Kamila Naumowicz
W obliczu kryzysu demograficznego :
ingerencja władzy publicznej w życie
rodzinne na przykładzie
ustawodawstwa małżeńskiego
Augustyna
Studia Prawnoustrojowe nr 12, 167-174
2010
K am ila N a u m o w icz
U n iw e r s y te t W a rm iń s k o - M a z u rs k i w O lsz ty n ie
W obliczu kryzysu dem ograficznego
- ingerencja w ładzy publicznej w życie rodzinne
na przykładzie ustaw odaw stw a m ałżeńskiego
A ugusta
H istoria vero testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, m agistra vitae, n u n tia vetustatis.
(H istoria istotnie [jest] św iadkiem czasów, św iatłem prawdy, życiem pamięci, nauczycielką życia, głosicielką tradycji)
Cyceron, De oratore, Liber II, Cap. IX 35
C e le m n in ie js z e j p ra c y j e s t z w ró c e n ie u w a g i n a w sp ó łc z e sn y p ro b le m d o ty c z ą c y t a k P o ls k i, j a k i w ię k sz o śc i p a ń s tw e u ro p e js k ic h , a m ia n o w ic ie n a p o g łę b ia ją c y się k ry z y s d e m o g ra fic z n y i s ta r z e n ie się sp o łe c z e ń stw . P ro g n o z y p rz y g o to w a n e p rz e z G łó w n y U r z ą d S ta ty s ty c z n y n a l a t a 2 0 0 8 -2 0 3 5 p rz e w i d u ją , iż lic z b a lu d n o ś c i w P o lsc e b ę d z ie się z m n ie js z a ć w c o ra z sz y b sz y m te m p ie , a od 2 0 1 4 p rz e w id y w a n y j e s t p o g a rs z a ją c y się z r o k u n a ro k u je m n y p r z y r o s t n a tu r a ln y , z w ią z a n y m .in . z m a le ją c ą lic z b ą k o b ie t w w ie k u ro z r o d czym , o b n iż a ją c ą się lic z b ą u r o d z e ń (p o c ząw szy od 2011 r.)1, a ta k ż e z m ia n ą m o d e lu d z ie tn o ś c i2. Z a o b se rw o w a ć te ż m o ż n a z n a c z n e ro z b ie ż n o śc i p o m ię d z y
1 Niekorzystne zmiany w strukturze wieku ludności i proces tzw. starzenia się społeczeń stwa związane są z wydłużeniem się średniej długości życia ludzkiego, któremu towarzyszy niski poziom dzietności. Z danych GUS wynika, że kobiety nie tylko rzadziej decydują się na macierzyństwo, ale też o wiele później - w roku 2008 średnia wieku rodzących kobiet wynosiła 28,2 i będzie się stopniowo zwiększać, poza tym większość kobiet decyduje się na posiadanie jednego (50,8%), maksymalnie dwojga dzieci (34,3%). Dla porównania w ogólnej liczbie urodzeń trzecie dziecko to tylko 9,8%, a czwarte zaledwie 3% przypadków. Natomiast 22,7% żywych urodzeń to dzieci pozamałżeńskie. Por. dane GUS dotyczące struktury ludności na lata 1975-2030, [online] <www.stat.gov.pl/gus/5840_646_PLK_HTML.htm>, dostęp: 28 września 2010 oraz pro gnozę na lata 2008-2035: <http://www.stat.gov.pl/gus/5840_8708_PLK_HTML.htm>, dostęp: 27 października 2010.
2 Więcej o sytuacji demograficznej Polski i roli rodzin wielodzietnych w kształtowaniu dodatniego przyrostu naturalnego: I. Kowalska, Rodzina wielodzietna w procesie demograficz-
168 Kamila Naumowicz
te r e n a m i m ie js k im i i w ie js k im i, w y n ik a ją c e m .in . z o d m ie n n o ś c i z a c h o w a ń p ro k re a c y jn y c h (n p . n iż s z a ś r e d n ia w ie k u u ro d z e n ia p ie rw sz e g o d z ie c k a )3.
P o c ią g a to z a s o b ą k o n ie c z n o ść p o d ję c ia z d e c y d o w a n y c h d z ia ła ń , k tó re n ie k ie d y m o g ą w ią z a ć się ze z n a c z n ą in g e r e n c ją w życie ro d z in n e o b y w a te li. N ie w ła ś c iw a p o lity k a p r o r o d z in n a (a ra c z e j je j b r a k 4) m oże m ie ć b o w iem d e c y d u ją c y w p ły w n a k ry z y s f in a n s ó w p u b lic z n y c h . J a k d a le k o u s ta w o d a w c a m a p ra w o i o b o w ią z e k in g e ro w a ć w s t r u k t u r ę ro d z in y i m o ra ln o ść ? P o s z u k u ją c o d p o w ie d z i n a to p y ta n ie , p o s ta n o w iła m się o d w o łać do c z a só w s ta r o ż y t n y c h , k ie d y p rz e d a n a lo g ic z n y m p ro b le m e m i k o n ie c z n o ś c ią je g o ro z w ią z a n ia s t a n ą ł w p o c z ą tk a c h p r y n c y p a tu O k ta w ia n A u g u s t5.
K ryzys d e m o g r a fic z n y i m o r a ln y w s p o łe c z e ń s tw ie
r zy m sk im k o ń c a R e p u b lik i
B y z ro z u m ie ć m otyw y, j a k im i k ie ro w a ł się A u g u s t w sw y m u s ta w o d a w s tw ie d o ty c z ą c y m ro d zin y , n a le ż y w p ie rw p rz y jrz e ć się p rz e m ia n o m , j a k im o n a p o d le g a ła u s c h y łk u R e p u b lik i. J e d n y m z sy m p to m ó w k r y z y s u s p o łe c z n e go b y ł ro z p a d s t r u k t u r y ro d z in y rz y m s k ie j, p o s tr z e g a n y ta k ż e ja k o k ry z y s m o ra ln o ś c i. C h ę ć k u m u lo w a n ia b o g a c tw i z a c h o w y w a n ia m a j ą t k u ro d z in n e g o w je d n y m r ę k u , k tó r a z d o m in o w a ła sp o łe c z e ń stw o ju ż n a 150 l a t p r z e d p a n o w a n ie m A u g u s ta , d o p ro w a d z iła do p o ja w ie n ia się te n d e n c ji do p o s ia d a n ia w y łą c z n ie je d n e g o p o to m k a , a w k o n s e k w e n c ji do k r y z y s u d e m o g ra fic z n e g o w p a ń s tw ie . O g ra n ic z a ją c licz b ę p o to m s tw a (a ty m s a m y m ró w n ie ż c h ro n ią c m a ją te k p rz e d r o z d ro b n ie n ie m p rz e z o g ra n ic z e n ie ilo ści p rz y s z ły c h p o sa g ó w n a rz e c z có rek ), b o g a c i R z y m ia n ie z a p e w n ia li so b ie w y so k i s t a n d a r d ży cia o ra z pozycję sp o łe c z n o -p o lity c z n ą 6.
N a k ry z y s m o r a ln y rz y m s k ie g o s p o łe c z e ń s tw a złożyło s ię t a k ż e c o ra z c z ę s ts z e z a w ie r a n ie tzw . fik c y jn y c h m a łż e ń s tw , k tó r y c h c e le m b y ło w y łą c z n ie p o w ię k s z e n ie m a ją tk u . S t ą d A u g u s t w sw o im u s ta w o d a w s tw ie m u s ia ł
rodzin wielodzietnych w Polsce a polityka prorodzinna, Warszawa 2006, s. 13 i n., [online]
<www.senat.gov.pl/K6/agenda/seminar/a/060718.pdf>; <www.senat.gov.pl/K6/agenda/seminar/a/ 060718.pdf>, dostęp: 20 października 2010.
3 Zob. dane GUS: Prognoza ludności na lata 2008-2035..., s. 4.
4 Por. stanowisko Konfederacji Pracodawców Polskich na temat braku międzyresortowej polityki prorodzinnej, która mogłaby zapobiec nadchodzącemu kryzysowi [online] <http:// www.pracodawcyrp.pl/stanowiska/art,4811,dzieci-to-najwazniejsza-inwestycja-dla-polskiej-go- spodarki-.html>, dostęp: 13 października 2010.
5 Celem pracy jest ogólne zarysowanie kryzysu demograficznego i moralnego, w jakim znalazło się społeczeństwo rzymskie końca Republiki oraz prób jego zwalczania w ustawodaw stwie Augusta w porównaniu ze współczesnym kryzysem demograficznym społeczeństwa pol skiego. Dlatego też w artykule zostaną omówione tylko przykładowe rozwiązania prawne zasto sowane przez Augusta.
z m ie rz y ć się z p ro b le m e m p o w s tr z y m y w a n ia p rz e z p a t e r f a m i l i a s sw y c h d z ie c i p r z e d z a w ie r a n ie m z w ią z k ó w m a łż e ń s k ic h , b y u n ik n ą ć k o n ie c z n o śc i p ła c e n ia p o s a g u lu b p rz e c iw n ie - z m u s z a n ie m ic h do m a łż e ń s tw a w b re w ich w o li7.
N a u p a d e k o b y czajó w m ia ły w p ły w ró w n ie ż lic z n e w o jn y i p r z e c ią g a ją c a się w ie lo le tn ia s łu ż b a w o jsk o w a , k tó r a s p r a w ia ła , że p a te r fa m i l i a s b y ł c zęsto n ie o b e c n y w d o m u , co p ro w a d z iło o s ta te c z n ie do r o z lu ź n ie n ia w ęzłó w m a ł ż e ń s k ic h i o s ła b ie n ia je g o pozycji8. N a s tę p o w a ła n ie u c h r o n n a d e z in te g r a c ja ro d z in , w z r a s ta ła lic z b a z d ra d , p rz e lo tn y c h ro m a n s ó w i rozw odów , tu d z ie ż d e p r a w a c ja s p o łe c z e ń s tw a o b s e rw o w a n a p rz e z lic z n y c h p o e tó w e p o k i9. N ie k tó rz y p rz y c z y n y u p a d k u obyczajów d o p a tr y w a li się ró w n ie ż w d łu g o tr w a ły c h w a lk a c h o w ła d z ę w o k re s ie p ó źn ej R e p u b lik i. J a k p is a ł T a c y t, w ty m o k re s ie „nie by ło ju ż obyczajów , n ie było p r a w a , n a jn ik c z e m n ie js z e u c z y n k i p o z o s ta w a ły b e z k a r n e ”10.
K o le jn y m c z y n n ik ie m p o g łę b ia ją c y m k ry z y s d e m o g ra fic z n y b y ła p o s tę p u ją c a u r b a n iz a c ja p a ń s tw a . W m ia s ta c h b o w ie m żyło w ó w czas ok. 10% s p o łe c z e ń s tw a . Ś m ie rte ln o ś ć b y ła ta m w y ż sz a n iż n a t e r e n a c h w ie jsk ic h , z a ś lic z b a u r o d z e ń n iż s z a . B ra k o w a ło t a k wody, j a k i p o ż y w ie n ia . C h o ć p a ń s tw o d o s ta rc z a ło ra c je ży w n o ścio w e w zb o żu , to j e d n a k o ile b y ły o n e n a d to w y s ta r c z a ją c e d la je d n e j osoby, o ty le z d e c y d o w a n ie n ie w y s ta r c z a ły n a z a s p o k o je n ie p o trz e b ro d zin y . N ie b e z z n a c z e n ia p o z o s ta je f a k t, że w epoce A u g u s ta
z n a c z n a część p o p u la c ji R z y m u ż y ła w s k r a jn e j b ie d z ie 11.
N a s y tu a c ję d e m o g ra fic z n ą k r a j u n a k ła d a ł się p ro b le m k o n tr o li u ro d z in . A n ty k o n c e p c ja i a b o rc ja (tzw . w y w o ły w a n ie p o ro n ie n ia ) b y ły w ó w czas z n a n e , je d n a k d o s tę p n e g łó w n ie k la s o m w y ż sz y m , p rz e d e w s z y s tk im z u w a g i n a w y so k ie k o s z ty le c z e n ia . S zc z e g ó ln ie ro z p o w sz e c h n io n e w s ta r o ż y tn y m R z y m ie by ło d zie c io b ó jstw o o ra z p o rz u c a n ie n ie m o w lą t, w ty m szc z e g ó ln ie d z ie w 7 Por. D.23.2.19 (Marcianus) oraz D.23.2.21 (Terentius Clemens). S. P. Scott, The Civil
Law, t. V, Cincinnati 1932, [online] <http://www.constitution.org/sps/sps.htm>, dostęp: 28 wrze
śnia 2010. O fikcyjnych zaręczynach po wydaniu pierwszej z serii ustaw przez Augusta pisał Cassius Dio, hist. Rom., lib. 54, 16,7 - wielu mężczyzn zaręczało się z bardzo młodymi dziew czynkami po to, by korzystać z przywilejów wprowadzonych ustawą, stąd August ustalił mini malny wiek ich zaręczyn na 10 lat. Cassius Dio, Roman History, t. VI, books 51-55, tłum. ang. E. Cary, H.B. Foster, Loeb 1917 [online] <http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/ Cassius_Dio/54*.html>, dostęp: 27 września 2010 Por. także: B. Biondi, La legislazione di
Augusto, Milano 1939, s. 70.
8 Por. P. Csillag, op. cit., s. 45 i 54. Także T. S. Vigorita, Casta domus. Un seminario sulla
legislazione matrimoniale Augustea, Napoli 1998, s. 31.
9 Należeli do nich m.in. Plautus, Cyceron czy Horacy, którzy dostrzegali moralną depra wację społeczeństwa i popierali dążenia Augusta do przywrócenia moralności i dawnych tradycji w Italii. Szerzej wraz z cytowanymi autorami P. Csillag, op. cit., s. 50 i n.
10 Tłumaczenie własne na podstawie Cornelius Tacitus, The Annals, III 28, tłum. A. J. Church, W. J. Brodribb, Rome 1921; [online] <www.perseus.tufts.edu/hopper/text;jsessio- nid=30CC2335E8E3D37258E5DFA3734772B8?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0078%3Abo- ok%3D3%3Achapter%3D28> dostęp: 27 września 2010.
170 Kamila Naumowicz
c z y n e k 12. T y m p ro c e d e ro m s p rz e c iw ia ł się A u g u s t, k tó r y p o s ta w ił so b ie z a cel w z m o c n ie n ie i o c h ro n ę w a r s tw w y ż sz y c h o ra z z w a lc z e n ie k r y z y s u d e m o g ra ficzn eg o w p a ń s tw ie 13.
R o s n ą c a r o la n ie w o ln ik ó w w g o sp o d a rc e i ż y c iu sp o łe c z n y m n ie p o z o s ta ła b e z w p ły w u n a s y tu a c ję d e m o g ra fic z n ą i m o ra le s p o łe c z e ń s tw a 14. P o n a d 50% w z ro s t p o p u la c ji w I ta lii w y w o d ził się z w a r s tw y n ie w o ln ic z e j - z a p a n o w a n ia A u g u s ta 3 m ln sp o ś ró d o g ó łu 5 m ln m ie s z k a ń c ó w s ta n o w ili niew olnicy, p o d c z a s g d y lic z b a w o ln y c h o b y w a te li n ie w z ro s ła , a w rę c z s p a d ła w p o ró w n a n i u z 2 2 5 p .n .e . P o n a d to o p a r te n a p ra c y n ie w o ln ic z e j w ie lk ie la ty f u n d ia d o p ro w a d z a ły do r u in y m a łe i ś re d n ie g o sp o d a rstw a ro ln e, n a k tó ry c h o p ie ra ła się początkow o rz y m s k a g o sp o d a rk a . D odatkow o liczne w ojny i p o w o łan ia do w o jsk a p o g łęb iały i t a k t r u d n ą sy tu a c ję d ro b n y ch rolników , co o sta te c z n ie w yw o łało k ry z y s rolny. W ta k ic h w a ru n k a c h niem o żliw e było z a w ie ra n ie m a łż e ń s tw i z a k ła d a n ie ro d zin . C o raz częstsz e s ta ły się w ięc p o z a m a łż e ń s k ie relacje w ła śc i cieli z n ie w o ln ik a m i lu b niew o ln ica m i. N a to m ia s t dzieci niew olników , z ra c ji n a n ie o p łacaln o ść ic h u tr z y m a n ia i p o n o sz e n ia k o sztó w w y ch o w an ia (cen a d o ro słe go n ie w o ln ik a b y ła bow iem re la ty w n ie n isk a ), często p o z o staw ian o n a śm ie rć 15.
P ie rw s z e o z n a k i k r y z y s u d e m o g ra fic z n e g o z o s ta ły d o s trz e ż o n e je sz c z e p r z e d p a n o w a n ie m A u g u s ta (m .in . J u l i u s z C e z a r p r z y re f o r m ie g r u n tó w z 59 p .n .e . p r z y z n a w a ł sz c z e g ó ln e p r z y w ile je ojco m p o s ia d a ją c y m m in . 3 d zieci, a w sw y c h k o le jn y c h a k t a c h ró w n ie ż m a tk o m 3 dzieci), je d n a k ż e w ą tp liw e j e s t , czy p rz e d A u g u s te m is tn ia ły szczeg ó ło w e n o rm y p o tę p ia ją c e c e lib a t lu b z a c h ę c a ją c e do p r o k r e a c ji16.
U sta w y A u g u sta
F u n d a m e n t e m r e fo rm y e ty c z n o -m a łż e ń s k ie j A u g u s ta b y ły t r z y u s t a w y: lex I u lia d e m a r ita n d is o r d in ib u s , lex I u lia d e a d u lte r iis o ra z lex P a p ia
12 Choć brak jest dokładnych danych na ten temat, uważa się, że Rzymianie preferowali aborcję nad dzieciobójstwo, za bardziej humanitarne uznawali zniszczenie płodu niż porzucenie już narodzonego dziecka. Por. P. Csillag, op. cit, s. 56-58. O mniejszej liczbie dziewczynek w stosunku do chłopców i konsekwencjach tego stanu rzeczy szerzej T. A.J. McGinn, The
Augustan Marriage Legislation adn Social Practic: Elite Endogamy versus Male „Marrying Down", [w:] Roman law as a Reflection of Social and Economic Life in Antiquity, ed.
J. J. Aubert, B. Sirks, Michigan 2002, s. 66 i n.
13 Szerzej na temat niechcianych dzieci i infanticide (porzucania oraz zabijania niemow ląt) patrz P. Garnsey, Child Rearing in Ancient Italy, [w:] The Family in Italy from Antiquity to
the Present, ed. D.I. Kertzer, R.P. Saller, Yale 1991, s. 51 i n.
14 Por. E. Ciccotti, Profilo di Augusto, Torino 1938, s. 91-92. 15 Zob. P. Csillag, op. cit., s. 51 i n.
16 Por. C. Suetonius Tranquillus, The life of the Twelve Ceasars, Julius Ceasar 20, tłum. ang. J. C. Rolfe, Loeb 1913; [online] <http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Su- etonius/12Caesars/Julius*.html>, dostęp: 28 września 2010. Zob. też T.S. Vigorita, op. cit., s. 26
P o p p a e a 17. P o z a z w a lc z e n ie m k r y z y s u d e m o g ra fic z n e g o m ia ły o n e w zm o cn ić
tr a d y c y jn ą fo rm ę ro d z in y rz y m s k ie j o ra z d a w n ą pozycję p a te r fa m ilia s . W 18 p .n .e . w y d a n a z o s ta ła lex I u lia d e m a r ita n d is o r d in ib u s , k tó r a re g u lo w a ła lic z n e k w e s tie z z a k r e s u p r a w a m a łż e ń s k ie g o . D o n a jw a ż n ie j sz y c h p o s ta n o w ie ń u s ta w y zaliczy ć m o ż n a n a ło ż o n y n a m ę ż c z y zn w w ie k u 2 5 - 6 0 o ra z k o b ie ty 2 0 - 5 0 l a t o b o w ią z e k p o z o s ta w a n ia w m a łż e ń s tw ie . P r z e w id z ia n o s a n k c je w z a k r e s ie p r a w a s p a d k o w e g o (n ie z d o ln o ść do n a b y c ia s p a d k ó w i le g a tó w ) w s to s u n k u do osób n ie s to s u ją c y c h się do te g o o b o w ią z k u (tzw . caelib es). S a n k c ja m i m n ie js z e j w a g i b y ł z a k a z u d z ia łu c a elib es w s p e k ta k la c h i ś w ię ta c h p u b lic z n y c h . U s ta w a m ia ła d w o ja k i c h a r a k te r : z je d n e j s tr o n y lib e r a liz o w a ła m o żliw o ść z a w ie r a n ia m a łż e ń s tw p rz e z u z n a n ie z a le g itim i m a łż e ń s tw in g e n u o lu b in g e n u a z w y z w o le ń c a m i (o ra z u z n a n ie d z ie c i p o c h o d z ą c y ch z ta k ic h z w ią z k ó w za le g a ln e ), z d ru g ie j je d n a k w p r o w a d z a ła o b o s trz e n ia m a ją c e c h ro n ić k la s ę w y ż s z ą (m .in . z a k a z u ją c s e n a to ro m i ic h d zie cio m z a w ie r a n ia z w ią z k ó w z p e w n y m i k a te g o r ia m i osób, k tó r e n ie c ie sz y ły się d o b r ą s ła w ą , w ty m z w y z w o le ń c a m i czy a k to r a m i o ra z ic h d ziećm i) - ta k ie m a łż e ń s tw a u s t a w a u z n a w a ła z a n ie is tn ie ją c e 18. U w a ż a się, że p r z e p is y d o ty c z ą c e o b o w ią z k u p o s ia d a n ia d z ieci w p ro w a d z o n e z o s ta ły d o p ie ro p ó ź n ie js z ą u s t a w ą lex P a p p ia P o p p a e , k tó r a to o d ró ż n ia ła od caelibes (n ie p o z o s ta ją c y c h w z w ią z k u m a łż e ń s k im ) k a te g o r ię o r b i, czyli b e z d z ie tn y c h , a s a m a lex m a r ita n d is o r d in ib u s n ie w p ro w a d z a ła a n i o b o w ią z k u p o s ia d a n ia dzieci, a n i k o n s e k w e n c ji ic h p o s ia d a n ia lu b b r a k u 19.
W ty m s a m y m o k re s ie A u g u s t w y d a ł lex I u lia d e a d u lte r iis p o św ię c o n ą p rz e d e w s z y s tk im p r z e s tę p s tw u c u d z o łó stw a , u z n a ją c j e za c r im e n p u b lic u m (p rz e s tę p s tw o p u b lic z n o p ra w n e ). M o m m s e n u z n a ł j ą z a in n o w a c ję o g ro m n ej w a g i i trw a ło ś c i w całej h is to r ii p r a w a k a r n e g o 20. P o n a d to u s ta w a r e g u lo w a ła ró w n ie ż k w e s tie d o ty c z ą c e in n y c h p r z e s tę p s tw s e k s u a ln y c h , ta k ic h j a k s t u p r u m , in c e s tu m , le n o c in iu m , p rz e w id u ją c z a n ie s u ro w e k a r y (m .in . p a te r f a m ilia s m ó g ł z a b ić c ó rk ę i je j k o c h a n k a , je ś li z a s ta ł ic h n a g o rą c y m u c z y n k u w je g o w ła s n y m d o m u , z a ś m ą ż m ó g ł z a b ić k o c h a n k a ty lk o w o k re ś lo n y c h o k o lic z n o śc ia c h , lecz n ig d y żony)21 .
W 9 n .e . ś w ia tło d z ie n n ie u jr z a ła lex I u lia e t P a p ia P o p p a e a , o s ta tn i fila r w ie lk ie j re fo rm y A u g u s ta . B y ła o n a z p e w n o ś c ią u z u p e łn ie n ie m i sw ego r o
17 Por. T.S. Vigorita, op. cit., s. 15 i n.
18 Zob. W. Litewski, Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998, s.v. Lex
Iulia de maritandis ordinibus, s. 156. Por. także T.S. Vigorita, op. cit., s. 52-55. Szerzej na ten
temat Cassius Dio, hist. Rom. 54. 16.1-2. Por. także W. Litewski, Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 2003, s. 172-174.
19 Tak m.in. E. Ciccotti, op. cit., s. 96 oraz 137 i n. 20 Za: T.S. Vigorita, op. cit., s. 59.
21 Zob. T.S. Vigorita, op. cit., s. 59. Por. także hasła Adulterium, Incestum, Lenocinium,
Lex Iulia de adulteriis, Lex Iulia de maritandis ordinibus i Lex Iulia et Papia Poppaea, [w:]
172 Kamila Naumowicz
d z a ju r e w iz ją p o s ta n o w ie ń lex l u l i a d e m a r ita n d is o r d in ib u s 2 2 . Z w ię k s z a ła k o rz y śc i p r z y z n a n e n a rzecz p o s ia d a ją c y c h d zieci, u d e r z a ją c w o rb i (b e z d z ie t n y ch ), je d n a k ż e s a n k c ja m i m n ie js z y m i n iż w p r z y p a d k u c a e lib i. O so b y b e z d z ie tn e m o g ły w ięc n a b y ć ty lk o połow ę s p a d k u . P o z o s ta ła część p r z y p a d a ła w u d z ia le p o z o s ta ły m p o w o ła n y c h do s p a d k u , ró w n ie ż u w z g lę d n ia ją c liczbę p o s ia d a n e g o p rz e z n ic h p o to m s tw a . Do p e łn e j z d o ln o ści n a b y c ia s p a d k u w y s ta rc z y ło p o s ia d a n ie p rz e z m a łż e ń s tw o je d n e g o w sp ó ln e g o d z ie c k a . B y o s ła b ić g ło sy s p rz e c iw u , p rz y z n a n o z a in te r e s o w a n y m ro k c z a s u n a z a w a rc ie m a ł ż e ń s tw a i sp ło d z e n ie d z ie c i23 . P o z a s y s te m e m s a n k c ji u s t a w a p rz e w id y w a ła ró w n ie ż s y s te m k o rz y śc i d la w ie lo d z ie tn y c h m a łż e ń s tw , w ty m z z a k r e s u p r a w a p u b lic z n e g o , m .in . u ła tw ie n ia w z d o b y w a n iu u rz ę d ó w czy z w o ln ie n ie od p o d le g a n ia o p iece k o b iety , k t ó r a p o s ia d a ła m in im u m 3 d z ie c i (lu b 4 w p r z y p a d k u w y zw o le n ic)24. T a k ż e oso b y o w d o w ia łe lu b ro z w o d n ic y p o d le g a li o b o w iązk o w i p o n o w n e g o z a w a r c ia z w ią z k u m a łż e ń s k ie g o , p r z y czy m u s t a n o w io n o d la n ic h o k re s y o c h ro n n e tzw . v a c a tio 25.
E fe k ty w n o ść u s ta w o d a w s tw a A u g u sta
W j a k im s to p n iu u s ta w o d a w s tw o A u g u s ta by ło sp o łe c z n ie a k c e p to w a n e o ra z s to s o w a n e w p ra k ty c e ?
A u g u s t w ło ży ł o g ro m n y w y s iłe k w p ró b ę o d b u d o w a n ia tra d y c y jn e j ro d z i n y rz y m s k ie j, o d ro d z e n ie w ię z i m a łż e ń s k ic h i tę p ie n ie c u d z o łó stw a . Je g o le g is la c ja n ie p r z y n io s ła j e d n a k p o ż ą d a n e g o w z r o s tu p o p u la c ji o b y w a te li rz y m s k ic h a n i z n a c z ą c e j p o z y ty w n e j z m ia n y w s p o łe c z e ń s tw ie , o czy m ś w ia d cz ą lic z n e p ó ź n ie jsz e o d w o ła n ia w ź ró d ła c h . N a w e t po śm ie rc i A u g u s ta liczn i a u to rz y w ciąż w s k a z y w a li n a d e p ra w a c ję sp o łe c z e ń stw a . S e n e k a n p . w D e
ben eficiis p isa ł: „Czy k to k o lw ie k m oże czuć się z a w sty d z o n y p rz e z cudzołóstw o,
t e r a z g d y rze c z y do szły do ta k ie g o b ie g u , że ż a d n a k o b ie ta n ie tr z y m a m ę ż a w ogóle, je ś li n ie po to, b y d ra ż n ić sw ego k o c h a n k a ? ”26. P o d o b n ie T acy t n a r z e
22 Zob. B. Biondi, op. cit., s. 60. Tak również C. Fayer, La famiglia romana. Aspetti
giuridici e antiquari. Sponsalia matrimonio dote, t. II, Roma 2005, s. 576.
23 Por. T.S. Vigorita, op. cit., s. 76 i n. Także W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo
rzymskie. Instytucje, Warszawa 2005, s. 99-100.
24 Istnieją spory w doktrynie, czy faktycznie zniesienie opieki zostało wprowadzone samą ustawą, czy iei późniejszymi zmianami. Por. C. Fayer, op. cit., s. 584 i n.
25 Zob. B. Biondi, op. cit., s. 66.
26 Lucius Annaeus Seneca, De beneficiis, 3. 16 [w:] Moral Essays, t. 3, ed. J. W. Basore, London - New York 1935, [online] <http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text;jsessio- nid=30CC2335E8E3D37258E5DFA3734772B8?doc=Perseus%3Atext%3A2007.01.0023%3Abo- ok%3D3%3Achapter%3D16%3Asection%3D3>, dostęp: 26 września 2010. On Benefits by L. An
naeus Seneca, tłum. A. Stewart, London 1887, [online] <http://ancienthistory.about.com/library/
k a ł n a ro z p u s tę n a jw y ż sz y c h rz ęd ó w (m a g n a a d u lte ria )27 u trz y m u ją c ą się n a d a l po śm ie rci A u g u sta , p o d k re śla ją c , iż a n i m a łż e ń s tw a , a n i w ychow yw anie dzieci n ie s ta ły się częstsze , gdyż w ciąż z b y t a tra k c y jn e w y d aw ało się ic h n ie p o s ia d a n ie . W ręcz p rz eciw n ie - z p o w odu liczn y ch in sy n u a c ji i donosów w z ro sła liczba osób n a ra ż o n y c h n a n ie b ezp ieczeń stw o p rzez o b ow iązujące p ra w a , k tó re p rz y czyniły się do c ie rp ie n ia lu d zi, t a k j a k p o p rze d n io p rz y c z y n ia ły się do tego ich w y stę p k i28. S a n k c je n a k ła d a n e p rzez u s ta w y A u g u s ta d o p ro w ad ziły do w z ro stu o s k a rż e ń , p o m ó w ień , zaz d ro śc i i ch ęci z e m sty n a ty ch , k tó rz y z n a le ź li się w lepszej sy tu a c ji. N ie u d a ło się te ż zachęcić o b y w ateli rz y m s k ic h do p ro k re a c ji. D ochodziło b o w iem do z a w ie ra n ia fikcyjnych m a łż e ń s tw i fikcyjnych adopcji29.
M im o to n a le ż y p o d k re ś lić p io n ie r s k i c h a r a k t e r ty c h u n o r m o w a ń o ra z d o cen ić ic h p o z y ty w n ą w a r to ś ć z u w a g i g łę b o k i k ry z y s d e m o g ra fic z n y i m o ra ln y , w k tó r y m z n a la z ło się rz y m s k ie sp o łe c z e ń s tw o . Ic h n o w a to rs tw o p o le g a n a w p ro w a d z e n iu z a s a d k o n tr a s tu ją c y c h z e p o k ą , je d n a k ż e o p a r ty c h n a o d w o ła n ia c h do d a w n y c h tra d y c ji, k tó re A u g u s t p ró b o w a ł p rz y w ró c ić do ż y cia, w id z ą c w n ic h s z a n s ę p o w s tr z y m a n ia u p a d k u m o ra ln o ś c i30. N a le ż y p o d k re ś lić , iż w p ro w a d z o n e u s ta w y n ie m ia ły cz y sto d e m o g ra fic z n e g o c h a r a k t e r u , ic h c e le m by ło u z d ro w ie n ie in s ty tu c ji ro d zin y . A u g u s t p o s ta w ił so b ie tr z y cele: z w ię k s z e n ie p o p u la c ji, je j s e le k ty w n o ś ć (o c h ro n a i rozw ój w a r s tw w y ższy c h ) o ra z p rz y w ró c e n ie d o b ry c h o b y czajó w w rz y m s k ie j ro d z in ie . W a rto zw rócić sz c z e g ó ln ą u w a g ę n a te tr z y p o w ią z a n e ze s o b ą p ro b le m y - d la A u g u s ta b o w ie m w y jście z k r y z y s u d e m o g ra fic z n e g o n ie m ogło o p rz e ć się w y łą c z n ie n a z w ię k s z e n iu p o p u la c ji, ch o d ziło p rz e d e w s z y s tk im o p rz y w ró c e n i u ro d z in ie rz y m s k ie j w a rto ś c i m o ra ln y c h , a p rz e z to ró w n ie ż u z d ro w ie n ie s p o łe c z e ń s tw a 31. J e g o u s ta w o d a w s tw o n ie p o z o sta ło d a r e m n e , o czy m ś w ia d c z ą lic z n e z m ia n y i p o p ra w k i w p ro w a d z a n e do ty c h ż e p rz e p is ó w p rz e z je g o n a s tę p c ó w w c e lu ic h c ią g łeg o u le p s z a n ia , a ta k ż e p ię tn o , j a k ie je g o u s ta w y w y w a rły n a p ra w ie s p a d k o w y m i ro d z in n y m .
W niosk i
W ty m m ie js c u , m a ją c n a u w a d z e z a ró w n o r e z u l t a t y u s ta w m a łż e ń s k ic h A u g u s ta , j a k i m y ś lą c o w sp ó łc z e sn y m u s ta w o d a w s tw ie i p ró b ie z ła g o d z e n ia
27 Cornelius Tacitus, Historiae, I 2, ed. C.D. Fisher, Oxford 1911, [online] <http://www.per- seus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0079%3Abook%3D1%3Achap- ter%3D2> dostęp:12 października 2010; Cornelius Tacitus, The History, [w:] Complete Works of
Tacitus, New York 1942.
28 Cornelius Tacitus, Annales ab excessu divi Augusti, III 25, ed. C.D. Fisher, Oxford 1906, [online] <http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0077%3Abo- ok%3D3%3Achapter%3D25>, dostęp: 12 października 2010.
29 Zob.P. Csillag, op. cit., s. 71 i 200. 30 Por. szerzej T. S. Vigorita, op. cit., s. 25. 31 Por. B. Biondi, op. cit., s. 58-59, 80 i n.
174 Kamila Naumowicz
o b ecn eg o k r y z y s u d e m o g ra fic z n e g o , n a le ż a ło b y p rz y w o ła ć in te r e s u ją c ą te o rię A. W a ts o n a , iż p ra w o j e s t c z ę sto (być m o że z b y t c z ęsto ) o d e rw a n e od s p o łe c z e ń s tw a , w k tó r y m fu n k c jo n u je , n ie b ę d ą c f a k ty c z n ą o d p o w ie d z ią n a jeg o p o trz e b y sp o łe c z n e i e k o n o m ic z n e 32. A n a liz u ją c p o d a n e p rz e z e m n ie p r z y k ła d y le g is la c ji rz y m s k ie j A u g u s ta i o ra z s y tu a c ję , w k tó re j p o ls k ie s p o łe c z e ń stw o z n a la z ło się o b e c n ie , w a r to z a ró w n o z p o z y ty w n y c h j a k i n e g a ty w n y c h w zo ró w w y c ią g n ą ć w n io sk i. Z w a lc z e n ie k r y z y s u d e m o g ra fic z n e g o n ie j e s t m o żliw e b e z in g e re n c ji w ła d z y p u b lic z n e j w życie ro d z in n e , in g e re n c ji m a ją cej n a c e lu o d n o w ie n ie in s ty tu c ji ro d z in y o ra z s tw o rz e n ie w a r u n k ó w do jej zd ro w eg o fu n k c jo n o w a n ia .
S u m m ary
T h e m a in p u rp o s e o f t h is a r tic le is to g iv e a n o v e rv ie w o f d e m o g ra p h ic a n d m o r a l c r is is w h ic h o c c u rre d in th e R o m a n so c ie ty in th e e n d o f th e r e p u b lic a n d t h e a t te m p ts m a d e b y th e A u g u s ta n le g is la tio n to cope w ith its m a jo r s y m p to m s , in f u r t h e r c o m p a ris o n w ith th e c o n te m p o r a r y d e m o g ra p h ic c ris is o f th e P o lis h society. T h e a im o f th i s w o rk is n o t a d e ta ile d a n a ly s is o f th e s e r e g u la tio n s , t h u s in th e a r tic le o n ly so m e e x a m p le s o f t h e i r le g a l c o n te n t a r e d is c u s s e d . I n th e l a s t p a r t o f th e a r tic le I a r r iv e to th e co n c lu sio n t h a t c o p in g w ith a d e m o g ra p h ic c ris is in th e so c ie ty is n o t p o s s ib le w ith o u t a n in te r f e r e n c e fro m th e p u b lic a u th o r ity in th e fa m ily life - in te r fe n c e a im e d a t c r e a tin g c o n d itio n s fo r th e r e v iv a l o f its s t r u c t u r e s a n d fu n c tio n s.
32 Szerzej A. Watson, Law and Society, [w:] Beyond Dogmatics. Law and Society in the
