n a g ó r y ?.. 0 P a t r z ę b ł a g a l n i e n a J a n k a i m o c n o ś c i s k a m jego r ę k ę - boję się że w y b u c h n i e . . . W s i a d a m y do p o c i ą g u - k t ó r y nas z a w i e d z i e do W a d o w i c G
D o j e ż d ż a m y . Nie w i e m ja k d o p r o w a d z ę J a n k a do d » o m u .Z d w o r c a k o l e jowego w W a d o w i c a c h d o n / d o m u w C h o e z & i jest o ko ło 2 ”0*1 k i l o m e t r ó w To n i e n a J a n k a siły. A l e *vla m a t a k o c h a n a i c z e k a j ą c a n a j e d y n a k a
% t k a - w y n a j ę ł a f u r m a n k ę k t ó r a p r z e z k i l k a dni . ™ c o d z i e n n i e p o d j e ż d ż a ł a n a stację do p o c i ą g u i w t y m d n i u c z e k a ł a n a nas...
J a k i e fcył o1" po w i t a n i e Z, . ^ r e l r o h w a l e s c e n c j a . . fi d a l s z e l o s y - m i a ł y Aj©
p r z y n i e ś ć już n a j b l i ż s z e t y g o d n i e a p ó ź n i e j l a t a o k u p a c j i . . .
A l e t a k a b y ł a ta P o l s k a p r z e d w r z e ś n i o w a - i t a k a n i e z a w o d n a - b o h a t e r s k a , p e ł n a p o ś w i e c e ń d l a O j c z y z n y i z p o g a r d ą p a t r z ą c a w o c z y
ś m i e r c i - m ł o d z i e ż p r z e d w o j e n n a . . .
Już od l i s t o p a d a 1 9 3 9 r.- z o s t a l i ś m y p r z y ł ą c z e n i u do " R e i c h u - I I I - c i e R z e s z y . G r a n i c a m i ę d z y tzw. III R g e s z ą a u t w o r z o n y m w ó w c z a s G e n er a l n y m G u b e r n a t o r s w e m - w z d ł u ż rz. Skawy.
K a ż d y d z i e ń p r z y n o s i ł n i e p e w n o ś ć d a l s z e g o losu...
M n o ż y ł y się r e p r e s j e w s t o s u n k u do l u d n o ś e c i p o l s k i e j - a r e s z t o w a n i a , c o r a z c z ę ś c i e j s ł y s z a ł o się o e g z e k u c j a c h i w y s i e d l a n i u . 0 o
K t o n i e p o d p i s a ł " V o l k s l i s t y " - nie p o s z e d ł n a w s p ó ł p r a c ę z o k u p a n t e m był ś w i a d o m y te g o - że m o ż e s p o t k a ć go n a j g o r s z e . . .
Już w j e si e n i 1 9 4 0 r c- n i e m c y - o c z y w i ś c i e z a w s z e u z b r o j e n i p o " 2 ę b y "
c h o d z i l i po m i e s z k a n i a c h i d o k o n y w a l i d o k ł a d n e g o s p i s u - p o m i e s z c z e ń - i n w e n t a r z a itp... P o c z ą t k o w o n i e o r i e n t o w a l i ś m y się w s ytu- cji - al e p ó ź n i e j z a c z ę t o m ó w i ć c o ra z c z ę ś c i e j o w y i s e d l a n i u . ..
Nie c h c i e l i ś m y w to w i e r z y ć - jak k a ż d y c z ł o w i e k m a j ą c y jakąś
i s k i e r k ę n a d z i e i n i e c h c e w i e r z y ć w o s t a t e c z n ą k i e s k ę w to n a j g o ? - W y s i e d l e n i e . G r u d z i e ń 1 9 4 0 r . - d z i e ń : m i ę d z y 8 a 1 0 g r u d n i a . / dokład n i e n i e p a m i ę t a m /
Już d n i a p o p r z e d n i e g o w i e c z o r e m - d o w i e d z i a ł a m się ił-p r z y j a c i ó ł w W a d o w i c a c h - że j e s t e ś m y n a l i ś c i e do w y s i e d l e n i a . Już l u d z i e w i e d z i e l i .
Noc b y ł a n i e n a s z a . N i e s p a l i ś m y - z r ę s z t ą n i e t y l k o m y 0S ą s i e d z i o d w i e d z a l i się w z a j e m n i e - j a k b y w o s t a t n i m p o ż e g n a n i u . S t r a s z n a jest t a k a n i e p e w n o ś ć - to o c z e k i w a n i e złego.
10
N a z a j u t r z - w e z e ś n i e , g d z i e ś k o ł o g o d z 0 6 - t ej - z a d u d n i a ł o n a s z o e i e - ze z g r z y t e m p ę d z i ł y s a m o c h o d y c i ę ż a r o w e , jeden, d ru gi oo o pią t y.. . i wiece;)'. P r z e j e c h a l i . O d e t c h n ę l i ś m y . M o ż e n i e b ę d ą n a s w y s i e d l a ć ? 0 . Ni e m i n ę ł a j e d n a k g o d z i n a - j ak s z e d ł w ś r ó d l u s d n o ś c i z ł o w r o g i
p o m r u k . .. w y s i e d l a j ą , z a c z ę l i od g ó r n e j S h o e z n i - a m y m i e s z k a l i ś m y tuż p r z y g r a n i c y C h o c z n i a - W a d o w i c e . .
r J ż a n d a r m e r i a V
Nie będę o p i s y w a ć t e go m o m e n t u - g d y n i e m c y /SUS/ weszli do n a s z e g o d o m u ni e czas i m i e j s c e n s n a to - t a k i e w s p o m n i e n a w y m a g a j ą o b s z e r n i e j s z e g o opisu...
Nie w o l no n a m ni c z a b r a ć - t y l k o tyle co do t o boł k a . Nie w o l n o do w a lizki. M a w s z y s t k o p o z o s t a ć t a k - jak jest. Już n a n a s z e m i e j s c a c z e k a j ą u k r a i n c y n i e m i e c c y / z z i e m z a j ę t y c h p r z e z R o s j ę /.
R e w i z j a e s o b i s t a . M a m i e z a b i e r a j ą p i e n i ą d z e - k i l k a s e t m a r e k /$&&¥&■
200CX /- ja m i a ł a m z a s z y t e w p ł a s z c z u 200 m a r e k - u d a ł o się , po to b y mi je n i e m c y o d e b r a l i w o b o z i e / r e w i z j a o s o b i s t a p r z e p r o w a d z a n a p r z e z n i e m k i - te n i e m k i b y ł y o w i e l e g o r s z e od n i e m c ó w .../
W y p ę d z a j ą na s z ĄfiPJfcu - M a m a - S. ^ e n i a i ja - bi at J a n e k w c z e s n i e j z a b r a n y - n a r o b o t y de p r a w d o p o d o b n i e do W r o c ł a w i a - / g d y d o w i e d z i a ł się o w y s i e d l a n i u n a s u c i e k a - i u k r y w a się p o c z ą t k o w o u k r e w n y c h w Wadowicach. - a p ó ź n i e j p r z e r z u c o n y p r z e z z i e l o n ą g r a n i c ę w B a r w a ł - d z i e - g d z i e p ó ź n i e j a n ó w d e p c z e m u po p i ę t a c h ge st ap oo
I d z i e k o r o w ó d w y g n a n c ó w - n i e m o w l ę t a n a r ę k a c h matek, d z i e c i , s t a r c y k o b i e t y i t r o c h ę tej m ł o d z i e ż y - co n i e z d ą ż y ł a w c z e ś n i e j u c i e c l u b u k r y ć się... I d ą k p n w o j o w a n i p r z e z k a r a b i n i e r ó w h i t l e r o w s k i c h ... - i d ą d ł u g i m - c i ^ c i m k o r o w o d e m - p r z y p o m i n a mi się., jak k i b i t k i n a s y b i r . .. Z o s t a w i l i z a s o b ą d o r o b e k c a ł e g o ż y c i a - a c z y z d o ł a j ą j e s z c z e u r a t o w a ć ż y c i e ?..„ k t ó ż to wie...
J e s z c z e daiś - po t y l u l a t a c h - m a m p r z e d o c z y m a t e n p o s ę p n y k o n w ó j - jak w i e l e i n n y c h p l a s t y c z n y c h w s p o m n i e ń z d r a m a t y c z n y c h p r z e ż y ć o k r e s u okupacji.
P o w o j e n n e f i l m y z M ę c z e ń s t w a n a r o d u p o l s k i e g o - te k o n w o j e w i ę ź n i ó w do o b o z ó w k o n c e n t r a c y j n y c h i p i e c ó w k r e m a t o r y j n y c h - t e łapanfci - a r e s z t o w a n i a i u c i e c z k i . . . p r z y w o d z ą mi p r z e d o c z y w i d o k t a m t y c h dni.
w C h o c z m V , ,
N a p l a c u - g d z i e ś k / R e m i z y - t ł u m w y s i e d l o n y c h ^ Ł a d u j ą n a s n a s a m o c h o a c i ę ż a r o w e . N i e m c y p o p y c h a j ą - c z ę s t u j ą k o l b a m i k a r a b i n ó w g d y k łoś n i e m o ż e w y j ś ć n a p l a t f o r m ę . S t ł o c z e n i w s a m o c h o d z i e - m i l c z y m y . Bo cóż t u m o ż n a m ó w i ć ?. S ł y c h a ć c z yj ś g w a ł t o w n y s z l o c h - lmdzięja u d z i e l a się p ł a c z ą - a l e już w s k r y t o ś c i h y n i e m c y n i e w i d z i e l i . . . N a j g o r s z y z tego - to p ł a c z d z i e c i i k r z y k n i e m o w l ą t .
S a m o c h o d y r u s z a j ą w k i e r u n k u Wadowic.
C h c i a ł a m j esz c z e raz s p o j r z e ć n a nas z d o m - D P r z e z s z p a r ę w p l a n d ^ i ®
11
u sił u j ę s p o j r z e ć po raz o s t a t n i n a mój r o d z i n n y dom. U d a j e s ię. - z o k n a s z c z y t o w e g o s t r y c h u - z w i s a o g r o m n a s wa s t y k a . . . J e s z c z e s t a r a m się o b j ą ć w z r o k i e m d w a p r a w i e p i ę ś s e t l e t n i e m o d r z e w i e r o s n ą c e p r z e d f r o n t e m n / d o m u i o p u s t p s z a ł e n a i c h s z c z y c i e g n i a z d a b o ci a nie . J e s t e ś m y już z a m k n i ę c i w o b o j i e w “a d o w i c a c h w b u d y n k u s z k o ł y podsd s t a w o w e j i Sem i n a r i u m N a u c z y c i e l s k i e g o - u w y l o t u A J e i p r o w a d z ą c e j n a stację k o l e j o w ą PKP.
Tu s k ł a d a ł a m e g z a m i n w s t ę p n y do s z k o ł y ś r e d n i e j t u o t r z y m a ł a m d y p l o m m a t u r a l n y . . . to było nie t a k d a w n o - b y n i e p a m i ę t a ć - że
p i ę k n y - w y m a r z o n y w s n a c h m ł o d z i e ń c z y c h ś w i a t - r o z p a d ł się w g r u z y . , A l e już w t e n c z a s w i e r z y l i ś m y - że t a k n i e p o z o s t a n i e , że t a k n i e m o ż e p o z o s t ać. . . W p r a w d z i e jak n a r a z i e - m r o k i n o c y o k u p a c j i s t a w a ł y się c o r a z s t r a s z l i w s z e - a l e i m g r o ź n i e j s z e f a l e w n as u d e r z a ł y - i m g r a n i c e w y t r z y m a ł o ś c i s t a w a ł y się n a p i ę t e do o s t a t e c z n o ś c i - p r z y c h o d z i ł y n a g ł e - jak p r o m i e ń s ł o ń c a p r z e z i e r a j ą c y z p o d ciężkic]
o ł o w i a n y c h - z ł o w r ó ż e b n y c h c h m u r - my śl i , t a k n i e m o ż e być zaw sze , to k i e d y ś m u s i się s k o ń cz yć... A l e k i e d y ... j e s z c z e w i e l e t r z e b a było p r z e ż y ć - p r z e c i e r p i e ć i z r o b i ć , b y t a k i e g o d n i a się d o c z e k a ć 0 Obóz - t y s i ą c e l u d z i t ł o c z ą c y c h się w k o r y t a r z a c h i s a l a c h s z k o l n y c h . W y s i e d l e n i e w t y m c z a s i e o b ję ło w i e c e j m i e j s c o w o ś c i - w i o s e k w p o w i e c i e w a d o w i c k i m - i c h y b a c z ę ś c i o w o g r a n i c z ą c y c h z p o w i a t e m w ad o w i c k i m .
Smród - z a d u c h - p ł a c z d z i e c i i jęki c h o r y c h / t y c h o s t a t n i c h był o już c o ra z więcej/.
Z e p s u t a k a n a l i z a c j a 4- wodociągi,, W o d a z a l e w a k o ry t a r z e .
W s a l a c h s z k o l n y c h s t ł o c z e n i w y g n a n e y . .. c h y b a po 200 osób. Tłok, N a p o d ł o d z e p o r o z r z u c a n a s ł o m a - to l e g o w i s k a d l a n a s n a czas
p o b y t u w obo\£ie.
S i e d z i m y n a z i em i s t ł o c z e n i T z m o j ą s i o s t r ą R e n i ą jest c o raz gorzei.
- S i l n a _inrekc ja -
Już z b ó l e m g a r d ł a i g o r ą c z k ą b y ł a w y s i e d l o n a . Je st b. w ą i ł a i b a r dz o b o i m y się o jej z d r o w i e i życie. N i e m a le k art w . D o n a s z e g o o b o z u jes,t p r z y d z i e l o n y l e k a r z -folak, m ó w i ą że jest w y s i e d l o n y g d z i e ś z p o d C i e s z y n a - ale n i e w i e m c z y ta i n f o r m a c j a o m i e j s c u
jego w y s i e d l e n i a jest p r a w d z i w a , a m o ż e to z n a s z y c h z i e m o b e c n i e o b j ę t y c h w y s i e d l a n i e m 0 L e k a r z t e n to c z ł o w i e k b. zacny. R a t u j e j ak m o ż e c h o r y c h - al e jest b e z r a d n y , n i e m a l e k a r t w . U z y s k u j e d l a m n i e p r z e p u s t k ę z o b o z u do m i a s t a do ap te ki . W y c h o d z ę , J e s t e m n a w o l n o ś c i - r o z g l ą d a m się z l ę k i e m dokoła. L u d z i e w y d a j ą m i się obcy.
C z y to m i a s t o - g d z i e m a m - m i a ł a m t y l u p r z y j a c i ó ł - g d z i e s p ę d z i ł a m n a j s z c z ę ś l i w s z e l a t a m ł o d o ś c i ? - . . . N a g ł a m y ś L - m o g ł a b y m u c i e c ... ale n i e n i e m o g ę . Ta m m o j a M a m a , s i o s t r a c h o r a c z e k a n a l e k a r s t w a i i n n i chorzy ... W a p t e c e z n a j o m e j r e a l i z u j ę r e c e p t y - Z n a j p m y f a r m a c e u t a s p o g l ą d a n a m n i e j a k b y z z a ż e n o w a n i e m i o b a w ą - a c h to p a n i stamtąd'
12
T a k ~ s t a m t ą d . P r z y k r e n i e p o k o j ą c e m i l c z e M e . . .i już ż a d n y c h p y t a ń w i ę c e j . Z r o z u m i a ł a m - l u d z i e jeszcze n a w o l n o ś c i b a li s i ę . . . p a n i c z n i e się bali.
W o b o z i e n i e b y ł o w o d y - jak już w s p o m n i a ł a m z e p s u t e W o d o c i ą g i - n i e m ó w i ą c już o w o d z i e ciepłej. 0 j a k i m k o l w i e k u m y c i u się n i e m o g ł o być m o w y . A l e co r o b i ć z n i e m o w l ę t a m i ? . .. t r z e b a i c h p r z e c i e ż jakoś r a t o w a ć - z a n i m ś m i e R ć w ś r ó d n i c h n i e r o z g o ś c i się...
N a s z le k a r z / s z k o d a że n a z w i s k a n i e p a m i ę t a m / - w y n a l a z ł s p o s ó b - d z i e c i b ę d z i e m y n a c i e r a ć o l i w ą ... sk ąd m i a ł o l i w ę ? . „ . B y ł a m do l e k a r z a p r z y d z i e l o n a jako p o m o c s a n i t a r n a - z a ł a t w i ł to d l a mnie.
C o d z i e n n i e g o d z i n a m i n a c i e r a ł a m - m a s o w a ł a m c i a ł k a n i e m o w l ą t - w c i e r a jącrn o l iwę w s k ó rę a b y u o d p o r n i ć o r g a n i z m - z a b e z p i e c z y ć p r z e d
o d p a r z e n i a m i i i n f e k c j ą . R ę c e mi m d l a ł y - ale c i e s z y ł a m się , że c h o ciaż w m a l e ń k i m s t o p n i u m o g ę p r z y c z y n i ć się do u r a t o w a n i a i m życia..
Czy, d a l e j p r z e ż y ł y - n i e w i e m , bo b ył o n a m w i a d o m o - że w c z as i e
t r a n s p o r t u - d a l s z e g o n a s z e g o k o n w o j u k o l e j ą - m a r ł y n i e m o w l ę t a z z i m n a , głodu, b r a k u n a p o j u ... ale o t y m p ó ź n i e j 0
W o b o z i e p r z e p r o w a d z a n o r e w i z j e o s o b i s t e . N i e m c y - z d a j e się że to b y ł a ż a n d a r m e r j a g e s t a p o / t a k w t e n c z a s m ó w i o n o / - s z u k a l i u k r y t e j b i ż u t e r i i i pieii ę d z y . , . Re wizje o s o b i s t e k t ó r e p r z e p r o w a d z a m y n i e m - -yS ki / r e w i z j e k o b i e t /- b y ł y s z c z e g ó l n i e b r u t a l n e i c yn i c z n e . W y d a w a ł o mi się w ó w c z a s że w t y c h s y t u a c j a c h w y k a z y w a ł y w i ę c e j o k r u c i e ń s t w a i n i e n a w i ś c i od n i e m eó w .
C a ł y o b ó w był o t o c z o n y n i e m c a m i - u z b r o j o n y m i " p o z ę b y " - k a r a b i n y m a s z y n o w e z w r ó c o n e w k i e r u n k u t ł u m u l u d z i - k t ó r z y g r o m a d z i l i się w o k ó ł o g r o d z e n i a s z k o l n e g o - b y j e s z c z e z o b a c z y ć k r e w n y c h i z n ajo m ych - byli i t a c y k t ó r z y n i k o g o n i e m i e l i w o b o z i e . . . A n u ż e u d a się p r z e k a z a ć jakąś wiad o m oś ć . W tej s y t u a c j i - z tej " dr ugiej s t r o n y " d o w i a d u je m y się , że brat J a n e k p r z y j e c h a ł do W a d o w i c / u c i e k a z r o b ó t / i u k r y w a się u d a l e k i c h k r e w n y c h n i e d a l e k o rz. Skawy.
M i n ę ł o k i l k a dni r N i e m c y z d ą ż y l i n a s już p o r e j e s t r o w a ć i p o n u m e r o w a ć - m a m y n r 3 . W o b o w z i e z a c z ą ł się ruch. Z a c z ę t o w y w o z i ć p i e r w s z e t r a n s p o r t y w y g n a n c ó w w k i e r u n k u n i e w i a d o m y m . . . I t a k co p a r ę dni n o w y t ransport. P ó ź n i e j d o w i e d z i e l i ś m y się - że te t r a n s p o r t y k i e r o w a no w l u b els k ie.
J e d z i e m y c h y b a o s t a t n i m t r a n s p o r t e m , N a s z l e k a r z j e dzi e z
nami0
D w a t y g o d n i e w o b o z i e - a m o ż e t r o c h ę dłu że j. I co d a l e j i gdzie? . ..
K o n w o j u j ą na s n a s t a c j ę k o l e j o w ą - w y g n a n c y s p o n i e w i e r a n i w g . " n a d l u d z i "
n i e l u dz ie. . .
Je st g r u d z i e ń - z i m a , m r ó z , ś n i e g p r a w i e do p ó ł łydek. R a n o . N a sta c j i c z e k a m y n a p o c i ą g o k oł o 5 - c i u g o d z i n . K o s t n i e j e m y i jakoś z a c z y n a n a m w s z y s t k o obojEętnieć - w t y m m o m e n c i e jest n a m j u ż w s z y s t k o jedno...
P o d s t a w i a j ą p o c i ą g , N i e m c y w p y c h a j ą nas do w a g o n ó w . J e s t e ś m y s t ł o c z e n i - s k u l e n i . O g r z e w a m y się p r z e z w ł a s n e w y d e c h y i c ia sn at ę.
4 0 x - ~
13
V
S i o s t r a m o j a R e n l a - k t ó r a w o b o w i e m i a ł a s i l n ą i n f e k c j ę g a r d ł a jakoś w y s z ł a z tej c h o r o b y i z a c z y n a p r z y c h o d z i ć do s i e b i e - ale n i e jest
jeszcze z d r o w a i b. o s ł a b i o n a . B o ż e ! co to b ę d z i e dalej. W a g o n y nieopalane- M r o ź n o . M a m y t r o c h ę s u c h e g o p r o w i a n t u - pic i a . Ja k to w s z y s t k o
d ł u g o p o t r w a i d o k ą d na s z a w i o z ą ? . . . Z ł o r z e c z e n i a p o d a d r e s e m n i e m c ó w n i e m i l k n ą . . .Drzwi w e j ś c i o w e z a b a r y k a d o w a n e . P r z y każdych, 2 - c h n i e m c ó w z k ar a b i n a m i . M i l c z ą . N i e w i e m c z y r o z u m i e j ą po p o l s k u - c z y s ł y s z ą to p a d a pod. i c h a d r e s e m - a le n i e r e a g u j ą n a n i c , w i d z ą j e d n a k t ą z r o z p a c z o n ą , g r o ź n ą i d o p r o w a d z o n ą do o s t a t e c z n o ś c i m a s ę l ud z ką, , .
J e s z c z e m u s z ę n a d m i e n i ć - że w d r o d z e n a s t a cj ę k o l e j o w ą - g d y w yci e ńczeni z n ę k a n i i n i e j e d n o k r o t n i e c h o r z y w y s i e d l e ń c y szli p o t y k a j ą c si ę- n i e m c y w al i l i k o l b a m i k a r a b i n ó w s ł a n i a j ą c y c h się n i e s z c z ę s n y c h - g d z i e p o p a d ł o - M oj e j biednej M a m i e też się to d o s t a ł o g d y u p a d ł a n a drodz e .
P o c i ą g d y s z y . s a pi e j # k b y n i e m ó g ł r u s z y ć z mi ej sc a.
W r e s z c i e r u s z a - ale tak p o w o l i jedzie j a k b y z M m h z n ó w c h c i a ł się zatrzy m a ć ... J e d z i e w t a k i m t e m p i e - że k i l k u l e t n i e d z i e c k o m o g ł o b y iść z n i m w z a w o d y . . .Chy b a t e n p o c i ą g p r o w a d z i ł p o l s k i m a s z y n i s t a c
P o chwi l i o r i e n t u j e m y się że j e d z i e m y w s t ro nę B i e l s k a - a więc p r z e z Ś l ą s k - p e w n i e w g ł ą b R z e s z y - do o b o z ó w - m y ś l i m y g łośno.
S t a r a m y się o t w o r z y ć o k n a i j e s zcze raz z o b a c z y ć n a s z ą r o d z i n n ą z i e m i ę e I co t o ? . . . O c z o m n a s z y m p r z e d s t a w i a się w i d o k - k t ó r e g o c h y b a n i k t z n a s - w y s i e d l o n y c h n i e z a p o m n i a ł i n i e z a p o m n i do o s t a t n i c h s w o i c h dni...
W z d ł u ż t o r u k o l e j o w e g o - jak o k i e m s i ę g n ą ć stali g ę s t o l u d z i e - c a ł e p r o cesie z c ho r ą g w i a m i , ze s zt a n d a r a m i , o b r a z a m i k o ś c i e l n y m i - k s i ę ż a z K r z y żami w y s o k o w z n i e s i o n y m i w g ó r ę . / ^ a m e W a d o w i c e n i e b y ł y w y s i e d l o n e - a jeżeli c h o d z i o C h o c z n i ę to w y s i e d l i l i j edną s t r o n ę w z d ł u ż s z o s y - i tak było c h y b a też z i n n y m i m i e j s c o w o ś c i a m i /-
L u d z i e w y c i ą g a j ą r ę c e w n a s z ą s t r o n ę - płaczą, ś p i e w a j ą . ..Kto się w O p i e kę... o J e s z c z e dziś tftoi mi p r z e d o c z y m a t e n s t a r z e c - z r o z w i a n y m i w ł o s a mi i r e k a m i w z n i e s i o n y m i w g ó rę - jak W e r n y h o r a - k t ó r y w o ł a ł d o n o ś n y m i d r ż ą c y m g ł o s e m :" N i e c h T a co J a s n e j broni G z ę s t o c h o w y ... p o z w o l i W a m w k r ó t c e p o w r ó c i ć do d o m ó w r o d z i n n y c h !,10 .J es z c z e P o l s k a n i e z g i n ę ł a ...
P is z ę t ak jak b y ł o - p r a w d ę n i e u b r a n ą - ale rzeczywistą,,Żyją j e s z c z e i na- p ew n o żyj ą lu d z i e k t ó r z y p r z e ż y l i i p a m i ę t a j ą t a m t e chwile. B y ł y to d l a nas w y g n a ń c ó w fe m o c n e p r z e ż y c i a k t ó r e - c h o c i a ż n a k r ó t k o - a l e d o d a w a ł y n a m o t u c h y . T e n ś p i e w l u d z i p r z y t o r a c h p o d j ę l i w y g n a ń c y w p o c i ą g u e
Ś p i e w a m y - to nas p o d n o s i n a duchu.
M i j a m y p o w o l i C h o c z n i ę .M o r z e swastyk. W d a l i w i d zę n a s z d o m i te d w a p o c h y l o n e w i e r z c h o ł k a m i - j a k b y w o s t a t n i m p o ż e g n a n i u - m o d r z e w i e . e . J e d z i e m y n a d a l b. p owoli. W z d ł u ż t o r u c i ą g l e ludzi e. , i t a k by ło aż p o z a K ę t y - do m i e j s c o w o ś c i K o z y - n a p r z e s t r z e n i o k o ł o 30 k m 0
A d a le j - już w j e ż d ż a m y n a Ś l ą s k t z a r a z d a j e się zauważyćżiK że to s e r c e P o l s k i - t u już p r z e s t a ł o b i ć . . . p o z o s t a ł o z a n a m i . N i e m c y t u c z u l i się
już c a ł k o w i c i e p a n a m i e . /d.°lco n czerL±e -bej s t r o n y d o k l e j o n e /
0 d o k a r t k i s t r . l o - t e j
>0.-
14
r
/ d o p i s e k do str* l o - t e j u d o ł u /
P o c i ą g jeazie c o ra z s z y b c i e j i już j a k b y c a ł k i e m normalnie*. M i j a m y j ak ie s stacj e - s ł y c h a ć k r z y k i , n a w o ł y w a n i a - w s z y s t k o po n i e m i e c k u .
N i e w i e m y g d z i e jesteśmy. G d y p o s t ó j n a stacji - n i e w o l n o n a m w y s i ą ś ć D r z w i w e j ś c i o w e s t a l e z a b a r y k a d o w a n e n i e m c a m i - al e i p o c o w y s i a d a ć ? . . . I t a k d z i e ń po .. / d a l s z y c i ą g str. 1 1 /
15
dniu. .<> T r a c i m y r a c h u b ę czasu. W i e m y , że m i j a t y d z i e ń . . „ C o będ z ie d a l e j , . . D oką d n a s w i o z ą . 0 .? N a j g o r s z e p r z e c z u c i a n i e o p u s z c z a j ą n a s 0 0 . S u c h y p r o w i a n t k t ó r y m i e l i ś m y z sobą już się k o ń c z y ł . N a p o s t o j a c h - s t a c j a c h n i e d o s t a j e m y nic ani do j e d z e n i a ani do p i c i a c C i ą g l e w i o z ą n a s dalej p r z e z jakieś o bc e n i e z n a n e z i e m i e . S ł y s z y m y , że u m i e r a j ą n i e m o w l ę t a i m a ł e dzieci*, I z n ó w t r a c i m y w s z e l k ą n a d z i e j ę eJ e s t d u ż o chorych, K a s z l ą n i e b e z p i e c z n i e - ja s a m a n a l e ż ę do j e d n y c h z n i c h . B i e d n a M a m a
już n a w e t n i e o c i e r a łez r o z p a c z y . . <, Mró®, n i e o p a l o n e w agony, z a m a r z n i ę te okna... są już w i d o c z n e s k u tk i tej t r a g e d i i t r a n s p o r t o w e j e
M o ż n a mi w i e r z y ć al b o M e - ale n a to już n i e m a m w p ł y w u - i n s t y k t o w n i e c z u j e m y - że g d z i e ś b l i s k o nas czai się... śmierć. W tej g r o z i e
x c a ł k o w i t e j b e z s i l n o ś c i i r o z p a c z y l u d z i e p a d a j ą n a k o l a n a ....
k o r z ą się... P r z e d 0 c z y ł‘woje P a n i e . . . r o z b r z m i e w a w ż a ł o s n y m s z l o c h u ś p i e w t u ł a c z y „ o K o s z m a r n o c y o k u p a c j i . N i e m a t u m i e j s c a n a o p i s a n i e s t a n u p s y c h i c z n e g o w y g n a ń c ó w ... k t o t e g o n ie p r z e ż y ł a n i g d y n i e u w i e rzy. J ę k m o d l i t e w n y u m ę c z o n e g o n a r o d u 0 . 0 ale w t e n c z a s . . . B ó g był g d z i e ś b a r d z o d a l e k o - a l b o z a j ę t y i n n y m i s p r a w a m i i n i e s ł y s z a ł j ę k u tej m o d l i t w y ® . . To ni e b l u ź n i e r s t w o , a l e są t a k i e c h w i l e w ż y c i u
k i e d y g ę s t a - n i e do p r z e b i c i a m g ł a - o s ł a n i a c z ł o w i e k a - g d y już n i e w i d z i się z n i k ą d r a t u n k u ani n a d z i e i . „.
P o c i ą g z a t r z y m u j e się - stacja. S t o i m y p a r ę m i n u t z d e z o r i e n t o w a n i g d z i e jesteśmy. P r z e z z a m a r z n i ę t e okno - ś c i ś l e j o d c h u c h a n ą s z p a r k ę u s i ł u j ę o d c z y t a ć n a z w ę s t a c j i - p o c z ą t k o w o tPnieiidaje mi się - Ł ó d ? • sły s z ę obok. P i e r w s z y r a z od k i l k u d n i z o r g a n i z o w a n a p o m o c - a d a j e się że PCK. D o dziś n i e w i e m - a l e m y ś l ę i w n i o s k u j ę n a p o d s t a w i e o b s e r w a cji t o w a r z y s z y - w y g n a n ó w , że n a s z t r a n s p o r t j e c h a ł m o c n o o k r ę ż n ą d r o g ą p r zez d a w n e t e r e n y n i e m i e c k i e - z a n i m d o t a r ł d o ł o d z i . . G/
P o d a j ą coś c i e p ł e g o do p i c i a - p r a w d o p o d o b n i e m l e k o - a l e t y l k o d l a c a ł k i e m m a ł y c h d z i e c i . D a j ą się s ł y s z e ć g ł o s y - że w y n o s z ą c i a ł k a n i e ż y w y c h n i e m o w l ą t - i m już tej " p o m o c y " n i e t r z e b a - k o m e n t u j e m y . I n f o r m a cje te p o w t a r z a ł y się c o raz c z ę ś c i e j w c z a s i e n a s z e g o t r a h s p o r t u jak r ó w n i e ż po w y ł a d o w a n i u nas.
W Ł o dzi s t o i m y 2 d n i . . e w i d o c z n i e n a d a l n i e w i e d z ą co z n a m i z r o b i ć g d z i e nas s k i e r o w a ć . . . a p ó ź n i e j z n ó w j e d z i e m y d a | e j . .. w nieznane,, I t a k m i j a d z i e ń no c i z n ó w d z i e ń .
W m r o ź n ą - p o g o d n ą u s i a n ą m i l i o n a m i g w i a z d no c p o c i ą g z a t r z y m u j e się n a jakiejś s t a c j i 0J a k si^ o k a z a ł o d o - c e l o w e j 0
W y s i a d a ć !- To Jęd r ze j ów .
Tu- n a s t a c j i kolejowejai b y ł a z o r g a n i z o w a n a d l a nas p o m o c / c i e p ł e gsiiz jed z e n i e i p i c i # - po p r z e s z ł o 1 0 - c i u d n i a c h j a z d y /- przez. „. p o z n a n i a k ó w - w y s i e d l e ń c ó w t a k samo jak m y - t ylko w c z e ś n i e j s z y c h . W i e l k i e s e r c a t y c h - co w tej c h w i l i n i e m i e l i w i ę c e j ni ż m y - ale n o s i l i w s o b i e t e n b r z e m i e n n y b agaż t r a g e d i i d ł u ż e j od nas. R o z u m i e l i n a s
/.
16
> € o - i p o da li p o m o c n ą d ł o ń p r z y j a ź n i ze sło w a m i n a d z i e i 0 ..
F u r m a n k a m i w i o z ą na s do o k o l i c z n y c h w i o s e k 0C h c e m y być jak n a j b l i ż e j K r a k o w a n i e m a m y z a m i a r u z a t r z y m a ć się t u n a d ł u ż ę j 0C i ą g l e m y ś l i m y 0 J a n k u - j e m u t eraz t r z e b a pomóc.
M a m y p r z y d z i a ł do g o s p o d a r z a - p o d o b n o z a m o ż n e g o . J e ż e l i t a k i e w a r u n k i m o ż n a n a z w a ć z a m o ż n o ś c i ą # D u ż a i z b a z p r z y p i e c k i e m - p o d ł o g a - k l e p i s k o z g l i n y a o b o k m a ł a s i o n k a - k o m ó r k a . W tej d u ż e j i z b i e m i e s z k a r o d z i n a g o s p o d a r z a , k i l k a os ó b a w tej c h w i l i m y i j es z c z e k i l k a r o d z i n
w y s i e d l o n y c h ^ G o s p o d a r z e w s p ó ł c z u j ą n a m - a l e o d r a z u w i d a ć że n i e są z a c h w y c e n i n a s z ą obecnością,, N i e d z i w i m y się t e m u w c a l e 0
R z u c i l i n a m n a p o d ł o g ę wiązk<| s ł o m y . L e ż y m y p r z y t u l e n i do s i e b i e : M a m a , R e n i a i ja . Nas z e l e g o w i s k o jest tuż p r z y d r z w i a c h w e j ś c i o w y c h - w i e j e n i e m i ł o s i e r n i e . P ł a c z ę - g o r z k o p ł a c z ę p r a w i e p r z e z c a ł ą n o c . . „ M a m a
jak m o ż e p r z y t u l a m n i e do s i e b i e - o b e j m u j e ,g ł a s z c z e al e nic n i e m ó w i - bo cói, b i e d n a m o ż e p o w i e d z i e c i e ć ł00
Co m y w tej b i e d z i e b ę d z i e m y robi ć. Bez u p r z e d z e n i a w gm in i e / z a w y j ą t k i e m n a s z e g o g o s p o d a r z a /- po k i l k u dhiach. n a s z e g o p o b y t u w tej w i o s c e - k t ó r a z d a j e mi się że n a z y w a ł a się R a k ó w / n i e j e s t e m p e w n a / w y r u s z a m y już s a m o t n i e n a d a l s z ą w ę d r ó w k ę - i to z p o w r o t e m w o k o l i ce W a d o w i c do B a r w a ł d u / już G G / - do r o d z i n y m o j e ® Mamy. Z a n i m jedna k w y j e c h a l i ś m y s t a m t ą d - p r z y j e c h a ł a do n a s m o j a
sza g d z i e m i e s z k a ł a z m ę ż e m - / O l k u s z był też p r z y ł ą c z o n y do R e i c h u / D o w i e d z i a ł a się o n a s z y m w y s i e d l e n i u - i i jakimś c u d e m c z y s p r y t e m — d o k ą d w ł a ś n i e n a s z t r a n s p o r t s k i e r o w a n o / t r a n s p o r t ó w był o k i i l k a
1 c z ę ść w y g n a ć ó w s k i e r o w a n o w l u b e l s k i e a c z ę ś ć w k i e l e c k i e /- T a n a s z a nu c i e c z k a " u d a ł a się ...z u l g ą d l a t a m t e j s z e j l u d n o ś c i
k i e l e c z c z y z n y - b i e d n e j i o b a r c z o n e j d o d a t k o w y m c i ę ż a r e m u t r z y m y w a n i a w y s i e d l o n y c h . Sami n i e b a r d z o m i e l i co jeść.
J a k już z a z n a c z y ł a m - n i e j e s t e m p e w n a n a z w y w i o s k i do k t ó r e j n a s s k i e r o w a n o - al e n i e w y d a j e mi się to t a k i e w a ż n e - f a k t e m jest że m u s i a ł o to być g d z i e ś z a r e j e s t r o w a n e ,
W M a r w a ł d z i e z a m i e s z k a l i ś m y u k r e w n y c h m o j e j m a m y - z a l a s k i e m -
t a m , g d z i e z n a j e ź l i ś m y się c h w i l o w o w c z a s i e n a s z e j u c i e c z k i w p i e r w s z y c h d n i a c h wojny. . . B y l i ś m y u k r e w n y c h " n a ł a s k a w y m c h l e b i e " . M a m a p r z ez c a ł ą o k u p a c j ę t a m p o z o s t a ł a i p r a c o w a ł a c i ę ż k o fizycznie,.
J a po k r ó t k i m p o b y c i e w y l e c z e n i u się / z O s t r e g o z a p a l e n i a p ł u c / w y r u s z y ł a m z w i o s n ą z a c h i e b e m 0Z n a l a z ł a m się w K r a k o w i e d o k ą d n i e c o p ó ź n i e j po o t r z y m a n i u z a j ę c i a z a b r a ł a m m o j ą s i o s t r ę R e n i ę „ N i e m o g ł a m z n e k a n e j w o j n ą i n i e m ł o d e j już M a t k i n a r a ż a ć n a u t r z y m a n i e siostry!:
t y m b a r d z i e j że n i e by ł o t a m w a r u n k a w d l a dziecka-cjo 1 1 -t o l e t n i e d z i e c k o m o g ł o t a m r o b i ć . . ? W ą t ł a ^ n i e n a d a w a ł a się d o f i z y c z n e j p r a c y i to c i e ż k i e j „ W K r a k o w i e z u w a g m n a b r a k o d p o w i e d n i e g o m i e s z k a n i a i p ó ź n i e j s z e ^ a ł o d z i e n n e w a r u n k i p r a c y też n i e m o g ł a d ł u g e j ze m n ą
^3
17
wobec c z ego z m u s z a n a b y ł a m u m i e ś c i ć . j ą w i n t e r n a c i e u s i ó s t r N a z a r e t a n e k - o c z y w i ś c i e n a k o s z t opie k i s p o ł e c z n e j - był o t a m w i e c e j t a k i c h d z i e c i - był to j a k b y o d p o w i e d n i k d z i s i e j s z e g o d o m u d zi ecka.
B r a t a m o j e g o p r z e r z u c o n o p r z e z z i e l o n ą g r a n i c ę - nb. p rz e z r z . S k a w ę w W a d o w i c a c h - k t ó r a to r z e k a o d d z i e l a ł a ó w c z e s n y R e i c h odGG.
Z a m i e s z k a ł n i e z M a m ą a le u d r u g i e j s i o s t r y m o j e j M a m y też w B a r w a ł - d z i e t ylko G ó r n y m - bliżej K a l w a r i i - w s p o m i n a m o t y m d l ate g o, że b ę d z i e to m i a ł o z w i ą z e k z jego p ó ź n i e j s z y m l o s e m j a k r ó w n i e ż i z m o i m i p r z e życiami.
N i e d ł u g o po p r z y b y c i u do K r a k o w a - p r z y p a d k o w o - a w ł a ś c i w i e to szezęśli- w y m z b i e g i e m o k o l i c z n o ś c i - s p o t k a ł a m b . n a u c z y c i e l k ę s z k o ł y p o d s t a w o w e j z W a d o w i c - k t ó r a z n a ł a d o s k o n a l e d ż i e j e n a s z e g o w y s i e d l e n i a - gdyż b y ł a w n a s z y m o b o z i e w W a d o w i c a c h - w s z k o l e ( w k o m i t e c i e p o m o c y d l a nas w y s i e d l o n y c h . D o w i e d z i a w s z y się o d e m n i e d a l s z y c h l o s ó w m o j e j r o d z i n y - p o l e c i ł a mi z g ł o s i ć się do b i u r a O p i e k i S p o ł e c z n e j d a j ą c do k o g o ś - k o g o już a b s o l u t n i e nie p a m i ę t a m - k a r t e c z k ę p o l e c a j ą c ą , o b i e c u
jąc j e d n o c z e ś n i e p o r o z m a w i a ć z k i m ś - k t o u ł a t w i mi p o d j ę c i e p r a c y w o p i e c e spo ł e c z n e j oraz u m o ż l i w i z a k w a t e r a w a n i e m n i e w d o m u o p ie k i s p o ł e c z n e j d l a w y s i e d l o n y c h i u c h o d ź c ó w . M u s z ę j e s z c z e z a z n a c z y ń - że n a u c z y c i e l k a t a to .P. M e d w e c k a - ‘d z i a ł a c z k a h a r c e r s k a n a t e r e n i e Wadowic.
O t r z y m a ł a m zaraz / po z g ł o s z e n i u się do O p i e k i S p o ł e c z n e j / - z a k w a t e r o w an ie w d o m u opie k i społ, d l a w y s i e d l o n y c h i u c h o d ź c ó w - p r z y u l . S t r a - d o m 27- g d z i e d a n o mi r ó w n i & ł ec8 h w ł i o $ e N a j ę c i e z - c y k i e r a te go d o m u - o c z y w i ś c i e z a p e w n y m w y n a g r o d z e n i e m m i e s i ę c z n y m - t a k i m jakie obowiązyw?
ł y d l a P o l a k ó w z a o k u p a c j i 0 D o m a r a c z e j p o m i e s z c z e n i a d l a wysiedlonyc]
po p e w n y m c z a s i e z o s t a ł z l i k w i d o w a n y - a m i e s z k a n k i u l o k o w a n e w innyc]
p o m i e s z c z e n i a c h - m Qi. jaa ^§ o^flf&Sw d $ £ & t f & § 4 a n a do m i e s z k a j ą c e j jącej już o s o b y - k t ó r e j p r z e d t y m n i e z n a ł a m - do p o k o j u p r z y ul<>Strą
d o m 5 I 0f . - M i e s z k a n i e to było f i n a n s o w a n e r ó w n i e ż p r z e z o p i e k ę s p o ł e c z ną. M o j a w s p ó ł l o k a t o r k a - to p. I r e n a L e w i c k a - jak się d o w i e d z i a ł a m p o c h o d z i z D ę b i c y - n a u c z y c i e l k a - też z a k o n s p i r o w a n a h a r c e r k a o c z y m nie w i e d z i a ł y ś m y o b i e p r z e z c a ł y o k r e s w s p ó l n e g o z a m i e s z k i w a n i a - d o p i e r o l i s t a h a r c e r e k 6 h o r ą g w i Ś l ą s k i e j - TŁżór ą p r z e g l ą d a ł a m już d ł u g o po z a k o ń c z e n i u w o j n y - u ś w i a d o m i ł a m n i e w t y m . O n a też c h y b a o m n i e nic ni e w i e d z i a ł a . 0 «
Po z l i k w i d o w a n i u w s p o m n i a n e g o d o m u - z a s t a ł a m p r z e n i e s i o n a do b i u r a O p i e k i S p o ł e c z n e j p r z y u l „ S t a r o w i ś l n e j / b yło k i l k a o d d z i a ł ó w /- n a s t ę p n i e n a k r ó t k o do W y d z i a ł u Z d r o w i a p r z y P l . ś w . D u c h a - s k ąd p r z e n i e s i o n o m n i e b i u r a p r z e p u s t e k n o c n y c h i k o l e j o w y c h .w t z w i w ó w c z a s
" P o l i z e i p r B s i d i u m " - g d z i e p r a c o w a ł a m do k o ń c a wojny. N i e w i e m n a c z y j e p o l e c e n i e z o s t a ł a m t a m p r z e n i e s i o n a - a l e w y d a j e mi się że było to c e l o w e llp r z e n i e s i e n i e ”. ..
./o
AĄ-
18
Ab
W w y d z i a l e O p i e k i S p o ł e c z n e j - g d z i e k o l w i e k p r a c o w a ł a m - jak r ó w n i e ż w d z i ale p r z e p u s t e k i b i u r z e m e l d u n k o w y m p r z y u l «K a p u c y ń s k i e j 2 - o b a te d z i a ł y m i e ś c i ł y się o b o k s i e b i e n a I p i ę t r z e - p r a c o w a l i - j a k o s z a r z y p r a c o w n i c y - p r a w i e sami P o l a c y - k i e r o w n i c t w o było o c z y w i ś c i e n i e m i e c k i e i j e s z c z e z a w s z e jakaś w t y c z k a j e d e n n i e m i e c k i p r a c o w n i k - jeżeli m ł o d y - t o u ł o m n y - n i e z d o l n y do s ł u ż b y w o j s k o w e j o W d z i a l e p r z e p u s t e k - k i e r o w n i k i e m był k u l e j ą c y n a j edną n o g ę s t o l a r z
z W r o c ł a w i a - n i e m i e c i d o r z u c o n y " k o n f i d e n t " - K o n f i d e n t a w y c z u l i ś m y z a r az - z r e s z t ą n i e b y ł o to t a k i e t r u d n e gd y ż k i e r o w n i k - n i e m i e c p e w n e g o d n i a s a m się z t y m w y g a d a ł - ż a r t o b l i w i e n a s o s t r z e g a j ą c . . T r z e b a się było mi e ć n a baczności,.
J a k z a z n a c z y ł a m w b i u r a c h t y c h p r a c o w a l i p r z e w a ż n i e P o l a c y . D z i a ł a ł a t u k o n s p i r a c j a i to n a d u ż ą skalę - bo i m o ż l i w o ś c i siła p o m o c y d l a R p d a k ó w z n a c z n e - O c z y w i ś c i e t r z e b a b y ło z a c h o w a ć m a x i m u m o s t r o ż n o ś ć ^ b ys t r e j o b s e r w a c j i i zimnej k r w i oraz w y k a z a ś się s p r y t e m w p e w n y m h sprawach.
S ta l e z a ł a t w i a ł a m p r z e p u s ż k i n a M o n t e l u p i c h w c e l a c h p o m o c y w i ę ź n i o m . M u s z ę z a z n a c z y ć , że z a n i m z a c z ę ł a m p r a c o w a ć w O p i e c e S p o ł e c z n e j - z g ł o s i ł a m się do p o m o c y w S e k c j i O p i e k i n a d w i ę ź n i a m i i ich,'rodzina- mii- p r z y uloKanoniczej, 1 8 e K t o m n i e t a m s k i e r o w a ł o . . ? 0 i l e p a m i ę t a m - g d y jeszc z e n i e p r a c o w a ł a m a n i e m i a ł a m z c ze go ż y ć - p o l e c o n o m n i e do k u c h n i k t ó r ą p r o w a d z i ł y bjb. U r s z u l a n k i - w ł a ś n i e n a p a r t e r z e d o m u p r z y ul.K ano n i cz e j, ° ^ain g d z i e n a I p i ę t r z e m i e ś c i ł y się b i u r a i m a g a z y n y K o m i t e t u O p i e k i n ad W i ę ź n i a m i . D z i e j e m o j e z a i n t e r e s o w a ł y sicstrę U r s z u l a n k ę - k t ó r a p r o w a d z i ł a k u c h n i ę w ł a ś n i e d l a t a k i c h s p o n i e w i e r a n y c h i s t o t ja k ja - a p o n i e w a l e f?-£lI w o j n ą - p r z e z 2 l a t a u c z ę s z c z a ł a m n a s t u d i u m k a t e c h e t y c z n e - k t ó r e g o p o m i e s z c z e n i a z n a j d o w a ł y się
w g m a c h u ss U r s z m l a n e k p r z y u l . S t a r o w i ś l n e j - z n a l a z ł y ś m y w s p ó l n y ję
zyk- a S i o s t r a t a z n a ł a P 0 Z a z u l o w ą -- p r e z e s k ę O p i e k i n a d w i ę ź n i a m i - więc p o l e c i ł a m n i e do p o m o c y p r z y p a k o w a n i u p a c z e k d l a w i ę ź n i ó w .
T a m p o z n a ł a m n i e z a p o m i a n ą d l a m n i e i z a w s z e p e ł n ą s e r d e c z n o ś c i
i p o m o c y d l a n i e s z c z ę ś l i w y c h P 6- Z a z u l a w ą no i . L i l k ę K u s n i e r z e w s k ą t,, a p ó ź n i e j - n i e c o p ó ź n i e j , J a n k ę K o t e e k ą ^ z k t ó r ą s p o t y k a m y się do
dziś i z k t ó r ą c h y b a m o g ę t u p o w i e d z i e ć ł ą c z y m n i e w i e l o l e t n i a p r z y jaźń. e. Za z n a c z a m , że p o s i a d a m o r y g i n a l n e z a ś w i a d c z e n i e z m o j e j p r a c y - r a c z e j w s p ó ł p r a c y - w P a t r o n a c i e O p i e k i n a d w i ę ź n i a m i - w y d a ne tuż po z a k o ń c z e n i u w o j n y - i p o d p i s a n e p r z e z P a n i ą Z a z u l o w ą ,
W r a c a m do p r z e p u s t e k . W p r a w d z i e p r z e p u s t k i n a M o n t e l u p i c h w y d a w a n e b y ł y o f i c j a l n i e j e d e n raz w t y g o d n i u - ale c z ę s t o z d a r z a ł o się ,że t r z e b a było n a g l e - n i e w o z n a c z o n y m d n i u d o s t a ć się n a M o n t e l u p i c h - a w i ę c p o d r o s t u m i e ć p r z e p u s t k ę . N o wi ęc s t a r a ł o się o te p r z e p u s t k i . M u s z ę zaz n a c z y ć , że p o d p i s u j ą c y p r z e p u s t k i n i e m i e c - d y r . d z i a ł u : B a u e r - p r z y t y c h p r z e p u s t k a c h z a c h o w y w a ł się z a w s z e w s p o s ó b a g r e s y w n y - r e a g u j ą c o s t r o w s p o s ó b b. n i e p r z y c h y ł Ł y - w i a d o m o w i ę ź n i o w i e p o l i -
