Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie STREFA PODMIEJSKA

Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie

Zesz. 22 Prace g e o g r a f ic z n e R. 1964

Maria Dobrowolska

STREFA PODMIEJSKA

I . P ro cesy dem ograficzne i s p o łe c z n o -o s a d n ic z e

S t r e f a podm iejska stanowi w p o l s k i e j l i t e r a t u r z e nauko­

wej te re n studiów związanych głów nie z potrzebami gospodar­

ki plan ow ej. Ja k o ta k a j e s t ona przedmiotem zainteresow ań urbanistów w związku z rozbudową m ia s t , rozszerzan iem s i ę ich fu n k c ji na t e r e n i e z a p le c z a i potrzebam i planowania no­

wych i n w e s t y c ji na te r e n a c h p o d m ie js k ic h . Wychodząc z po­

trzeb m ia sta z d ą ż a ją t e s tu d ia do w y d z ie le n ia terenów mie­

szkalnych, wypoczynku, urządzeń komunalnych, komunikacyj­

nych i i n . na p r z y le g a ją c y c h do m ia sta o b sza ra ch . Rozpa­

trzenie obszarów p o d m ie jsk ic h pod kątem w idzenia ty c h po­

trzeb prowadzi do w yróżn ien ia ic h podstawowych f u n k c j i : mieszkaniowej i zd ro w o tn ej, przemysłowej i k o m u n ik acyjn ej, roln iczej oraz k o m u n a ln o -sa n ita r n e j1 )

S tu d ia p lan isty czn e o k r e ś la ją c e zadania p oszc zeg ó ln y c h terenów s t r e f p o d m ie jsk ic h z n a jd u ją dotąd sła b e o p a r c ie w rozeznaniu konkretnych cech s tr u k tu r y s p o łe c z n o -e k o n o - nicznej w ie js k ie g o z a p le c z a . S tr u k tu r a t a ukształtow an a w ciągu d łu g ie g o h is to r y c z n e g o rozwoju w p rzew ażającej 1

1) L, KOSIŃSKI: F u n kcje r o l n ic z e s t r e f y p o d m ie js k ie j, Przegląd G e o g r a fic z n y , t . XXVI, z . 4 , 1954 oraz L.STRA- SZEWICZ, S t r e f a podm iejska Ł o d z i. Tamże.

- 120 -

c z ę ś c i n aszych m ia s t , w innych wytworzona w gwałtownych;

żywiołowych p r o c e s a c h rozwoju sk u p ie ń przem ysłow ych, nie­

k ie d y t y l k o planowana, wykazuje pewne s w o is te cechy obok sze re g u c e c h w sp ólny ch .

Próba u j ę c i a e w o lu c ji s t r u k t u r p r z e s tr z e n n y c h miast i i c h s t r e f p o d m ie js k ic h p rz e z n ie k t ó r y c h u rb a n istó w k a p i­

t a l i s t y c z n y c h w t e o r e t y c z n e u k ła d y geom etryczn e ty p u kon­

c e n tr y c z n e g o , gronowego lub k lin o w eg o n ie o p a r te na a n a l i ­ z i e k o n k retn y ch procesów h is t o r y c z n y c h , n ie o d z w ie r c ie d la ­ j ą obiektyw nej r z e c z y w i s t o ś c i , n ie o d d a ją j e j rów nież roz­

w ią z a n ia spekulatyw ne J , L oesch a z d ą ż a ją c e do t e o r e t y c z n e ­ go» u j ę c i a związków p r z e s tr z e n n y c h między m iejscem produk­

c j i i rynkiem z b y tu . N a j b l i ż s z e r z e c z y w i s t o ś c i - w ydają się badan ia g e o g r a f i c z n e i s o c j o l o g i c z n e , , k t ó r e wychodzą od k o n k r e tn e j a n a l i z y f u n k c jo n a ln e j p o s z c z e g ó ln y c h d z i e l n i c m ia s ta i s t r e f z a p l e c z a , o k r e ś l a j ą c e s t r u k t u r ę u ż y c ia z i e ­ m i, g ę s t o ś ć z a l u d n i e n i a , s t r u k t u r ę zawodową, n a s i l e n i e p r o d u k c ji i i n .

G e n e z a s t r e f y p o d m i e j s k i e j

i j e j typowej s t r u k t u r y , b ę d ą c e j wynikiem wzajemnego od­

d z ia ły w a n ia dwu odrębnych j e d n o s t e k : c e n t r a ln e g o ośrodka u r b a n is ty c z n e g o o ra z gmin p o d m ie js k ic h , z w y c z a jn ie r o l n i ­ c z y c h , wymaga r o z l e g ł y c h stud iów h is t o r y c z n y c h . Rozwój za­

p le c z a u r b a n is ty c z n e g o Krakowa, Warszawy i innych więk­

szy ch skup ień m ie js k i c h wykazuje p o tę ż n ą r o l ę o ś r o d k a , j e ­ go p o tr z e b s p o łe c z n o -g o s p o d a r c z y c h i k u lt u r a l n y c h w k s z t a ł ­ towaniu s t r e f y p o d m i e j s k i e j . N iem ałą r o l ę odgryw ały t e ż c z y n n ik i tk w ią c e w warunkach f i z j o g r a f i c z n y c h i r o z m ie sz ­ c z e n iu zasobów surowcowych.

P o tr z e b y m ia s ta o d b i j a ł y s i ę zawsze na rozw oju j e g o

za p lecza w o d l e g ł e j p r z e s z ł o ś c i . Rozwój te n b y ł a lb o orga­

nizowany i kierow any świadomie p rz e z m ia s to , k tó r e tw orzy­

ło na te r e n a c h p r z y l e g ł y c h bazę r o ln ic z o -h o d o w la n ą , budo­

wało pewne z a k ła d y u słu gow e, lub t e ż p r z e b ie g a ł w sposób żywiołowy, gdy r o z r a s t a j ą c e s i ę szybko m ia sto s tw a r z a ło s p e c ja ln ą k o n iu n k tu rę d l a wsi le ż ą c y c h w j e g o o t o c z e n iu , Jak o k a zu je rozwój dawnych terenów p o d m ie js k ic h Krakowa, które s t a ł y s i ę d z i ś c z ę ś c i ą składow ą te r y to r iu m m i e j s k i e ­ go - p e ł n i ł y one różnorodne f u n k c j e , związane z potrzebam i życia g o sp o d a rc zeg o i sp o łe c z n e g o Krakowa. Tu l e ż a ł y sady i ogrody warzywne, na n ic h t o zak ład an o ju ż w X I I I w. małe p r z e d się b io r s tw a - zrazu stawy rybn e, młyny, b le c h y i f o ­ lu sze , p ó ź n ie j,w z a l e ż n o ś c i od p o ło ż e n ia obszaru w sto su n ­ ku do m ia s ta , - ta r g o w ic e - te r e n y spędu i sprzedaży b y d ła , składy drzew a, s k ó r , ołow iu i i n . Tu b y ły m ie js c a ćw iczeń w s t r z e l a n i u , t u l o k u j ą s i ę s z p i t a l e ,c m e n t a r z e lub dworzy­

szcza i dworki s z l a c h e c k i e . . Grunty p o d m ie jsk ie z a s ie d la n e zrazu p r z e z ubogą w yrob niczą lu d n o ś ć , p ó ź n ie j p rzez r z e ­ mieślników, w ydzierżaw iane lu b nabywane p r z e z m ieszczan na Zabudowę domów b y ły w zn aczn ej c z ę ś c i obszaram i uprawy ogrodowej, c z ę śc io w o nieużytków i r o z r a s t a j ą c e j s i ę na nich zabudowy.

Po ro zp a rc e lo w a n iu gruntów między m ieszczan krakow­

skich powstawały t u stopniow o typowe ju ż p r z e d m ie śc ia o funkcjach handlowych i r z e m ie ś ln ic z y c h . 1

1) P o r . S t u d ia nad p rzed m ieścia m i Krakowa. B i b l i o t e k a Krakowska n r Э&, Kraków 1938 (w s z c z e g ó l n o ś c i R. Ê ite c h o w -

ska, P rz e d m ie śc ie W esoła, s . 126 - 1 ? 4 ) .

- '122 -

W m iarę p r z e o b r a ż a n ia s i ę s i ł w ytw órczych , s il n e g o rozw oju przem ysłu fa b r y c z n e g o i now oczesnej k o m u n ik a c ji z a m ie r a ją f u n k c je r o l n i c z e i i c h p o d m ie js k ic h d z i e l n i c , s p e ł n i a j e c o r a z d a ls z y k r ą g w si p r z e d m i e js k i c h .

N ie p o ś le d n ia j e s t r o l a obszarów p o d m ie js k ic h w rozwoju u rb a n isty c zn y m m ia s t a . Zróżnicow an e warunki f i z j o g r a f i c z n e i zasoby surowcowe m ie j s k i e g o z a p le c z a o d d z i a ł u j ą s i l n i e n a . k ie r u n e k rozw oju m ia s t a i s t r u k t u r ę s p o łe c z n o -g o s p o d a r ­ c z ą j e g o s t r e f y p o d m i e j s k i e j . Na j e j t e r e n i e p o w s ta ją bo­

wiem zarówno z a k ła d y p rzem y słow e, s k ła d y towarów i w i e lk ie s t a c j e towarowe, l o t n i s k a , p o r ty i różne i n s t y t u c j e u ż y t e ­ c z n o ś c i p u b l i c z n e j , j a k t e ż p a r k i , z i e l e ń c e , b o is k a sp o r ­ towe i ogrody warzywne. W y r a s ta ją tu nowe o s i e d l a m ie sz k a ­ niowe i m ia s ta s a t e l i t y c z n e , j a k rów nież s k u p ie n ia przemy­

słowe i r y w a liz u ją c e z c e n tra ln y m o śro d k iem nowe konglom e­

r a t y u r b a n i s t y c z n e .

Różnorodne c z y n n ik i zw iązane ze s t r u k t u r ą s p o ł e c z n o - ekonom iczną m ia s ta i j e g o p o trze b a m i życiow ym i w y zn a cza ją tempo i k ie r u n e k r o z r o s t u m ia s t a , a zarazem s w o i s t ą s t r u k ­ t u r ę p o s z c z e g ó ln y c h c z ę ś c i s t r e f y p o d m i e j s k i e j . W iększe organizm y m ie j s k i e p ołu d n io w ej P o l s k i lokowane p rzew ażn ie w o k r e s ie ś r e d n io w ie c z a , o g r a n ic z o n e w swym rozw oju p r z e ­ strzennym do s z c z u p łe g o a r e a łu w yznaczonego p r z y w ile ja m i lo k a c y jn y m i, r o z r a s t a j ą s i ę w c ią g u n a stę p n y c h s t u l e c i da­

le k o poza sw oje p ie r w o tn e g r a n i c e na t e r e n y o k o l i c z n e , w c h ła n ia ją c e n ie t y l k o p r z e d m ie ś c ia , a l e i r o z l e g ł e o b s z a ­ ry dawnych s t r e f p o d m ie js k ic h .

F u n k c je m ia s t w r o ln ic z y m z a p le c z u n ie o g r a n i c z a j ą s i ę do i c h r o l i p r o d u k c y jn e j i h a n d lo w e j. M ia s to ja k o rynek pi'acy ś c i ą g a ł o lu d n o ść w i e js k ą nawet w o k r e s i e g o s p o d a r k i

- 123 -

folwarcznej, p a ó sz cz y ln ia n e j, gdy ch ło p i b y li przywiązani io ziem i. Zarówno do m iast m niejszych (np. do B iecza ), jak

i

większych (np. Krakowa) przenikała s t a le ludność chłop­

ska z p o b lisk ich w si,zn ajdując tu zatrudnienie jako służba i omowa,jako uczniowie lub czelad n icy u mistrzów cechowych . Równolegle ze wzrostem produkcji oraz z rozszerzaniem się zasięgu wymiany w gospodarce k a p ita lis ty c z n e j coraz ś c iś le j s z e więzy gospodarcze i społeczne wytwarzają s ię między ośrodkami m iejskim i a ich rolniczym zapleczem, od­

działując s i l n i e na p rzek szta łca n ie s ię struktury demogra- 2 )

ficzn ej i społeczno-gospodarczej wsi . Wzrost demogra­

ficzny i rozwój gospodarczy miast łączy s ię w wysokim sto ­ pniu z napływem ludności w ie js k ie j.

Rola m iast jako rynku pracy zwiększa s ię poważnie

* okresie k ap ita listy czn y m , gdy na te r e n ie miast lo k a liz u ­ ją s ię lic z n e zakłady przemysłowe i usługowe. Nowoczesny rozwój komunikacji kolejowej i autobusowej, o sta tn io zaś elek try fik a cja , s i e c i kolejowej zwiększa ro lę terenów pod­

ziej sk ich , um ożliwiając rozproszenie o s ie d li mieszkanio­

wych, in w esty cji gospodarczych i kulturalnych . 1

1) T. plaski: Studia nad ludnością Biecza w w, XIV «- - XVII. Małopolskie Studia Historyczne, Kraków 1958 oraz :I. Bieniarzówna, Chłopi w rzemiośle krakowskim w XVII wn Przegląd Historyczny XLVII, nr 3» 1956

2) Рог. M. Dobrowolska, Czynniki kształtowania się, przeobrażania i rozpadu społeczno-ekonomicznych struktur r'egionalnych, Światowid, t . XXIV, 1962

3) Por. A. Ptaszycka, Rozwój urbanistyczny Wrocławia,

"Wrocław” , Warszawa 1956, s. 129 - 138 (tamże kartogram rozwoju terytorialnego).

- ':2ч -

A n a liz a rozw oju t e r y t o r i a l n e g o Krakowa, Wrocławia, Warszawy i innych m ia s t o k a z u je , że tru d n o zauważyć sta lą praw idłow ość procesów u r b a n is ty c z n y c h w s t r e f i e podmiej­

s k i e j . M ia sta p o l s k i e , podobnie j a k in n e s k u p ie n ia urbani­

s ty c z n e z a c h o d n io e u r o p e js k ie , r o z r a s t a ł y s i ę gwałtownie w XIX wieku poza swe p ie r w o tn e g r a n i c e w s w o is ty s p o s ó b - j u ż t o k o n c e n tr y c z n ie j a k P a r y ż , Kraków, W rocław, j u ż to a s y m e tr y c z n ie ł ą c z ą c s z e r e g ośrodków w a g lo m e r a c ję urbani­

s ty c z n ą .. W c h ła n ia ją zarówno o b sz a r y p rzem y słow e, m ia ste cz ­ ka p o d m ie js k ie , j a k i t e r e n y r o l n e . Rozwój t e r y t o r i a l ­ ny m ia s ta p o s t ę p u je z w y c z a jn ie po l i n i i j e g o p o tr z e b i nie­

je d n o k r o t n ie p o z o s ta w ia poza t e r y t o r iu m r o z s z e r z a ją c e g o s i ę organizmu m i e j s k i e g o zurbanizow ane p o d m ie js k ie o sie d le w k ra cza ją c n a to m ia s t na t e r e n w si p o d m ie js k ic h ze względu na za p otrzeb o w a n ie p r z e s t r z e n i z i e l o n e j d l a wypoczynku i s p o r tu , u rząd zeń wodociągowych i in n ych ( n p . K raków ).

P oz n a n ie t y c h s w o is ty c h p ro ce só w , w k t ó r y c h z n a jd u ją wyraz zarówno różnorodne warunki p o ł o ż e n i a , pow iązań komu­

n ik a c y jn y c h , r o z m ie s z c z e n ia zasobów surowcowych, ja k o ś ć g le b y o ra z s t o s u n k i naw odnienia terenów p o d m ie js k ic h , z d r u g i e j z a ś s tr o n y c a ł y z e s p ó ł czynników h is t o r y c z n y c h , w arunkujących rozwój ekonom iczny m ia s ta wymaga r ó ż n o k ie - runkowych stu d ió w w o d n i e s i e n i u do p o s z c z e g ó ln y c h m ia st i m ia s t e c z e k . Na i c h p o d sta w ie można wypracować d o p ie r o k o n c e p c ję t e o r e t y c z n ą , w yodrębnić cech y i p r o c e s y typowe od d ru g o rzę d n y c h .

P r o b l e m a t y k ę s t r e f y p o d m i e j ­ s k i e j podejmujemy w n in ie js z y m studium p rzed e w szys­

tk im od s tr o n y a n a l i z y z a c h o d z ą cy c h w s p ó łc z e ś n ie procesów

-

125

w zap leczu m ia st i ośrodków przemysłowych pod wpływem do­

jazdów do p r a c y . Gwałtowny rytm przemian spowodowanych za­

potrzebowaniem s i ł y r o b o c z e j, k tó r e g o n ie może pokryć lud­

ność m iejscow a, spraw ia, że z a p le c z e ośrodków przem ysło­

wych sta ro w i s z c z e g ó ln ie dogodny te re n d la ś le d z e n ia nowo k s z t a łt u ją c y c h s i ę s tr u k tu r sp o łeczn o-ek on om iczn y ch . Ś c i e ­ r a ją s i ę tu nowe elem enty s t r u k t u r a ln e , k tó r e sta n ą s i ę zalążkiem s t r e f y p o d m ie js k ie j z przetrw ałym i starym i f o r ­ mami gospodarczym i, osadniczym i i resztkam i dawnych urzą­

dzeń. Na t e r e n ie tym s p o ty k a ją s i ę badania g e o g r a f i i eko­

nomicznej ze stud iam i innych pokrewnych d y s c y p li n : s o c jo ­ l o g i i i e t n o g r a f i i , ekonom ii, d e m o g r a fii, u r b a n is ty k i i h i - s t o r i i 1 ). Z a k re s badawczy reprezentowany p rzez p o sz c z e ­ gólne d y s c y p lin y s i l n i e s i ę z a z ę b ia , ja k św iadczą badania geo graficzn o -ek on o m iczn e i s o c jo lo g i c z n e we F r a n c ji (p o r . prace P . GEORGE'a, A. SO RRE'a, E . JUILLARDa, G. CHABOTa, P.H. CHOMBART de LAUVE i i n . ) . S tu d ia nasze mają na c elu włączenie s i ę w t e badan ia celem wymiany doświadczeń i sko­

ordynowania w ysiłków ważnych d la gospod arki planowej ze względu na celow ą l o k a l i z a c j ę in w e s t y c ji na t e r e n i e s t r e f y podmiej s k i e j .

Wychodząc z z a ł o ż e n ia , że te o r e ty c z n e kon cepcje o po­

d z ia le funkcjonalnym z a p le c z a i planowaniu s t r e f y podm iej­

sk iej musi p o p rz e d z ić poznanie j e j s tr u k tu r y sp o łe c z n o - 1

1) P o r . m. i ń . badan ia p o d ję te p rzez K atedrę E tn og ra­

f i i O gólnej i S o c j o l o g i i UJ pod kierunkiem p r o f . К. DOBRO­

WOLSKIEGO je s z c z e w o k r e s ie międzywojennym oraz po I I woj­

nie (.m. i n . p race M. ŻYCHOWSKIEGO, W. KWAŚNIEWICZA, D.MAR­

KOWSKIEJ), nadto badania s o c jo lo g i c z n e . J . SULIMSKIEGO, cen­

ne s tu d ia u r b a n is ty c z n e pod k i e r . d r A. PTASZYCKIEJ oraz studia g e o g r a fic z n e K. BROMKA nad s t r e f ą p od m iejsk ą m iasta Krakowa.

ekonomicznej, zorganizowała autorka w ramach prac Katedry G eografii Ekonomicznej WSP szereg studiów nad oddziaływa­

niem ośrodka i jego zakładów pracy na ży cie roln iczeg o za­

plecza na skutek zapotrzebowania s i ł y roboczej i dojazdów do р г а с у ш Studia te objęły stopniowo k ilk a d z ie s ią t ośrod­

ków wraz z ich zapleczem w P olsce południowej (w oj. kra­

kowskie, o p o lsk ie, katow ick ie, rzeszowskie i k ie le c k ie ) . Założeniem planu badawczego było zgromadzenie danych po­

równawczych wedle je d n o lite j in s tr u k c ji celem wykrycia i wyjaśnienia cech strukturalnych właściwych dla s t r e f pod­

m iejskich w Polsce południowej.

P o d s t a w ę ź r ó d ł o w ą omawianych badań stanow iły: a) o fic ja ln e m ateriały sta ty sty c zn e GUS, Spisu Rolnego oraz b) dane źródłowe zebrane bezpośrednio w te r e ­ nie

w

oparciu ó wypracowane przez autorkę kw estion ariu sze, c) m ateriał uzyskany ze współpracy z W.K.P.G.

Stosując a n a liz ę zachodzących

w

zapleczu procesów w ich wzajemnych za leżn ościach w obrębie najm niejszych jed­

nostek: gromad, wsi oraz indywidualnych gospodarstw chłop­

skich staraliśm y s ię odtworzyć przeb ieg i skutki omawia­

nych procesów oraz s ie ć powiązań przestrzennych zachodzą­

cych między ośrodkiem a rolniczym zapleczem w wyniku sto ­ sunków pracy. Czynnikiem wiodącym w p ro cesie przemian je3t, jak stw ierd ziliśm y , zapotrzebowanie s i ł y roboczej zwiększo­

ne

w

związku z inwestycjami przemysłowymi po d rugiej woj­

n ie , Powoduje ono s t a łe i okresowe wędrówki s i ł y roboczej

w

kierunku miast i ic h zapleczy oraz masowe dojazdy do pra­

cy, Ilościow e i jakościowe przemiany demograficzne i spo­

łe c zn e, narastanie skupień robotniczych i chłopsko-rob ot-

-

127

-

niczych p r z y s p ie s z a k r y s ta liz o w a n ie s i ę nowych s tr u k tu r r e g io n a ln y c h ^ .

W spółzależn ość p rz e o b r a ż e n ia s tr u k tu r y d em ograficznej i s p o łe c z n e j, s tr u k tu r y o sa d n ic z e j i g o sp o d arczej oraz po­

stęp u jąca a g lo m e r a c ja lu d n o ś c i p r z y s p ie s z a p ro c e s u rb a n i­

z a c j i . i prowadzi do w y k s z ta łc e n ia s i ę s t r e f y p o d m ie js k ie j - za lążk a r o z s z e r z a ją c e g o s i ę te r y to r iu m m ie js k ie g o .

Wyznaczanie tempa, n a s i l a n i a i z a s ię g u ty c h procesów stanowi temat n i n i e j s z e g o opracow ania.

I . Przemiany s t r e f y p o d m ie js k ie j poprzez in w e s ty c je p rze ­ mysłowe i napływ lu d n o ś c i

N a r a s ta ją c y żywiołowo po I I w ojnie rozwój s i ł wytwór­

czych związany z poważnymi in w e sty cja m i przemysłowymi wy­

raża s i ę w szybkim r o z r o ś c i e m ia st i ośrodków przemysło.- wych. Przem ysł ja k o n a jw a ż n ie js z y czyn nik m iastotw órczy k s z t a łt u je zarówno s t r u k t u r ę o śro d k a , ja k i r o ln ic z e g o za­

p lecza. Z rozwojem przem ysłu i zapotrzebowaniem s i ł y robo­

czej n a r a s t a ją p ro ce sy u r b a n iz a c y jn e , na p rzed m ieścia ch oraz w z a p le c z u m iast lo k u ją s i ę zakłady przemysłowe wno­

sząc c a ły z e s p ó ł elementów typu m ie js k ie g o . Wraz z nimi postępuje u z b r o je n ie t e r e n u , z a g ę s z c z e n ie s i e c i komunika­

c y jn e j, rozbudowa u s łu g oraz budownictwa m ieszkaniow ego.

W ielk i kombinat Huty im. Lenina w za p lec zu Krakowa, Huta Aluminium i E le k tr o w n ia w S k a w in ie , Zakłady Chemiczne w Oświęcim iu, kombinat siarkowy w Tarnobrzegu-M achowie, 1

1) P o r . M. DOBROWOLSKA, Dynamika k s z ta łto w a n ia s i ę re­

gionów w P o ls c e południow ej po I I w ojn ie św ia to w e j. Rocz­

nik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakow ie, z . 1 0 , "P r a ce Geo­

g r a f ic z n e " , Kraków

1962

, s . 89 - 101 .

-

128

^-

rozbudowa Zakładów Azotowych w Tarnowie oraz kombinatu chemicznego w K ę d z ie r z y n ie , Huta 3 i c r u t w C z ę s to c h o w ie , kombinat skórzany w Nowym Targu - o to p rz y k ła d y czołow ych in w e s t y c ji w południow ej P o l s c e , k t ó r e p r z y s p i e s z a j ą gwał­

townie p ro ce sy u r b a n iz a c y jn e i p r z e k s z t a ł c e n i e s t r u k t u r sp o łeczn o-ekon om iczn y ch r o ln ic z e g o z a p le c z a .

Punkt w y jś c ia i podstawę d l a zrozumienia ty c h p rze o b ra ­ żeń zachodzących w z a p le c z u m ia st i ośrodków przemysłowych

"J J

sta n o w iły s t u d ia nad procesam i i n d u s t r i a l i z a c j i . Zw ró­

c il i ś m y s z c z e g ó ln ą uwagę na k o r e l a c j e zach odzące między procesem i n d u s t r i a l i z a c j i i u r b a n i z a c j i b a d a ją c w p ły w ,ja k i wywiera zapotrzebow anie s i ł y r o b o c z e j na m ig r a c je lu d n o ś c i do ośrodków przem ysłowych.

1) Czołowe m ie js c e za jm u ją i n w e s t y c je związane z Kom­

binatem Hutniczym im. L en in a , k tó r e spowodowały napływ po­

nad

200 000

pracowników na te r e n y budowy między

1950

- - I9 6 0 r . Budowa o s i e d l a m ieszkaniow ego u m o ż liw iła s t a ł e o s ie d la n ie s i ę

86

000 osób na p e r y f e r i i Krakowa i w n ic sła rew olucyjne p r z e o b r a ż e n ia na t e r e n k ilk u n a s t u w si wchłonię­

ty c h p rze z organizm m ie js k i Nowej H uty. Napływ lu d n o ś c i u k s z ta łto w a ł s t r u k t u r ę d e m o g ra fic z n ą i s p o łe c z n ą o s i e d l a . Zdecydowaną w ię k sz o ść s t a n o w ili l u d z i e m ło d z i: 14% w wieku

15

- 25 l a t , 40% w wieku 26 - 39 l a t . Jed n a t r z e c i a c z ę ś ć t e j lu d n o ś c i n a p ły n ę ła w prost ze w s i , w związku z tym

70

% 1

1 ) P o r . L. PAKUŁA, A n a liz a s t r u k t u r y i p r z e s tr z e n n y c h form k o n c e n t r a c ji przem ysłu województwa k r a k o w sk ie g o . Ro­

c z n ik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakow ie, z . 1 0 , "P r a c e G e o g r a fic z n e " ,.K r a k ó w 1 9 6 2 , s . 113 - 1 2 7 .

129 -

przybyszów m iało t y l k o p ełn e lub n ie p e łn e w y k s z ta łc e n ie pod staw ow e^ .

Bezpośrednim wynikiem omawianych procesów b ył gwałtow­

ny r o z r o s t s k u p ie n ia u r b a n is ty c z n e g o Krakowa. W obręb mia­

sta z o s t a ł włączony r o z l e g ł y o b sza r Nowej Huty o p ow ierz- chni 7 , 6 km . 2 P r o c e s ty c h przemian trwa d a le j obejmując k o lejn o d a ls z y p i e r ś c i e ń wsi s ą s ia d u ją c y c h z kombinatem.

2) In w e s ty c je zakładów przem ysłow ych: Huty Aluminium i E lek trow n i w Skaw inie spowodowały sz y b k i r o z r o s t omawia­

nego z e sp o łu p r o d u k c y jn o -o s ie d le ń c z e g o , n ie doprowadzając jednak do p o łą c z e n ia te g o s a t e l i t y c z n e g o sk u p ie n ia s t r e f y p o d m ie jsk ie j z organizmem m iejskim Krakowa. Mały ośrodek m iejsk i l i c z ą c y w 1900 r . ok oło 2 t y s . mieszkańców,w 1950 r.

4 ,2 t y s i ę c y , p ow ięk szy ł s i ę do 1 3 ,5 t y s . w 1963 r . Na­

pływ lu d n o ś c i w o k r e s ie rozbudowy przem ysłu sz a c u je s i ę wedle m ateriałów GUS na 3*5 t y s . , co oznacza 33/5 p r z y r o stu ludności między r . 1950 - I9 6 0 . Wśród przybyszów 4-5$ po­

chodzi ze w s i, s tą d t e ż ponad 50$ ma pełne lub n ie p e łn e w y k sz ta łce n ie podstawowe. P ro cesy t e n ie doprow adziły j e s z ­ cze do p o łą c z e n ia te g o s a t e l i t y c z n e g o sk u p ie n ia str e fy pod­

m ie js k ie j z organizmem m iejskim Krakowa. W związku z tym 1

1) Przemiany związane z powstaniem Nowej Huty omówione są w p ra c a c h : W. GĄSIOR, S tu d ia nad napływem i przemianami stru k tu ry d em o g ra fic z n e j i społeczno-zaw odow ej lu d n o śc i Nowej H u ty, Kraków, WSP, 1 9 6 3 , s . 1 - 207 i 2 mapy oraz F.

MICHALSKA, Przemiany d em ograficzne i gospodarcze w o sie d ­ lach w ie js k i c h Nowej Huty w z a p le c z u Kombinatu. Kraków,WSP

1963

, s . 1

—119

oraz dwie mapy. Porównaj "Spraw ozdania z p osied zeń K o m isji O d d zia łu PAN w K rakow ie, L ip ie c - G ru- dień 1963«

- 1 3 0 ^-

zachodzą pomiędzy obydwoma ośrodkami c h a r a k t e r y s t y c z n e p o - vri.ązania p ro d u k c y jn o -u słu g o w e w y r a ż a ją c e s i ę rów nież w wa-

1 )

hadłowej wymianie s i ł y r o b o c z e j .

3 ) Podobnie r o z r a s t a s i ę t e ż m ia s to Ośv/ięcim w wyniku i n w e s t y c j i Zakładów Chem icznych w Dworach. W o k r e s ie mię­

dzy 19^5 - I 9 6 0 n a p ły n ę ło do O św ię cim ia b l i s k o 12 t y s . o só b . Oznacza t o , że A-O$ d z i s i e j s z y c h mieszkańców Oświę­

c im ia o s i e d l i ł o s i ę po I I w o jn ie . Zdecydowana i c h w ięk­

s z o ś ć z a tr u d n io n a j e s t w p rze m y śle i p r a c u je w Z a k ła d a c h Chemicznych w D w orach-O św ięcim iu. Im ig r a n c i n a le ż ą w 6556 do m ło d szej grupy wieku p ro d u k c y jn eg o 1 8 - 3 9 l a t , w rów­

nym niem al o d setk u do p ł c i m ę sk ie j i ż e ń s k i e j ; 6 0$ p rz y b y ­ ł o v/prost t e w si i p o s ia d a ło t y l k o c z ę ś c io w e z a s a d n ic z e w y k s z ta łc e n ie zawodowe, p rzew ażnie z a ś p e łn e i n ie p e łn e

2 )

w y k s z ta łc e n ie podstawowe

k ) A n a lo g ic z n e p r o c e s y p r z e b ie g a ł y na t e r e n i e K o ż l a - K ę d z ie rz y n a z c h w ilą r o z r o s t u Zakładów Chem icznych. O p ie ­ r a ją c s i ę na a n a l i z i e k a r t meldunkowych s tw ie r d z o n o , że v; o k r e s ie rozbudowy Zakładów między 1 9 5 0 - 1 9 6 2 r . n a p ły n ę­

ł o do K ę d z ie rz y n a o k o ło 16 t y s . o só b . P r z y b y sz e pochodzą w 4-5$ z m ia s t . Z a p o trzeb ow a n ie na k w a lifik o w a n ą s i ł ę robo­

c z ą spowodowało poważny napływ k a d r z m ia s t Z a g ł ę b i a Górno­

ś l ą s k i e g o ( 3 3 $ o g ó ln e g o napływu z m ia s t ) oraz z wojewódz­

twa k ra k ow sk ieg o ( 1 5 $ ) . I m ig r a n c i ze w si p r z y b y l i p rzed e w szystkim z województwa o p o ls k ie g o ( 3 0 $ o g ó ł u ) . Znamienne 1

1 ) Według p ra c m a g is t e r s k i c h I . RYNCHOWSKIEGO, B . P 0 - TYSZ i E . ROGOWSKIEJ. WSP Kraków.

2 ) ja k w y ż e j.

-

'131

^-

j e s t , że do K ę d zie rz y n a n a p ły n ę ła lu d n ość niemal z c a ł e j P o l s k i , nawet z o d le g ły c h województw o l s z t y ń s k i e g o i b ia ­ ł o s t o c k i e g o . Wynikiem t y c h procesów j e s t szy b k i rozwój u r­

b a n isty c z n y K ę d z ie rz y n a - K o ź la . W o k r e s ie 1950 - I9 6 0 wzrósł o b sz a r ty c h m ia st z 3»1 t y s . ha do 5*4- t y s . ha1 )

5) Gwałtowny rozwój u r b a n is ty c z n y m ia sta Tarnowa po I I w o jn ie , k tó r y o d z w ie r c ie d la s i ę we w zro ście lu d n o śc i z 3 7 ,4 do 7 0 ,5 t y s . między 1950 -

19^0

r . n a s t ą p i ł s k u t­

kiem rozbudowy Zakładów Azotowych oraz Zakładów Mechanicz­

nych M -7. Z apotrzebow anie s i ł y r o b o c z e j spowodowało napływ k ilk u n a s tu t y s i ę c y o só b , rów nocześnie z a ś włączono w obręb miasta s z e r e g gromad s t r e f y p o d m ie js k ie j o łą c z n e j powierz- chni

34

km wraz z 11 t y s . m ieszkańców.

2

D e cy z je t e o b ję ły również o b sz a r M oście i Z b y l i t o w s k i e j G óry, stanow iący znaczny z e s p ó ł p r o d u k c y jn o -o s ie d le ń c z y na p e r y f e r i i m iasta Tarnowa. P ro ce sy t e spowodowały w n a s tę p s tw ie wysoki p rzy­

ro st n a tu r a ln y - 60%» w y ra ża ją c s i ę we w spółczynniku "mło­

dości d e m o g r a fic z n e j" 3 2 4 .

6) T a r n o b rz e g , jed n o z m n ie jszy ch m ia st województwa rzeszo w sk iego , l i c z ą c e w 1950 r . 4 t y s , mieszkańców, po­

dwaja niem al swą lu dn ość do I9 6 0 r . , t j . 7 t 7 t y s i ę c y w związku z i n w e s t y c ją Kombinatu Siark ow ego . Według B. DA- RASZ zameldowało s i ę w Tarnobr7egu na pobyt s t a ł y od chwi­

l i budowy kombinatu między 1 9 5 7 - 1962 r . 2 , 4 t y s i ę c y osób.

Równolegle n a s t ą p i ł w zro st z a tr u d n ie n ia w przem yśle z 29,5/»

w 1957 r , do 56,8% w

1962

r . , w budownictwie z 5% do 20%.

Przybysze pochodzą w 50/S ze wsi i t o głów n ie z n a j b l i ż s z e - 1

1) Według prac m a g is t e r s k ic h I . RYNCHOWSKIEGO, B. PO- TYSZ i E. ROGOWSKIEJ. WSP Kraków.

- Ъ 2 - -

go z a p le c z a . Ludność z w y k sz ta łc e n ie m podstawowym stanowi poważną grupę -

29

% im ig r a n tó w , l i c z n a j e s t t e ż grupa z wy­

k s z ta łc e n ie m zasadn iczym i średnim zawodowym - 34%. Cha­

r a k t e r y s t y c z n y j e s t w ysoki u d z i a ł lu d n o ś c i napływowej z wyższym w y k s z ta łc e n ie m ; kadry t e c h n i c z n e j wysoko wykwa­

l if ik o w a n e j d o s t a r c z y ł y m ia sta województw: k a to w ic k ie g o , w rocław sk iego i k ra k ow sk ieg o oraz S ta lo w a Wola. Przew ażają tu rów nież m ężczyźni w młodszym wieku produkcyjnym do 39

Rozwój o s i e d l a t a r n o b r z e s k ie g o związany b y ł w swej p ie r w s z e j f a z i e z napływem lu d n o ś c i i rozbudową o s ie d la m ieszkaniow ego. I m ig r a c ja p o c ią g n ę ła za sobą p rze o b r a ż e n ie s t r u k t u r y zawodowej i s p o łe c z n e j oraz s t r u k t u r y wieku i p ł c i w T a rn o b rze g u . Grupa wieku p ro d u k cy jn eg o w zrosła z 53 do 56,5% t grupa wieku p op ro d u k cyjn eg o sp a d ła z 1 0 ,4 do 8 ,7 % . W łączen ie terenów przem ysłow ych Machowa do Tarno­

b rzega sta n o w ić b ę d z ie d ru gą f a z ę rozw oju u r b a n is ty c z n e g o . O g r a n ic z a ją c s i ę na tym m ie js c u do c h a r a k t e r y s t y k i przemian d em o g ra fic zn y ch w z a p le c z u m ie js k i c h i przem ysło­

wych ośrodków stw ierdzam y ś c i s ł y zw iązek zach odzący między rozwojem skupień u r b a n is ty c z n y c h p ołu d n io w ej P o l s k i i in ­ d u s t r i a l i z a c j ą k r a j u , zapotrzebow aniem s i ł y r o b o c z e j i na­

pływem l u d n o ś c i. P r o c e s y t e w y r a ż a ją s i ę w r o z s z e r z a n iu te r y t o r ia ln y m m ia st i w łą c z a n iu s z e r e g u gromad le ż ą c y c h w dawnej s t r e f i e p o d m ie js k ie j w obręb te r y to r iu m m ie j­

s k i e g o .

*

S t u d ia nad procesam i u r b a n is ty c z n y m i zachodzącym i w z a p le c z u omawianych ośrodków r z u c a j ą rów n ocześn ie św ia - 1

1 ) B. DARASZ, Napływ lu d n o ś c i do T a r n o b r z e g a . Kraków

1963

, -m aszynopis WSP.

-

133

^-

t ł o na przem iany d a ls z e g o k ręg u w si położon ych na p e r y f e ­ r i i w łą czo n ej do m ia s ta dawnej s t r e f y p o d m i e j s k i e j , P ro ce ­ sy przemian z a p o c z ą tk o w u je : a) lokow anie s i ę nowych inwes­

t y c j i przem ysłow ych, tr a n s p o r to w y c h , kom unikacyjnych na t e ­ renie omawianych w s i, b) gwałtowny rozw ój budownictwa m ie - szkaniow ego, c) s z y b k i napływ i przesuw an ie s i ę lu d n o ś c i w ie js k ie j do k s z t a ł t u j ą c e j s i ę nowej s t r e f y p o d m i e js k ie j.

Napływ lu d n o ś c i stan ow i je d e n z ważnych czynników w p r o c e s ie p r z e o b r a ż a n ia s i ę s t r e f y p o d m ie js k ie j. N ie o g ra ­ nicza s i ę on bowiem do w ła ściw ego te r y to r iu m m iasta. Zauwa­

ża S ię s t a ł e w c h ła n ia n ie lu d n o ś c i p r z e s u w a ją c e j s i ę w k i e ­ runku m ia s t i ośrodków przemysłowych p rz e z k r ą g wsi l e ż ą ­ cych w i c h z a p le c z u . Zachodzą t u podwójne p r o c e s y : z j e d ­ nej s tr o n y odpływ mieszkańców terenów p o d m ie jsk ic h w s t r o ­ nę o śr o d k a , z d r u g i e j równoczersny napływ lu d n o ś c i do wsi p o d m ie jsk ic h , g d z ie n ie obow iązują o g r a n ic z e n ia meldunkowe.

S t u d ia n asze prowadzone są na t e r e n i e wsi położonych w z a p lec zu Krakowa (Z a b ie r z ó w , Rzpzów, W ołowice, Borek S z la c h e c k i, K ryspinów , P ie k a r y , S t a n i ą t k i i i n . ) oraz ba­

dania w o k r e s ie p r a k ty k terenow ych d a ją r o z l e g ł y m a te r ia ł dla o d tw o rze n ia ty c h p ro cesów . Z p o s z c z e g ó ln y c h wsi o d p ły ­ nęło do Krakowa m iędzy 19 5 9 - 19^ 3 od k ilk u n a s t u do k i l k u ­ d z i e s i ę c i u o só b , rów n o cześn ie zaś n a p ły n ę ło do n ich po k i l k a d z i e s i ą t i k i l k a s e t o só b .

U staw iczn y przepływ i wymiana lu d n o ś c i - p r o c e sy ty p o ­ we d la s t r e f y p o d m ie js k ie j zachodzą na t e r e n i e w sz y st­

kich badanych s t r e f . Rozwój d em og raficzn y m ia st po I I w oj­

nie w P o ls c e południow ej n a s t ą p i ł przede w szystkim s k u t­

kiem p r z e n ik a n ia f a l i lu d n o ś c i w i e j s k i e j , z n a jb l i ż s z e g o

1) M. DOBROWOLSKA, Przemiany s t r u k t u r y s p o łe c z n o -g o s ­ podarczej w si m a ł o p o l s k i e j . P r z e g lą d G e o g r a fic z n y , t .X X X I , z.1, 1959 r.

- 134- -

roln iczeg o zaplecza do ośrodka, rzu tu jąc na struktu rę de­

mograficzną, zawodową i kulturową przeobrażających s ię skupieii m iejsk ich .

Odpływ lud ności n ie powoduje jednak ubytku demograficz­

nego kręgu wsi otaczających m iasto. Zaznacza s i ę bowiem równoczesny napływ lu d n ości z dalszego za p lecza , którego n a s ile n ie uzależnione j e s t od lokalnych warunków zap otrze­

bowania s i ł y rob oczej, m ożliw ości mieszkaniowych oraz po­

wiązań komunikacyjnych z miastem. Tak więc - a n a lo g icz n ie do ruchów wertykalnych i związanego z nimi awansu sp o łe cz ­ nego przeb iegają migracje horyzontalne ze wsi w stronę ośrodka od zw iercied lając nierównomierne m ożliw ości awansu społecznego mieszkańców wsi w z a le ż n o śc i od m iejsca zamie­

szkania.

IX. Dojazdy do pracy jako typowy element r o ln ic z e g o za­

p lecza m iast i ośrodków przemysłowych o r a ” czynnik wiodący w k ształtow aniu s t r e f y podm iejskiej

Poważne zapotrzebowanie s i ł y roboczej przez szybko ro­

zw ijający s ię przemysł sprawia, że ośrodki n ie mogą pokryć tego zapotrzebowania we własnym z a k r e s ie . U dział pozam iej- scov/ej s i ł y roboczej dojeżd żającej codziennie do pracy wa­

ha s ię znaczn ie, stanow iąc w Krakowie w badanym 1958 r . 30 000 (tj.15% ogółu zatrudnionych), w Opolu 12 000

(3 6 /5 ),

w Częstochowie 8000 (12%), w Tarnowie 11 700 (29% ) , w Rzeszowie 15 000 ( 38 %), w Zespole K ędzierzyńsko-K oziel- skim 13 000, w Andrychowie 5000 (55% ogółu zatrudn ionych).

Badania zespołowe Katedry o d s ło n iły rozm ieszczen ie m iejsc zamieszkania dojeżdżających do pracy, które skupiają s ię od 50 do 80% w nąjbliższym zapleczu m iast i ośrodków prze­

mysł owych s ię g a ją c wzdłuż szlaków kolejowych i autobuso­

wych niekiedy do 5 0 , a nawet do 80 km.

Masowe dojazdy do pracy um ożliw iła m otoryzacja kraju,

- 135 -

rozwój s i e c i k o le i elektrycznej oraz autobusowej. Z po­

szczególnych gromad otaczających miasta i ośrodki przemys­

łowe wyjeżdża po k ilk a d z ie sią t do k ilk u set osób do pracy w różnych działach gospodarki narodowej. Powoduje to zasad­

nicze przeobrażenia społeczne i gospodarcze na teren ie rol­

niczego zaplecza. N a silen ie wyjazdów do pracy z gromad ota­

czających miasta i ośrodki przemysłowe może zatem stanowić ważne kryterium do ok reślenia zasięgu ich s tr e fy wpływu.

A.

Rozmiary s tr e f wpływu. Przekształcanie struktury za­

trudnienia w rolniczym zapleczu miast i ośrodków prze­

mysłowych pod wpływem dojazdów do pracy

1) Kraków i j e g o s t r e f a wpływu. W ie lk i przemysłowy ośrodek krakow ski w y r ó ż n ia ją c y s ię skupieniem poważnej l i ­ czby zakładów i osób zatru d n io n y ch w przem yśle - zw łaszcza hutniczym» maszynowym i metalowym (40% zatrudnionych ) p e ł ­ ni rów nocześn ie zło ż o n e fu n k c je a d m in is tr a c y jn e , komunika­

cyjne i usługowe d la r o z le g ł e g o z a p le c z a . W t u t e j s z y c h za­

kładach układu s o c j a l i s t y c z n e g o p r a c u je ok. 200 t y s . o sób , w tym 82 t y s . w przem yśle i r z e m io ś le , 3 8 »6 t y s . w budow­

n ic tw ie , 1 8 , 3 t y s . w t r a n s p o r c ie i ł ą c z n o ś c i , 1 6 , 5 t y s . w o b r o c ie towarowym.

Zdecydowaną w ię k sz o ść stanow i m iejscow a s i ł a robocza}

u d ziął d o je ż d ż a ją c y c h do p racy wyraża s i ę niem niej l i c z b ą 29 7 ^ pracowników, t j . 1 4 , 5 % o gó łu z a t r u d n i o n y c h ^ . 1

1 ) Według stanu z 1958 r . opracow ała H. WACHOWICZ^

Dojazdy do p racy do Krakowa i ic h wpływ na r o ln ic z e z a p le ­ cze. Kraków I9 6 0 » R ps: WSP. S , MAŃKOWSKA a n a l i z u ją c d o ja z ­ dy do m ia s ta Krakowa w pracy p t . D ojazdy do pracy ja k o problem s t r e f y p o d m i e js k ie j. P rz e g lą d G e o g r a fic z n y t .X X X I , z. 1 , Warszawą 19 5 9 (w edłu g stanu z r . 1956 pod ała 32 t y s . d o je ż d ż a ją c y c h do p ra cy ( s . 4 4 ) .

136 -

Z a się g ie m swego wpływu obejm uje Kraków p op rzez d o ja z d y do pracy r o z l e g ł y o b s z a r 2 , 2 t y s . km , w o b r ę b ie k tó r e g o leży 2 40 m ia st i o s i e d l i oraz 376 gromad. W ięk szo ść d o j e ż d ż a j ą ­ c y c h , bo ponad

50

%, m ieszka w p o w ie c ie krakow skim , d r u g i z k o l e i pow iat b och eń sk i d o s t a r c z a o k o ło 35% s i ł y rob oczej.

R o z p a tr u ją c b e z p o śr e d n i wpływ Krakowa na r o l n i c z e za­

p le c z e w stosunku do inn ych s ą s ia d u ją c y c h ośrodków : Bochni, Miechowa, Chrzanowa, K r z e s z o w ic , k t ó r e ś c i ą g a j ą rów nież pracowników z wsi dojazdow ych Krakowa, s t w i e r d z i l i ś m y , że s t r e f a I . bezw zględnego wpływu Krakowa wyznaczona w sk aźn i­

kiem powyżej

50

% w y je ż d ż a ją c y c h z danej m ie js c o w o ś c i zamy­

ka s i ę w zn a czn ie w ęższych g r a n ic a c h obejm ując t y l k o 8 m ia st i 96 gromad. W o b r ę b ie t e j s t r e f y m ieszka je d n a k 80%

pozam iejscow ej s i ł y r o b o c z e j m ia s ta Krakowa. W j e j g r a n i­

cach zaw arty j e s t niem al c a ł y p ow iat krakow ski z m ia s ta m i:

Skaw iną, W i e li c z k ą , B o ch n ią , Proszow icam i i Brzeskiem oraz znaczna c z ę ś ć pow iatu b o c h e ń s k ie g o .

A n a liz a n a s i l e n i a dojazdów do p ra c y w I s t r e f i e wpływu Krakowa wykazuje s i l n e zró żn ico w a n ie p r z e s tr z e n n e zw iązane zarówno z warunkami f i z j o g r a f i c z n y m i i ekonom icznym i, ja k t e ż z układem s i e c i k o m u n ik a c y jn e j. N a jw ię k sz e zgrupowanie p r a c u ją c y c h w K rak ow ie: a ) w w a r to ś c ia c h b ezw zględ n y ch oraz b) według o d s e tk a w y je ż d ż a ją c y c h w stosu n ku do o g ó łu z a tr u d n io n y ch w y stęp u je na SE od Krakowa, w r e j o n i e ’Wie­

l i c z k i oraz na E wzdłuż l i n i i k o le jo w e j K raków -B och n ia.

J e s t t o zarówno wynikiem d ob ry ch powiązań k o m u n ik acyjn ych , ja k i s ta r y c h t r a d y c j i r o b o tn ic z y c h w środ ow isk u W i e l i c z k i i B o ch n i. Z samej W i e l i c z k i d o je ż d ż a do Krakowa ponad 3 t y s . p r a c o w n ik ó w ,s ą s ia d u ją c y z n ią Bieżanów stanow i rówr- n ie ż małe s a t e l i t y c z n e o s i e d l e m ieszkaniow e Krakowa. P rzy

- '1 i l -

l i n i i k o le jo w e j z d ą ż a ją c e j do Katowic pow stał t r z e c i n ie ­ wielki ośrodek mieszkaniowy w Z a b ie r z o w ie , s k u p ia ją c y lud­

ność p r a c u ją c ą w Krakow ie, D o jeż d ża s tą d c o d z ie n n ie do Kra­

kowa ponad 800 o só b . W p r z e c iw ie ń s tw ie do te g o o b szar p ó ł­

nocny w o k o l i c y Miechowa z a o p a tr u je Kraków sła b o w s i ł ę roboczą. Małe z a in te r e s o w a n ie p ra c ą zawodową poza r o l n i ­ ctwem wiąże s i ę z k o r z y s tn ą s y t u a c ją w si o żyznych gleb ach lessowych, k tó r e stan ow ią n a tu r a ln e z a p le c z e ż y w i c ie ls k ie miasta Krakowa. D z i a ł a j ą s t a r e t r a d y c j e r o ln ic z e te g o re­

gio n u ,ja k i o d c ię c ie omawianych terenów przez 150 la t g r a ­ nicą zaborów r o s y js k i e g o i a u s t r i a c k i e g o od Krakowa. Charak­

tery sty czn y j e s t t e ż mały u d z ia ł za tru d n io n y ch w Krakowie z wsi le ż ą c y c h na zachód od m ia s ta , na żyznych te re n a c h lessowych w o k o l i c y L is z e k - Kam ienia, sła b o powiązanych s ie c ią kom unikacyjną z Krakowem.

R o zp a tru ją c r o z m ie sz c z e n ie zam iejscow ej s i ł y rob oczej Krakowa na t e r e n i e j e g o z a p le c z a w stosunku do o d se tk a za­

trudnionych poza rolnictw em dostrzegam y poważny wpływ k ra ­ kowskiego ośrodka na p r z e k s z t a łc e n i e s tr u k tu r y s p o łe c z n o - gospodarczej w s i.

Rozmiary wpływu Krakowa na je g o z a p le c z e wyznaczy ś c i ­ ś l e j wskaźnik p ra c u ją c y c h w Krakowie w stosunku do ogółu czynnych zawodowo. Wskaźnikiem 10% włączamy w s t r e f ę c i ą ­ żenia do krakow skiego rynku pracy o b sza r o pow ierzchni 722 km2 . Z A-O gromad powiatu krakow skiego i bocheń skiego oraz z je d n e j w p ow iecie proszow ickim d o je ż d ż a do Krakowa średnio po 10 - 25% ogółu l u d n o ś c i. U d z ia ł p ra c u ją c y c h w Krakowie w stosunku do o d setk a zatru d n io n y ch poza r o l n i ­ ctwem (w u k ła d z ie s o c ja lis t y c z n y m ) sta n o w i: w 5 g r o -

- 133 -

madach 4 0 - 60$ .

Gromady o w yraźnej s t r u k t u r z e r o b o t n i c z e j i c h ło p s k o - r o b o t n i c z e j g r u p u ją s i ę p rzed e w sz y stk im w p ołu d n io w o - wschodnim i południowym z a p le c z u Krakowa, N iem ały bowiem wpływ na p r z e k s z t a ł c e n i e s t r u k t u r y s p o łe c z n o -e k o n o m ic z n e j r o l n ic z e g o z a p le c z a w y w iera ją t r z y o ś r o d k i przemysłowe s t r e f y p o d m ie js k ie j Krakowa: W i e l i c z k a , Skawina i Z a b i e ­ rzów, W ie lic z k a sk u p ia w swych z a k ła d a c h p ra c y o k o ło 4 , 5 t y s . o só b , w tym 1 , 3 t y s . d o je ż d ż a ją c y c h c o d z ie n n ie do p r a c y . Do Skawiny d o j e ż d ż a ł o c o d z ie n n ie w 1958 r . około 3 , 5 t y s . o só b , nadto ponad 5 00 osób okresowo z 60 m ie js c o ­ w ości pow iatu k ra k o w sk ieg o i w a d o w ick iego. Z n ie k t ó r y c h wsi (n p . z Rzozowa) p racow ało w S k a w in ie po k i l k a s e t osób t a k , że z a p le c z e Skawiny p rz e o b r a ż a s i ę szybko w osady ro­

b o t n ic z e i c h ł o p s k o - r o b o t n i c z e .

T r z e c i p o m n ie jsz y o śro d ek przem ysłow y, rów nocześnie za ś s a t e l i t y c z n y m ieszkaniow y m ia s ta Krakowa w y ra sta w Za­

b ie r z o w ie w NW wycinku s t r e f y p o d m i e js k ie j p rzy l i n i i ko­

le jo w e j K r a k ó w -K r z esz o w ic e . T u t e j s z y przem ysł w apienn iczy sk u p ia głów n ie pracowników z p o b l i s k i c h w s i , w ytw arzając w łasn ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą choć m aleńką s t r e f ę wpływu. Z a l i ­ czony o s t a t n i o do rzędu o s i e d l i s k u p ia ł w 1959 r. 1400 pra­

cowników p o z a r o ln ic z y c h na 3000 m ieszkańców ( t j . ponad 45$

o g ó ł u ) , w tym 800 osób d o je ż d ż a ją c y c h c o d z ie n n ie do Kra­

kowa. '

Czynnikiem r ó ż n ic u ją c y m u k ła d y p r z e s tr z e n n e w za p leczu 1

madach ponad 805î, w 22 gromadach 60 - 70#, w 10 gro- 1

⁾

1) J . HERMA, D o jazdy do p ra c y w w ojew ództw ie krakow­

skim . R oczn ik Naukow o-Dydaktyczny WSP w K rak ow ie, z . 10 , łrace G e o g r a f i c z n e , Kraków 1 9 6 2 , s . 129 - 1 4 1 .

- ш -

Krakov/a s ą t e ż s t a r e t r a d y c j e r z e m ie ś ln ic z e w s e k to r z e po­

łudniowym i południow o-zachodnim (w s ie Ś w i ą t n i k i , Sułkow i­

ce, M o g ila n y , T y n i e c ) , do k tó r y c h naw iązuje d z i ś przemysł i c h a łu p n ic tw o , w p r z e c iw ie ń s tv ;ie do r o ln ic z y c h t r a d y c j i rejonu m iechowskiego i p r o s z o v /ic k ie g o . Tereny północne wy­

o d ręb n ia ją s i ę nadal ja k o m ik r o re g io n o zróżnicow anej g o s­

podarce r o ln e j n a sta w io n e j częśc io w o na własne u trzy m a n ie, w przeważnym s to p n iu jedn ak na z a o p a tr z e n ie Krakowa. Z g ro ­ mad t u t e j s z y c h odpływa s t a l e lu dn ość w kierunku Nowej Huty - Krakov/a, n iezn a czn e są jedn ak cod zien n e d oja zd y do pracy.

Tylko m ia s ta : N ie p o ło m ic e , Słom n ik i i Miechów w y s y ła ją do krakowskich zakładów p racy po k i l k a s e t osób.

W y k sz ta łc a n ie s i ę w z a p le c z u Krakowa zróżnicow anych stru k tu r z a tr u d n ie n ia o s p e c y fic z n y c h stosu nkach pracy w p o sz c z e g ó ln y c h s e k to r a c h t e j s t r e f y s t a ł o s i ę zaczątkiem dalszych przemian sp o łeczn o -ek o n o m iczn y ch i o sa d n ic z y c h . Jak w skazują s t u d ia prowadzone w r e p r e z e n ta c y jn y c h w siach te j s t r e f y (Rzozów , W ołow ice, Borek S z l a c h e c k i , Z ab ierzów , Rudawa) oraz l u s t r a c y j n e badania prowadzone w toku p ra k ty k terenowych w k i l k u d z i e s i ę c i u w sia c h , rów nolegle z n a r a s ta ­ niem lu d n o ś c i r o b o t n ic z e j i c liło p s k o -r o b o t n ic z e j p o s tę p u je proces r o z d r a b n ia n ia g o sp o d a rstw , tw o r z e n ia p a r c e l budow­

lanych, w zrost budovmictwa m ieszkaniowego oraz s z e r e g in ­ nych w sp ó łza le żn y c h z ja w is k , k t ó r e prowadzą do v /y k s z ta łc e -

1 )

ma s i ę s w o is te g o m ikroregion u . Wyrazem ty c h p r z e - 1

1) Wykaz odnośnych prac zawarty j e s t w b i b l i o g r a f i i opracowanej p rze z IG PAN p t . S tr u k tu r a p r z e s tr z e n n a g o s p ó - darki narodow ej. S p i s prac wykonanych w P o ls c e w la t a c h 1955 - "1962. Problemy s z c z e g ó ln ie ważne d la go sp o d ark i na­

rodowej . Warszawa

1963

.

k ształceń j e s t obecna struktura agrarna wsi podmiejskich nader zróżnicowana w poszczególnych sektorach s t r e f y , przy dużym odsetku d zia łek robotniczych oraz przemiany w struk-?

turze upraw. Sektor

Sb’

i

E

cechuje średnia w ielkość gospo­

darstw od 0 ,5 do 1 ha, maksymalnie 1,5 ha oraz wysoki wska­

źnik gospodarstw działkowych do 0 ,5 ha przy 10 - 3055 za­

trudnionych w r o ln ic tw ie , a 20 - 4055 zatrudnionych poza rolnictwem z ogółu mieszkańców. W p rzeciw ień stw ie do tego w sektorze północnym średnia w ielkość gospodarstw wynosi 2 - 3 ha,

40

-

50/5

ogółu mieszkańców zatrudnia roln ictw o, a 1055 pracuje poza rolnictwem.

Specyficzne przemiany z a szły w HE c z ę ś c i zaplecza w związku z inw estycją Nowej Huty. Masowy napływ ludności do nowego ośrodka przemysłowego z okolicznych i dalszych wsi oraz gwałtowny rozrost Nowej Huty spowodował na te r e ­ n ie Mogiły, Pleszowa oraz okolicznych wsi w ch łon ięcie tych osad w obręb organizmu miej skiego i zatrzymał czasowo po­

pyt na s i ł ę roboczą dojeżdżającą do pracy. Procesy te są przedmiotem odrębnych studiów

1 )

.

2) S trefa wpływu m iasta Tarnowa. Tarnów stanowi jeden z ważniejszych ośrodków pracy na te r e n ie P o lsk i południo­

wej zatrudniając w i 960 r , około 40 t y s . osób, wśród nich b lisk o połowa pracuje w zakładach przemysłowych, głównie w przemyśle metalowym, maszynowym i chemicznym. Z Innych działów gospedarki narodowej budowniotwo,transport i łą c z ­ ność skupia 17% ogółu zatrudnionych. Miejscowa s i ł a robo­

cza pokrywa zapotrzebowanie w 70>?>. 11,7 t y s . to pracownicy dojeżdżający do Tarnowa z 15 powiatów województwa krakow- 1

1) Por,

p r z y p is

1)

na

s t r .

129*

- 141 -

skiego i r z e s z o w s k ie g o . Województwo krakow skie u c z e s tn ic z y w 93$ w p o k r y c iu te g o zap otrzeb o w an ia, w y sy ła ją c z 96 g ro ­ mad około 10 t y s , pracowników, w tym 7 ,3 6 t y s . osób z po­

wiatu ta rn o w sk iego i 2 , 4 t y s . z pow iatu b r z e s k ie g o . J e s t to w swej ogromnej w ię k s z o ś c i s i ł a męska, ł ą c z n ie bowiem dojeżdża do Tarnowa t y l k o 1 ,5 t y s . k o b i e t . D o je ż d ż a ją c y do pracy k o r z y s t a j ą p rzed e w szystkim z s i e c i k o le jo w e j (6 7 $ ogó^u); autobusy PKS i MKS odgryw ają sk ro m n ie jsz ą r o l ę . P akt, że w ęzeł tarn ow ski wyposażony j e s t nierównom iernie w pow iązania kom unikacyjne wywiera s i l n e p ię tn o na podaży s i ł y r o b o c z e j z kręgu wsi o ta c z a ją c y c h Tarnów; 50$ d o je ż ­ dża dwiema l i n i a m i k o lejo w y m i: od s tr o n y Bochni 3 ,1 t y s . pracowników, od s tr o n y S t r ó ż 2 , 8 t y s .

Zam iejscow a s i ł a rob ocza z a tr u d n io n a j e s t w 6 0 $ w p r z e ­ myśle, głów n ie chemicznym i metalowym. W budownictwie p ra ­ cuje lu d n ość z kręgu d a ls z y c h w s i, stanowi ona ł ą c z n ie z komunikacją 30$ d o je ż d ż a ją c y c h . Znikomy j e s t u d z ia ł za­

miejscowej s i ł y r o b o c z e j w innych d z ia ła c h go sp o d ark i naro­

dowej (1 5 $ d o je ż d ż a ją c y c h ) .

S t r e f a wpływu m ia sta Tarnowa, n a jw ię k sz a w wojewódz­

twie krakowskim (poza Krakowem) obejm uje ł ą c z n i e około 140 gromad, w tym niemal c a ły o b szar pow iatu ta rn o w sk ie g o ; po­

za tym w łącza od s tr o n y zachodn iej 44 gromad pow iatu bo­

cheńskiego i 22 gromad pow iatu b r z e s k ie g o , na północy 15 gromad pow iatu Dąbrowa Tarnowska, na w schodzie 30 gromad powiatu d ę b ic k ie g o oraz k i l k a z pow iatu r o p c z y c k ie g o , na

1 )

południu 12 gromad p ow iatu g o r l i c k i e g o 1

1 ) F . ŻOŁNA, Przem ysł pow iatu ta rn o w sk ie g o , Kraków, 1 9 6 0 ,. m aszynopis WSP, s . 1 - 198 oraz dwie mapy. B , POD­

STAWA. Dojazdy do p ra c y do m ia sta Tarnowa i ic h wpływ na r o ln ic z e z a p le c z e , Kraków 196 3, m aszynopis WSP, s . 1 - 1 3 7 , k ilk a n a ś c ie t a b e l i 4 mapy.

142 -

U d z ia ł w y je ż d ż a ją c y c h do p r a c y z p o s z c z e g ó ln y c h gromaa do Tarnowa i s ą s i a d u j ą c y c h ośrodków waha s i ę w z a p le c z u m ia sta ©d k i l k u n a s t u do k i l k u s e t osób dochodząc w n i e k t ó ­ r y ch do 40% o g ó łu z a t r u d n i e n i a . To z r ó ż n ic o w a n ie w iąże s ię z nierównomiernym ro z m ie sz c z e n ie m l i n i i k om u nikacyjn ych:

z 5 gromad w yjeżdża 30 - 40% o g ó łu z a tr u d n io n y c h , z 9 g r o ­ mad 20 - 30%, z 18 gromad 10 - Z.0%, z 10 gromad 5 - 10%, z 4 gromad t y l k o 5% o g ó ln e g o z a t r u d n i e n i a . U d z ia ł z a tr u d ­ n io n y ch p oza r o ln ic tw em z p o s z c z e g ó ln y c h gromad zw iększa

' r ’» î .

s i ę na s k u te k dojazdów do Zakładów C e l u l o z y i P a p ie r u w N iedom icach oraz z a t r u d n ie n ia w m iejsco w y ch z a k ła d a c h . W zw iązku z tym z a t r u d n i e n i e p o z a r o ln ic tw e m sta n o w i w 18 gromadach ta i-n ow sk iego z a p le c z a od 20 do

50

% o g ó łu z a tr u d ­ n io n y c h , w 17 gromadach 10 - 20%. S to s o w n ie t e ż k s z t a ł t u j e s i ę g ę s t o ś ć z a l u d n i e n i a , w skaźnik m ężczyzn za tr u d n io n y ch w r o l n i c t w i e w ykazuje ró w n o c ześn ie s t a ł ą z a le ż n o ś ć z w i e l ­ k o ś c i ą g o s p o d a r s tw . V/ grom adach, w k tó r y c h o d s e t e k z a tr u d ­ n io n y ch p oza r o ln ic tw e m w z r a sta pow yżej

30

%, g ę s t o ś ć z a - lu d n ie n ia p r z e k r a c z a 200 osób na km , a 2

300

osób na 100 ha użytków r o ln y c h . Rów nocześnie spada ś r e d n i a w ie lk o ś ć g o s ­ podarstw do 1 , 5 - 2 h a, p r z y p r z e c i ę t n e j 3 , 5 h a . Znamien­

n ie u k ła d a s i ę t e ż s t r u k t u r a z a t r u d n ie n ia w r o l n i c t w i e : w sk aźnik mężczyzn z a tr u d n io n y c h na 100 ha użytków r o ln y c h o b n iża s i ę w omawianych gromadach r o b o t n ic z y c h i c h ł o p s k o - r o b o t n ic z y c h od 20 do 2 5 . Trud p r a c y w g o sp o d a r stw a c h r o l ­ nych Spoczywa (p o d o b n ie j a k w z a p le c z u Krakowa) na barkach k o b i e t , sta n o w ią one w gromadach r o b o t n ic z y c h u przem ysło­

wionego s e k to r a z a c h o d n ie g o od 75 do 85% o g ó łu z a t r u d n io ­ nych w r o l n i c t w i e .

W yznaczając w skaźnikiem wzwyż 50% o g ó łu w y je ż d ż a ją c y c h

- 143 -

z danej gromady i s t r e f ę wpływu m ia sta Tarnowa włączamy w j e j obręb p ró cz m ia sta B r z e sk a 46 gromad. N ajw iększe na­

s i l e n i e za tru d n io n y ch w Tarnowie w y stęp u je na W od m iasta w r e j o n i e Zakładów Azotow ych, W gromadach s ą s ia d u ją c y c h z Tarnowem o d s e te k w y je ż d ż a ją c y c h do Tarnowa w stosunku do ogółu z a tru d n io n y ch wynpsi 30 * 4 0 $ . Ze Z b y lit o w s k ie j Góry d ojeżdża do ta rn o w sk ich zakładów p ra c y 700 osób , z Woli R z ę d z iń s k ie j 6 0 0 , z W ierzch o sław ic 520 o só b , Z każdego n ie ­ mal gospodarstw a p r a c u je w ‘'A z o ta c h " k ilk u członków r o d z i ­ ny, w z a s a d z ie m ężczyzn, za tru d n io n y ch tu ju ż w t r z e c i e j g e n e r a c j i , Vf związku z tym n a s tę p u je s t a b i l i z a c j a w ięzi stosunkami p ra c y i w sie s ą s ia d u ją c e z Zakładem p r z e k s z t a ł ­ c a ją s i ę w o s i e d l a r o b o t n i c z e .

Szczegółow a a n a li z a s t r u k tu r y z a tr u d n ie n ia przeprowa­

dzona p rz e z E PODSTAWĄ i F . Ż0IN§ w p o s z c z e g ó ln y c h wsiach pozwala s t w i e r d z i ć , że r o z p o c z ę ty z c h w ilą budowy k o l e i ż e la z n e j p r o c e s p r z e c h o d z e n ia lu d n o ś c i c h ło p s k ie j do z a ję ć p o z a r o ln ic z y c h p o s t ą p i ł s i l n i e naprzód po rozbudowie Zakła­

dów Azotowych i M echanicznych M -7, p r z e k s z t a ł c a j ą c s ą s i a ­ dujące z nimi w sie w gromady r o b o t n ic z e i c h ło p s k o -r o b o t - n ic z e . Wsie B ogu m iłow ice, Z b y lito w s k a Góra, Wola R z ę d z iń - ska, w k tó r y c h

30

- 4 0 $ ogóln ego z a tr u d n ie n ia stanowią pra­

cownicy z a tr u d n ie n i w Tarnow ie, p o s ia d a ją typowe r y s y osad p od m iejsk ich zarówno ze względu na r o d z a j budownictwa (d o ­ my 3 - 5 izbow e) i u rz ą d z e n ia m ieszkań, j a k to ż ż y c ie k u l­

tu r a ln e , C ec h u je j e s i l n e r o z d r o b n ie n ie g o sp o d arstw , g o s­

podarstwa 0 , 5 - 2 ha stan ow ią 4 0 $ . Równocześnie p r z e tr w a ła mała grupa gospodarstw ponad 2 ha, w k tó r y c h p r a c u je s i ę nowoczesnymi, zmechanizowanymi narzędziam i r o ln ic z y m i.

Uprawa o g r a n ic z a s i ę na ogó ł do mniej pracochłonn ych k u l -

t u r . N a to m ia st w sie odd alon e od pow iązań kom unikacyjnych (n p . Żukow ice) u tr z mały c h a r a k t e r osad r o l n i c z y c h o z r ó ż ­ nicowanym t y p i e g o s o o d a r k i , zależnym p rz e d e w sz y stk im od j a k o ś c i g le b y1 )

3 ) S t r e f a wpływu R zeszow a. M ia s to w o je w ó d z k ie , p o ło ż o ­ ne na głównym s z la k u komunikacyjnym K r a k ó w -P r z e m y ś l, w węź­

l e l i n i i k o lejo w y c h i a u to b u so w y ch , r o z w ija s i ę szy b k o po I I w o jn ie ja k o ważny o śro d e k przem ysłow y o r a z ryn ek p racy d la r o l n i c z e g o z a p l e c z a . Z n a jd u je tu z a t r u d n i e n i e 4-0 t y s . o só b , z k tó r y c h 15 t y s . , t j . o k o ło 40% d o je ż d ż a do p r a c y . P r z e s z ł o połowa sarn iejscow ej s i ł y r o b o c z e j p r a c u j e w p r z e ­ myśle i b u d ow n ictw ie, t r a n s p o r t , ł ą c z n o ś ć i o b r ó t towarowy d a je p ra cę 25% d o je ż d ż a ją c y o h . N a jw ię k s z e z a p otrzeb o w a n ie na zam iejscow ą s i ł ę r o b o c z ą w ykazuje budov/nictw o, 67% s t a ­ nowią bowiem p ra cow n icy z a m ie js c o w i. Rozwój k o m u n ik a cji autobusow ej po I I w o jn ie u m ożliw ia d o ja z d y do p r a c y z r o z ­ l e g ł e g o z a p l e c z a . Rzeszow skim zakładom p r a c y d o s t a r c z a s i ­ ł y r o b o c z e j 24 p o w ia ty województwa r z e s z o w s k ie g o . Z a m iesz­

k u je ona 35 m ia s t , 2 o s i e d l a i 250 w s i . N a jw ię k s z y o d s e te k d o je ż d ż a ją c y c h p rzypada na p o w ia t r z e s z o w s k i . N a s i l e n i e dojazdów do p r a c y w z ra sta w m iarę z b l i ż a n i a s i ę do ośrodka;

z 9 gromad s ą s i a d u ją c y c h z Rzeszowem d o je ż d ż a po 300 - 900 o só b . M ężczyźn i sta n o w ią w ię k s z o ś ć w każdym d z i a l e g o s p o ­ d a r k i n a r o d o w e j.u d z ia ł ic h d o c h o d z i do 80% o g ó łu d o je ż d ż a ­ j ą c y c h .

Z a t r u d n ie n ie r ó ż n i c u j e s i ę wraz z o d l e g ł o ś c i ą od mia­

s t a . Gromady p o łą c z o n e z Rzeszowem mniej dogodną s i e c i ą 1

1 ) Według F . ŻOŁNY i В . P OD STA V/Y - p o r . p r z y p i s na str.

141.

- '.45 -

komunikacyjną d o s t a r c z a j ą p rzed e w szystkim pracowników do budownictwa. Typowa pod tym względem j e s t p o ło ż o n a wśród lasów Wola G łogow ska. P o b l i s k i e m ie js c o w o ś c i z a s i l a j ą s i ł ą r o b o c z ą ,p r z e d e w szystkim p r z e m y s ł.

W ydzielona p rze z H. B a l I . s t r e f a wpływu m ia sta Rze­

szowa obejm uje 41 gromad z p ow iatu r z e s z o w s k ie g o , 7 gromad z pow iatu Kolbuszowa oraz 3 gromady i m ia sta z powiatu Strzyżów . Poza t ą s t r e f ą l e ż ą m ia sta Ł a ń cu t, Przeworsk, Jarosław i S ę d z isz ó w . Z a p le c z e Rzeszowa t o je d e n z n a jg ę ś ­ ciej z a lu d n io n y c h terenów r o l n ic z y c h P o l s k i } przypada tu od 100 do 300 mieszkańców na 100 ha użytków r o ln y c h . Zde­

cydowaną przewagę mają gospo d arstw a k a r ło w a te i m ałorolne (

92

% ), p r z y czym za zn a cza s i ę k o n t r a s t między gromadami sektora p ó łn o c n e g o w p o w ie c ie kolbuszow skim o l i c h y c h p i a ­ s z c z y sty c h g le b a c h , o ś r e d n ie j w i e l k o ś c i go spod arstw ponad 2 ha o ra z obszarów p o d m ie js k ic h , k tó r e c e c h u je znaczny udział go sp o d arstw d ziałk o w ych do 0 , 5 ha (1 0 - JO%)• Ana­

lo g ic z n ie k s z t a ł t u j e s i ę g ę s t o ś ć z a lu d n ie n ia dochodząc v z a p le c z u Rzeszowa do 200 i w ię c e j mieszkańców na km ,

2

przy czym z gromad ty c h 20 —

50

% p r a c u je poza ro ln ic tw em . J a k w sk azu je a n a l i z a c z t e r e c h r e p r e z e n ta c y jn y c h w s i, przeprowadzona p r z e z H. BAL, s t r u k t u r a sp o łec zn o -e k o n o m i­

czna wsi p o d m ie js k ic h j e s t n i e j e d n o l i t a . 0 zróżn icow aniu decyduje p rz e d e w szystkim p ow iązan ie kom unikacyjne wsi z Rzeszowem. Gromady le ż ą c e w bezpośrednim sąsiedztwie Rzeszowa oraz wzdłuż l i n i i kom unikacyjnych c ec h u je znaczne rozd rob n ien ie go sp o d arstw (4 0 — 80% do 2 h a ) , z a g ę s z c z e n ie ludności od 140 do 240 na 1 km oraz typowa d l a w si r o b o t­2 niczych s t r u k t u r a o s a d n ic z a . W zrost zap otrzebow an ia na s i ­ łę rob oczą w wyniku poważnych i n w e s t y c j i przemysłowych

146

^-

zlikwidował grupę bezrolnego p r o le ta r ia tu , a dochody z pra­

cy zawodowej podnoszą znacznie stopę życiową. Wyrazem tego j e s t s iln y ruch budowlany (w Palikówce np. powstało po II wojnie ?0 nowych domów) oraz m iejsk i s t y l ży cia i urządze­

nia domu. Równocześnie obserwuje s ię znaczne zapóźnienie gospodarcze we wsiach puszczańskich o złych powiązaniach komunikacyjnych z Rzeszowem; n ie można n ie podnieść jednak r o li poważnych dew astacji wsi na tym te r e n ie w ok resie II wojny (np. w Hucisku) .

4 Strefa wpływu Opola. Opole, miasto wojewódzkie o z ło ­ żonych funkcjach adm inistracyjnych, przemysłowych, komuni­

kacyjnych , usługowych stanowi równocześnie jeden z w ażniej­

szych ośrodków przemysłowych na te r e n ie woj. opolskiego, Liczba zatrudnionych w tu te jsz y c h zakładach pracy wynosiła według stanu z 1958 roku 32 690 osób; pozamiejscowa s iła robocza stanow iła 56;; ogółu zatru d n ien ia. Dojazdy do pracy ułatw ia g ęsta s ie c l i n i i kolejowych i autobusowych.

Większość dojeżdżających,bo 65 %, to mężczyźni. Zamiej­

scowa s i ł a robocza wynosi 60% pracujących w budownictwie, 40% w przem yśle, około 40% w tran sp orcie i łą c z n o ś c i, zna­

czn ie mniej, bo 25% w a d m in istr a c ji.

I lo ś ć dojeżdżających do opolskich zakładów pracy z po­

szczególnych gromad w w artościach bezwzględnych waha s ię znacznie - od 100 do 700 osób. Z 7 gromad I s tr e fy wpływu pracuje po 100 — 200 osób; z 4 gromad 200 — 300 osób; z 2 gromad powyżej 300 osób. Odsetek zatrudnionych w opolskich 1

1)

H.

BAL;

Dpjazdy do pracy do Rzeszowa

i

ic h wpływ

na r o ln ic z e za p lecze. Kraków 19^3» maszynopis

WSP,

s . 1 -

- 1 2 0 , 3 mapy.