Łukasz Szwejka
Rola monitoringu wizyjnego w prewencji kryminalnej
Wprowadzenie
W większości europejskich krajów obserwuje się szybki wzrost liczby kamer w przestrzeni publicznej1, a w niektórych przypadkach monitoring wizyjny traktowany jest jako remedium na problemy społeczne, stanowiąc zasadniczy komponent prewencji kryminalnej. Z tego względu niniejszy tekst podejmuje próbę opisu oraz zrozumienia warunków, które przyczyniły się do wzrostu popularności tego rozwiązania.
Najczęściej pojawiająca się argumentacja optująca za rozwojem monitoringu wizyjnego podkreśla, że jest to skuteczna metoda walki z przestępczością, gdyż obecność kamer powoduje, iż potencjalni sprawcy w obawie przed wykryciem i schwytaniem zaniechają popełnienia przestępstwa. Mowa wówczas o progra- mach bazujących na odstraszaniu (deterrence), a rozumiany w ten sposób cel oddziaływań zapobiegawczych koresponduje z założeniami sytuacyjnej prewen- cji kryminalnej (Situational Crime Prevention)2. W niniejszym tekście wątek ten zostanie rozwinięty przy jednoczesnej charakterystyce ujęć teoretycznych,
1 Zob. C. Norris, A review of the increased use of CCTV and video-surveillance for crime prevention purposes in Europe, Brussels 2009, s. 6–8.
2 Zob. Ł. Szwejka, Krytyczna refleksja nad sytuacyjną prewencją kryminalną, „Profilak- tyka Społeczna i Resocjalizacja” 2016, t. 28, s. 79–100.
Społeczeństwo i Rodzina nr 47 (2/2016) / s. 80–93 / ISSN 1734-6614 / © by WZPiNoS KUL
które przyczyniły się do pełnej legitymizacji systemów monitoringu wizyjnego w przestrzeni publicznej.
Ekspansja kamer implikuje konieczność prowadzenia badań nad skutecz- nością tego środka. W literaturze przedmiotu podkreśla się jednak, że ewalu- acja poszczególnych systemów oglądu wizyjnego daje zróżnicowane rezultaty.
Metaanaliza przeprowadzona przez Brandona C. Wellsa i Davida P. Farringtona3 wskazuje, że największy spadek przestępstw po implementacji monitoringu wizyjnego odnotowano na parkingach samochodowych, natomiast na obszarach komercyjnych efekt był znacznie słabszy. Z tego względu istnieje konieczność podjęcia prac badawczych, których rezultatem będzie bardziej efektywne wyko- rzystanie kamer do celów prewencyjnych. Owe próby podejmowane są zwłasz- cza w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, dając obiecujące rezultaty w postaci praktycznych przesłanek oraz modeli decyzyjnych.
Rozwój monitoringu wizyjnego
Krajobraz współczesnych miast nie pozostawia wątpliwości, że stosowanie kamer w przestrzeni publicznej stało się szeroko rozpowszechnioną praktyką.
W niektórych państwach rozwiązanie to stanowi główny fi lar polityki bezpie- czeństwa, przykładem czego jest Wielka Brytania, gdzie począwszy od 1997 roku rozbudowa monitoringu wizyjnego pochłania aż 75 proc. środków fi nansowych przeznaczonych na walkę z przestępczością4.
Próbując znaleźć uwarunkowania zaakcentowanej powyżej tendencji, należy przyjrzeć się szerszym procesom społecznym, które ukonstytuowały współ- czesne metody zapobiegania przestępczości. W tym kontekście prekursorska refl eksja nad sposobami rozwiązywania problemów społecznych sięga początku XX wieku. Wówczas to badacze skupieni wokół Chicagowskiej Szkoły Ekolo- gii Społecznej5 skonstruowali pierwszy program prewencyjny „Chicago Area Project” (CAP), który zakładał implementację działań naprawczych poza for- malnym systemem jurydycznym. Główny nacisk został położony na dotarcie
3 Zob. B.C. Welsh, D.P. Farrington, Crime prevention eff ects of closed circuit television:
a systematic review, nr 252, London 2002, s. 1–58.
4 Zob. C. Norris, dz. cyt., s. 6–7.
5 Zob. A. Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Warszawa 1993, s. 65–70.
do zdezorganizowanej społeczności i zapewnienie jej wymaganego wsparcia6. Program ten stanowił fundament dla pomocowej organizacji działań prewen- cyjnych, które po drugiej wojnie światowej były wspierane przez socjalną poli- tykę Johna F. Kennedy’ego („New Frontier”) oraz Lyndona B. Johnsona („Great Society” i „War on Poverty”). Często podkreśla się, że powojenny welfaryzm był demokratyczną odpowiedzią na dwudziestowieczne systemy totalitarne7.
Jednak począwszy od lat 60. ubiegłego wieku obserwuje się wzrastającą krytykę idei państwa opiekuńczego, która dotyka również programów pre- wencyjnych i resocjalizacyjnych. Przedstawienie pełnego podłoża owej krytyki przekracza zakres niniejszego opracowania, warto jednak zarysować pewne procesy, które przyczyniły się do częściowej rezygnacji z zapobiegawczych programów zorientowanych pomocowo na rzecz sytuacyjnej prewencji kry- minalnej, w obrębie której lokuje się monitoring wizyjny8. Jak podkreśla David Garland9, kryzys nurtu korekcyjnego wywołany został splotem czynników, wśród których w pierwszej kolejności należy podkreślić wzrost przestępczości połączony z „paniką moralną” wywołaną przez media10, co poskutkowało obni- żeniem się poczucia bezpieczeństwa oraz pojawieniem się roszczeń w kierunku państwa o podjęcie bardziej zdecydowanych kroków w walce z przestępczo- ścią. Niemałe zasługi w tym zakresie miał również Robert Martinson, który w trakcie ewaluacji więziennych programów korekcyjnych wykazał, że nic nie działa („Nothing works”)11. Ponadto w samym środowisku akademickim nastąpiła znaczna zmiana w zakresie postrzegania problemów społecznych.
Młodzi socjologowie (Edwin Lemert, Howard Becker), odeszli od dominujących wykładni etiologicznych, koncentrując uwagę na reakcji społecznej, w trakcie której dochodzi do zdefiniowania normy oraz dewiacji12. Kierunek ten, będący
6 Zob. S. Schlossman, M. Sedlak, The Chicago Area Project revised, Santa Monica 1983, s. 1–21.
7 Zob. S. Hallsworth, J. Lea, Reconstructing Leviathan: emerging contours of the security state, „Theoretical Criminology” 2011, t. 15, nr 2, s. 141–157.
8 Zob. S. Schneider, Crime prevention: theory and practice, Boca Raton – London – New York 2010, s. 41–73.
9 Zob. D. Garland, The culture of control: crime and social order in contemporary society, Chicago 2001, s. 55–73.
10 Zob. S. Cohen, Folks devils and moral panics. The creation of the Mods and Rockers, New York – London 2011, s. 1–20.
11 Zob. R. Martinson, What works? – questions and answers about prison reform, „The Public Interest” 1974, nr 35, s. 22–54.
12 Zob. H. Becker, Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, przekł. O. Siara, Warszawa 2009, s. 12–22.
wyrazem kontestacyjnych nastrojów epoki, szybko zdominował naukową debatę na temat problemów społecznych13.
Niniejsze głosy krytyki przyczyniły się do wprowadzenia alternatywnych sposobów ograniczania przestępczości, które pomijały korekcyjno-pomocowe zaplecze tradycyjnej kryminologii, skupiając się m.in. na modelowaniu bezpo- średnich czynników sytuacyjnych, które zniechęcą potencjalnego sprawcę do popełnienia przestępstwa. Ogromną rolę odegrały tutaj prace amerykańskich urbanistów (Jane Jacobs, Oscar Newman), którzy wyodrębnili elementy archi- tektury miejskiej wpływające na zachowanie użytkowników przestrzeni. Wypra- cowane wówczas uogólnienia stały się podstawą do skonstruowania niezwykle popularnej koncepcji „Prewencji Kryminalnej poprzez Zagospodarowanie Przestrzeni” (Crime Prevention through Environmental Design, CPTED) oraz do podjęcia dalszych badań, w konsekwencji których wypracowano listę 25 technik sytuacyjnych o wyraźnie prewencyjnym potencjale14. W tym kontekście warto wspomnieć o grupie technik zatytułowanych „podnoszenie ryzyka” (increase the risk), wśród których wymienia się monitoring wizyjny jako skuteczne narzędzie odstraszania sprawcy.
Początkowo monitoring wizyjny stosowany był w obiektach przemysłowych (tzw. telewizja przemysłowa)15 jako środek nadzoru, który miał utrudnić kra- dzieże oraz markieranctwo w miejscu pracy. W miarę rozwoju społeczeństwa konsumpcyjnego kamery zaczęto stosować w brytyjskich centrach handlowych, a następnie w niektórych pociągach linii metra. Jednak ten początkowy okres rozwoju, plasujący się na lata 70. i 80., był stosunkowo ograniczony, a główny nacisk położono na kontrolę chuligańskich ekscesów, demonstrantów politycz- nych oraz drobnych złodziei16. Natomiast dyfuzja monitoringu wizyjnego do sfery publicznej nastąpiła w pierwszej połowie lat 90., czego prefi gurację można odnaleźć już w 1985 roku. Wówczas to rozlokowano kamery w Bournemouth, nadmorskiej miejscowości niedaleko Londynu, w której to brytyjska Partia Konserwatywna organizowała coroczne konferencje, a decyzja ta została podyk-
13 Zob. L. Falandysz, W kręgu kryminologii radykalnej, Warszawa 1986, s. 66–67.
14 Zob. Center for Problem-Oriented Policing, Twenty fi ve techniques of situational pre- vention, http://www.popcenter.org/25techniques/ (20 kwietnia 2016).
15 Zob. P. Waszkiewicz, Monitoring wizyjny miejsc publicznych w dużym mieście na przykładzie Warszawy. Próba analizy kosztów i zysków, „Archiwum Kryminologii”
2012, t. 34, s. 253–273.
16 Zob. C. Norris, M. McCahill, D. Wood, Editorial. Th e growth of CCTV: a global per- spective on the international diff usion of video surveillance in public accessible space,
„Surveillance & Society” 2004, t. 2, nr 2/3, s. 110–135.
towana wcześniejszymi atakami bojówek IRA. W rezultacie podjętych decyzji, linia wybrzeża została zaopatrzona w dodatkowe zabezpieczenia w postaci kamer obsługiwanych przez ochronę17.
Natomiast bezpośrednią przyczyną ekspansji monitoringu wizyjnego do przestrzeni publicznej stało się pewne wydarzenie z 1993 roku. W jednym z bry- tyjskich centrów handlowych kamera przemysłowa zarejestrowała porwanie przez dwóch nastolatków dziecka, które w konsekwencji zostało zamordowane.
Wydarzenie to wstrząsnęło opinią publiczną, rozgorzała dyskusja nad niepoko- jącymi rozmiarami przestępczości oraz nad możliwością wykorzystania kamer w celu niedopuszczenia do podobnych tragedii. W konsekwencji rząd brytyjski zainicjował program zatytułowany „City Challenge Competition”18, jednocześnie alokując 2 mln funtów na rozwój monitoringu miejskiego. Szacuje się, że do połowy lat 90. aż 75 proc. budżetu programu przeciwdziałania przestępczości przeznaczono na rozwój monitoringu. Kurs ten został wzmocniony przez Partię Pracy, która w ramach ambitnego programu redukcji przestępczości wzmocniła w roku 1999 ekspansję monitoringu wizyjnego, wspierając rozwój systemu kwotą 153 mln funtów.
Pomimo iż Wielka Brytania stanowi skrajny przykład wykorzystania monito- ringu wizyjnego, to również w krajach Europy kontynentalnej notuje się znaczny wzrost tego typu rozwiązań, co nabrało szczególnego impetu po zamachach terrorystycznych w Madrycie (2004 rok) i Londynie (2005 rok). Polska na tle pozostałych państw europejskich nie stanowi wyjątku. Jak wskazuje raport Naj- wyższej Izby Kontroli z 2014 roku19, we wszystkich miastach wojewódzkich oraz w 85 proc. miast powiatowych funkcjonuje monitoring wizyjny obsługiwany przez policję, straż gminną i miejską oraz przez prywatne firmy współpracujące z organami ścigania. Wśród władz lokalnych najczęściej pojawiające się argu- menty za rozwojem systemów oglądu wizyjnego dotyczą kwestii podniesienia poziomu bezpieczeństwa. Natomiast, jak podkreśla Paweł Waszkiewicz, dla małych miejscowości monitoring wizyjny pełni funkcję prestiżową, zaspakajając
„miejskie” aspiracje20.
W związku z powyższym powstaje zasadnicze pytanie o skuteczność tego rozwiązania. W tym zakresie raport NIK nie pozostawia wątpliwości, a ogólna
17 Zob. tamże, s. 111.
18 Zob. tamże, s. 111–112.
19 Zob. Najwyższa Izba Kontroli, Funkcjonowanie miejskiego monitoringu wizyjnego.
Informacja o wynikach kontroli, LLU – 4101-01-00/2013, nr ewid. 181/2013/P/13/154/
LLU, https://www.nik.gov.pl/plik/id,6400,vp,8169.pdf (20 kwietnia 2016).
20 Zob. P. Waszkiewicz, dz. cyt., s. 256.
konkluzja głosi, że w żadnej z kontrolowanych jednostek nie były prowadzone badania ewaluacyjne, które potwierdzałyby osiągnięcie zakładanych celów.
Pośrednim i zarazem jedynym wskaźnikiem skuteczności była liczba zdarzeń zarejestrowanych przez kamery. Jednak w przeważającej mierze były to drobne wykroczenia: niewłaściwe parkowanie, spożywanie alkoholu w miejscu publicz- nym, wandalizm. Brak jasnych wskaźników efektywności budzi poważane zastrzeżenia, prowokując jednocześnie pytanie o względy uzasadniające dalsze inwestycje w monitoring wizyjny.
Podłoże teoretyczne monitoringu wizyjnego
Implementacja monitoringu wizyjnego odbywa się w przeświadczeniu, że obecność kamer zniechęci potencjalnego sprawcę do ataku. Owa przesłanka bazuje na wizji racjonalnego przestępcy, który dokonuje procesu kalkulacji antycypowanych zysków i strat, wypadkową czego jest decyzja o popełnieniu przestępstwa lub zachowaniu się konformistycznie. Na gruncie kryminologii wizja racjonalnego sprawcy sięga XVIII-wiecznej Klasycznej Szkoły Prawa Kar- nego21 i wiąże się z pionierem koncepcji kary retrybutywnej Cesarem Beccarią.
Ten oświeceniowy prawnik zwrócił uwagę, że szybka, pewna i sprawiedliwa kara jest narzędziem wymuszającym konformizm. Jednocześnie przestępca jest normalizowany, podlega takim samym impulsom, jak każdy człowiek22.
Dorobek szkoły klasycznej, podważany przez kryminologów zorientowa- nych pozytywistycznie, przeżywał swój renesans w latach 70. ubiegłego wieku za sprawą myśli neoklasycznej, a zwłaszcza koncepcji wolnej woli Ernesta van den Haaga. Autor ten, odnosząc się do dorobku kryminologii pozytywistycznej, zwraca uwagę, że, owszem, pewni ludzi są bardziej podatni na zachowania przestępcze, jednak nie oznacza to konieczności. Należy rozróżnić przymus (compulsion) od przyczynowości (casuality), przez którą rozumie się skłonność do przestępczości, jednak z uwzględnieniem pewnego „luzu decyzyjnego”23.
Współczesne wersje teorii racjonalnego działania są powiązane z krymi- nologią środowiskową. Główny nacisk zostaje położony na poznanie bieżącej
21 Zob. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2007, s. 41–43.
22 Zob. J.D. Freilich, Beccaria and situational crime prevention, „Criminal Justice Review”
2015, t. 40, nr 2, s. 131–150.
23 Zob. L. Tyszkiewicz, Kryminogeneza w ujęciu kryminologii humanistycznej, Katowice 1997, s. 40–41.
sytuacji, w której dochodzi do przestępstwa. Sprawca jest tu postrzegany jako jednostka, która reaguje na aktualną sytuację, w której się znajduje. Oznacza to, że główny nacisk zostaje położony na poznanie pełnego kontekstu, w któ- rym dochodzi do przestępstwa. Z jednej strony wyodrębnia się sprawcę, jego motywacje, cele, percepcję świata. Z drugiej natomiast, analizuje się zewnętrzne czynniki, które towarzyszą przestępstwu. Dopiero poznanie splotu czynników indywidualnych i środowiskowych pozwala na pełne wyjaśnienie określonego zachowania24. Ten sposób myślenia implikuje oryginalny sposób konstruowania działań zaradczych. W przeciwieństwie do tradycyjnie zorientowanej profilak- tyki, gdzie oddziaływanie polega na modyfikacji osobowościowych korelatów przestępczości, teoria racjonalnego działania daje podstawy do takiej modyfika- cji środowiska zewnętrznego, która wpłynie na proces decyzyjny potencjalnego sprawcy, odwodząc go od ataku.
Innym podejściem teoretycznym, którego twierdzenia wykorzystywane są przy rozbudowie monitoringu wizyjnego jest teoria działań rutynowych (routine activity approach)25. Twórcami teorii są Lawrence E. Cohen i Marcus Felson26, którzy badając trendy w przestępczości lat 60. zaobserwowali, że pomimo poprawiających się warunków życia społeczeństwa amerykańskiego (wyższy dochód przeciętnej rodziny, zmniejszająca się liczba osób żyjących poniżej minimum egzystencjalnego), liczba przestępstw gwałtownie wzrosła. Autorzy fenomen ten połączyli ze zmianami stylu życia Amerykanów, a zwłaszcza ze zwiększonym zaangażowaniem kobiet w działalność zawodową. Wykorzystując stosunek aktywności w gospodarstwach domowych (household activity ratio) zaobserwowano, że liczba włamań do rezydencji jest znacznie wyższa w ciągu dnia, czyli w okresie, w którym osiedla mieszkalne są opustoszałe, natomiast liczba włamań do obiektów biurowych wzrasta w godzinach nocnych. Rozwijając tę koncepcję, John Eck27 wykazał, że akt przestępstwa jest wypadkową działań rutynowych, w które angażują się zarówno sprawcy, jak i ofiary. Aby doszło
24 Zob. D.B. Cornish, R.V. Clarke, The rational choice perspective, w: R. Wortley, L. Maze- rolle (red.), Environmental criminology and crime analysis, London – New York 2011, s. 21–47.
25 Zob. M. Felson, Routine activity approach, w: R. Wortley, L. Mazerolle (red.), dz. cyt., s. 70–77.
26 Zob. L.E. Cohen, M. Felson, Social changes and crime rate trends: a routine activity approach, „American Sociological Review” 1979, t. 44, nr 4, s. 588–608.
27 Zob. J. Eck, Preventing crime at places, w: L.W. Sherman, D.P. Farrington, B.C. Welsh, D.L. MacKenzie (red.), Evidence-based crime prevention, London – New York 2002, s. 241–294.
do przestępstwa, musi wystąpić określony splot elementów, na który składa się: a) zmotywowany lub sprowokowany sprawca, b) odpowiedni cel oraz c) brak stosownych zabezpieczeń. Widać tu wyraźnie, że identyfi kacja kontekstu obejmującego te trzy elementy może być wykorzystana w celach profi laktycz- nych. Instalacja kamer na obszarach, które odznaczają się brakiem stosownych zabezpieczeń powoduje brak jednego z kluczowych elementów tworzących sytuację przestępczą i tym samym ogranicza liczbę zdarzeń.
Z powyżej zaprezentowanym spojrzeniem na dynamikę przestępczości koresponduje teoria wzoru przestępczego (crime pattern theory). Jej twórcami oraz głównymi propagatorami są Paul i Patricia Brantingham28. Autorzy ci zwracają uwagę, że większość ludzi funkcjonuje w określonym rytmie dobo- wym i oddaje się pewnym sekwencjom aktywności. Na przykład większość społeczeństwa pokonuje tą samą drogę do pracy, z pewną powtarzalnością oddaje się określonym rozrywkom. Podobna regularność występuje w przy- padku przestępców, którzy również oddają się własnym zajęciom rutynowym, przebywają w określonych miejscach, z pewną powtarzalnością pokonują drogę pomiędzy lokacjami, spotykają się z tymi samymi ludźmi. Właśnie te elementy są brane pod uwagę w teorii wzoru przestępczego, a dzięki analizie „zwyczajów”
potencjalnych przestępców możliwe jest określenie newralgicznych miejsc, w których jest największe prawdopodobieństwo wystąpienia przestępstwa (tzw.
hot spots). Oczywiście, w wielu krajach Europy miejsca te stanowią potencjalny cel implementacji monitoringu wizyjnego29.
Próby zwiększenia efektywności monitoringu wizyjnego
Powyżej przedstawione teorie stanowią punkt oparcia dla optymalizacji moni- toringu wizyjnego oraz w pewnym zakresie legitymizują jego stopniowe roz- przestrzenianie w przestrzeni miejskiej. Jednak analizując wyniki ewaluacji poszczególnych systemów oglądu wizyjnego, można jednoznacznie stwierdzić, że efektywność tego rozwiązania jest bardzo zróżnicowana30. Wysoki spadek liczby przestępstw odnotowuje się na parkingach samochodowych, natomiast
28 Zob. P. i P. Brantingham, Crime pattern theory, w: R. Wortley, L. Mazerolle (red.), dz.
cyt., s. 78–93.
29 Zob. S. Waples, M. Gill, P. Fisher, Does CCTV displace crime?, „Criminology & Criminal Justice” 2009, t. 9 nr 2, s. 207–224.
30 Zob. A. Cerezo, CCTV and crime displacement: a quasi-experimental evaluation, „Euro- pean Journal of Criminology” 2013, t. 10, nr 2, s. 222–236.
w sąsiedztwie klubów nocnych obecność kamer nie koreluje ze spadkiem przestępstw. Pewnego rodzaju wskazówkę do poznania tej zależności dostar- cza dychotomiczna typologia agresji, której autorzy dokonali interesującego podziału przestępstw na instrumentalne (wymagające planowania, analizy kosztów i potencjalnych zysków) oraz emocjonalne (dokonywane pod wpły- wem wzburzenia, afektu lub substancji odurzających)31. I tak: włamania do zaparkowanych samochodów mają charakter instrumentalny, sprawca przygo- towuje się do tego czynu, dokonuje rekonesansu miejsca i kalkuluje możliwość odniesienia sukcesu. W tym przypadku obecność kamer może być czynnikiem, który wpływa na proces owej kalkulacji, powodując, że akt przestępczy zostaje obarczony zbyt dużym ryzykiem wykrycia. Natomiast w pobliżu lokali nocnych przeważnie przebywa duża liczba odurzonych osób, które wdając się w bójki lub dokonując wandalizmu, nie antycypują potencjalnych konsekwencji, gdyż działają pod wpływem prowokacji, wzburzenia lub stanów afektywnych.
Zróżnicowana efektywność monitoringu wizyjnego może być również wyja- śniona dzięki wyodrębnieniu „miejsca” (place) oraz „przestrzeni” (space), dokona- nego na gruncie ekologii społecznej. Otóż badacze zwracają uwagę, że dystrybucja poszczególnych typów przestępstw zależy od roli, jaką odgrywa dla użytkowników przestrzeń. I tak: przez „miejsce” rozumie się obszar zamieszkiwany, z którym rezydenci czują się zidentyfikowani. Obszar taki zajmuje zintegrowana ludność, która sprawuje nieformalną kontrolę. Interakcje przebiegają w sposób bezpośredni i ekspresyjny, również przestępczość w tego typu lokacjach cechuje emocjonalny, reaktywny charakter. Natomiast poprzez „przestrzeń” rozumie się miejsca, w któ- rych brak jest więzi nieformalnych pomiędzy użytkownikami. Najczęściej miejsca tego typu pełnią instrumentalne funkcje, jak na przykład centra biznesowe, centra handlowe. Interakcje tam zachodzące przebiegają w bardziej oficjalny i zadaniowy sposób. Również przestępczość w „przestrzeni”, ze względu na brak nieformalnej kontroli oraz komercyjny charakter, przyjmuje odmienną formę. Wyodrębnić tu można większe nasycenie przestępstw o charakterze instrumentalnym, nakiero- wanych na osiągnięcie określonego, przeważnie materialnego celu32. W przypadku tego typu lokacji montaż monitoringu wizyjnego jest bardziej uzasadniony, gdyż po pierwsze nie występuje tam nadzór sprawowany przez członków społeczności
31 Zob. B.J. Bushman, C.A. Anderson, Is it time to pull on the hostile versus instrumental aggression dichotomy?, „Psychological Review” 2001, t. 108, nr 1, s. 273–279.
32 Zob. K. Sangmoon, R.L. LaGrange, C.L. Willis, Place and crime: integrating sociology of place and environmental criminology, „Urban Affairs Review” 2013, t. 49, nr 1, s. 141–155.
lokalnej, a po drugie – specyfi ka przestępstw, które tam mają miejsce, wskazuje na możliwość prewencyjnego wykorzystania kamer.
Powyżej nakreślone wskazówki powinny być uwzględnione przed podję- ciem decyzji o rozbudowie systemu oglądu wizyjnego. Jednak o właściwym wykorzystaniu niniejszego środka decydują wyniki prowadzonych ewaluacji, które jednoznacznie określają zasadność przyjętych założeń teoretycznych.
Ewaluacja bowiem pozwala zweryfi kować wstępne przesłanki dotyczące prze- strzeni i prognozowanego wpływu kamer na przestępczość oraz przyczynia się do pełniejszego poznania czynników, które współwystępują z efektywno- ścią monitoringu. Metodologię prowadzenia niniejszych badań ewaluacyjnych można podzielić na jakościową33, dzięki której możliwe jest „zagłębienie się”
w badaną rzeczywistość społeczną, jak też ilościową.
Metody jakościowe funkcjonują pod szyldem „realistycznej ewaluacji”
(realistic evaluation) i pozwalają zrozumieć zmiany, które wywołała obecność kamer. W tym celu wyodrębnia się „kontekst” (context), w którym monitoring będzie funkcjonował, „mechanizmy” (mechanisms), czyli zmiany, które zaszły w kontekście na skutek montażu kamer, oraz analizuje się „rezultat” (outcome) wywołany obecnością kamer, czyli wzrost lub spadek niepożądanych zjawisk.
Uwzględnienie wszystkich elementów pozwala w pełni odpowiedzieć na pytanie o rolę kamer w przestrzeni, gdyż – jak pokazują badania empiryczne – instalacja monitoringu wyzwala szereg zachowań, zarówno po stronie użytkowników przestrzeni, jak i potencjalnych sprawców34.
Znacznie popularniejszy sposób ewaluacji monitoringu wizyjnego dokonuje się przy wykorzystaniu metodologii ilościowej. Mimo iż ten rodzaj ewaluacji nie pozwala „zagłębić się” w istotę problemu, to jednak przewaga podejścia ilościowego polega na możliwości analizy dużych terenów (np. miasta, dzielnice miast) oraz ekstrapolacji zgromadzonych wyników na inne układy.
Obowiązujące obecnie standardy ewaluacji zostały wypracowane głównie przez brytyjskie Home Offi ce. Analizie poddaje się trzy typy gromadzonych informacji:
dane policyjne (głównie dotyczące liczby przestępstw), opinie rezydentów i uczest- ników przestrzeni objętej monitoringiem oraz analizę fi nansową przedsięwzięcia35. Ze względu na problematykę niniejszego opracowania, nacisk zostanie położony
33 Zob. M. Gill, V. Turbin, Evaluating “realistic evaluation”: evidence from a study of CCTV,
„Crime Prevention Studies” 1999, t. 10, s. 179–199.
34 Zob. tamże.
35 Zob. M. Gill i in., Technical annex: methods used in assessing the impact of CCTV, Home Offi ce Online Report 17/05, [London] 2005, s. 3–20.
na prezentację badań, które zmierzają do poznania zmiany trendów przestępczości w monitorowanym obszarze, czyli koncentrują się na danych gromadzonych przez organy ścigania. Celem tego typu badań jest wykazanie zmiany w nasileniu prze- stępczości na obszarze objętym monitoringiem wizyjnym. Z tego względu dokonuje się pomiaru w dwóch newralgicznych odcinkach czasu, rok przed instalacją sys- temu oraz rok po instalacji. Przyjęta procedura ma postać quasi-eksperymentalną i wymaga wyodrębnienia również obszaru kontrolnego, w którym brak jest moni- toringu wizyjnego, jednak wykazuje maksymalne podobieństwo pod względem przestrzennym, społecznym i demograficznym do obszaru docelowego. Zabieg ten pozwala kontrolować czynniki dodatkowe, które mogą zafałszować wnioski.
Koncentracja jedynie na obszarze docelowym powoduje, że przykładowe wahanie liczby przestępstw przypisać można obecności kamer. Natomiast owa fluktuacja może odzwierciedlać globalną dynamikę w zakresie przestępczości36. Dysponując wówczas danymi z obszaru kontrolnego możemy ową dynamikę zdiagnozować, formułując jednocześnie adekwatne konkluzje. W badaniach ewaluacyjnych bar- dzo często wyodrębnia się również obszar buforowy, który przylega bezpośrednio do obszaru docelowego. Zakłada się bowiem, że obecność kamer w danej lokacji spowoduje „przemieszczenie przestępczości” (crime displacement)37, w miejsca wolne od monitoringu wizyjnego. Zjawisko to uważane jest za główny manka- ment wprowadzania kamer, gdyż problem przestępczości nie zostaje rozwiązany, a jedynie „wypchnięty” do innego miejsca38.
Zakończenie
We współczesnym społeczeństwie nowe technologie wykorzystywane są w wielu dziedzinach życia. Również w naukach społecznych postęp techniczny otwiera alternatywne horyzonty rozwoju, dając badaczom i praktykom sprawniejsze narzędzia osiągania zamierzonych celów. Przykładem takiej tendencji jest wyko- rzystanie monitoringu wizyjnego do celów prewencyjnych. W niniejszym tekście akcent położono na ukazanie przeobrażeń współczesnego społeczeństwa, które otworzyły furtkę dla sytuacyjnych metod prewencyjnych, wśród których lokuje się monitoring wizyjny. Nakreślono również zaplecze teoretyczne oraz najważ- niejsze założenia odnoszące się do ewaluacji skuteczności omawianego środka.
36 Zob. J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, dz. cyt., s. 240–252.
37 Zob. A. Cerezo, dz. cyt., s. 222–236.
38 Zob. S. Schneider, dz. cyt., s. 68–73.
Oceniając monitoring wizyjny, warto wstrzymać się przed nadmiernym opty- mizmem. Środek ten nie stanowi antidotum na problemy społeczne. Owszem może być wykorzystywany jako pomocnicze narzędzie do podnoszenia poziomu bezpieczeństwa, jednak należy pamiętać o zagrożeniach, które są skutkiem objęcia nadzorem całej populacji. Jak słusznie zauważył Gilles Deleuze39, współczesne spo- łeczeństwo przeszło od form dyscyplinarnych do form „kontroli społecznej”, które charakteryzują się przenikaniem subtelnych mechanizmów kontroli do szerszej, pozainstytucjonalnej sfery publicznej. Myśl francuskiego fi lozofa uderza trafnością, gdy przeanalizuje się poszczególne etapy rozwoju monitoringu wizyjnego. Środek ten ewoluował, pokonując pierwotnie wyznaczoną granicę fabryki oraz zakładu przemysłowego, i zaistniał jako element prewencyjny w przestrzeni miejskiej.
Bibliografi a
Becker H., Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, przeł. O. Siara, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2007.
Brantingham P. i P., Crime pattern theory, w: R. Wortley, L. Mazerolle (red.), Envi- ronmental criminology and crime analysis, Routledge, London – New York 2011, s. 78–93.
Bushman B.J., Anderson C.A., Is it time to pull on the hostile versus instrumental aggression dichotomy?, „Psychological Review” 2001, t. 108, nr 1, s. 273–279.
Center for Problem-Oriented Policing, Twenty fi ve techniques of situational preven- tion, http://www.popcenter.org/25techniques/ (20 kwietnia 2016).
Cerezo A., CCTV and crime displacement: a quasi-experimental evaluation, „Euro- pean Journal of Criminology” 2013, t. 10, nr 2, s. 222–236.
Cohen L.E., Felson M., Social changes and crime rate trends: a routine activity approach, „American Sociological Review” 1979, t. 44, nr 4, s. 588–608.
Cohen S., Folks devils and moral panics. Th e creation of the Mods and Rockers, Routledge, London – New York 2011.
Cornish D.B., Clarke R.V., Th e rational choice perspective, w: R. Wortley, L. Mazerolle (red.), Environmental criminology and crime analysis, Routledge, London – New York 2011, s. 21–47.
Deleuze G., Postscript on the societies of control, „October” 1992, nr 59, s. 3–7.
Eck J., Preventing crime at places, w: L.W. Sherman, D.P. Farrington, B.C. Welsh, D.L.
MacKenzie (red.), Evidence-based crime prevention, Routledge, London – New York 2002, s. 241–294.
39 Zob. G. Deleuze, Postscript on the societies of control, „October” 1992, nr 59, s. 3–7.
Falandysz L., W kręgu kryminologii radykalnej, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.
Felson M., Routine activity approach, w: R. Wortley, L. Mazerolle (red.), Environmen- tal criminology and crime analysis, Routledge, London – New York 2011, s. 70–77.
Freilich J.D., Beccaria and situational crime prevention, „Criminal Justice Review”
2015, t. 40, nr 2, s. 131–150.
Garland D., The culture of control: crime and social order in contemporary society, The University of Chicago Press, Chicago 2001.
Gill M. i in., Technical annex: methods used in assessing the impact of CCTV, Home Office Online Report 17/05, Home Office Research, Development & Statistics Directorate, [London] 2005.
Gill M., Turbin V., Evaluating “realistic evaluation”: evidence from a study of CCTV,
„Crime Prevention Studies” 1999, t. 10, s. 179–199.
Hallsworth S., Lea J., Reconstructing Leviathan: emerging contours of the security state, „Theoretical Criminology” 2011, t. 15, nr 2, s. 141–157.
Martinson R., What works? – questions and answers about prison reform, „The Public Interest” 1974, nr 35, s. 22–54.
Najwyższa Izba Kontroli, Funkcjonowanie miejskiego monitoringu wizyjnego. Infor- macja o wynikach kontroli, LLU – 4101-01-00/2013, nr ewid. 181/2013/P/13/154/
LLU, https://www.nik.gov.pl/plik/id,6400,vp,8169.pdf (20 kwietnia 2016).
Norris C., A review of the increased use of CCTV and video-surveillance for crime prevention purposes in Europe, European Parliament, Brussels 2009.
Norris C., McCahill M., Wood D., Editorial. The growth of CCTV: a global perspective on the international diffusion of video surveillance in public accessible space,
„Surveillance & Society” 2004, t. 2, nr 2/3, s. 110–135.
Sangmoon K., LaGrange R.L., Willis C.L., Place and crime: integrating sociology of place and environmental criminology, „Urban Affairs Review” 2013, t. 49, nr 1, s. 141–155.
Schlossman S., Sedlak M., The Chicago Area Project revised, The National Institute of Education, Santa Monica 1983.
Schneider S., Crime prevention: theory and practice, CRC Press, Boca Raton – Lon- don – New York 2010.
Siemaszko A., Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.
Szwejka Ł., Krytyczna refleksja nad sytuacyjną prewencją kryminalną, „Profilaktyka Społeczna i Resocjalizacja” 2016, t. 28, s. 79–100.
Tyszkiewicz L., Kryminogeneza w ujęciu kryminologii humanistycznej, Wydawnic- two Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1997.
Waples S., Gill M., Fisher P., Does CCTV displace crime?, „Criminology & Criminal Justice” 2009, t. 9 nr 2, s. 207–224.
kładzie Warszawy. Próba analizy kosztów i zysków, „Archiwum Kryminologii”
2012, t. 34, s. 253–273.
Welsh B.C., Farrington D.P., Crime prevention eff ects of closed circuit television:
a systematic review, Home Offi ce Research Study, nr 252, London 2002, s. 1–58.
Abstrakt
W wielu europejskich krajach system monitoringu wizyjnego jest istotnym fi la- rem programów prewencyjnych, a prym w tym zakresie wiedzie Wielka Brytania.
Również w Polsce obserwuje się zwiększone zainteresowanie tym rozwiązaniem, co potwierdza raport Najwyższej Izby Kontroli, w którym jednoznacznie stwierdzono, że monitoring wizyjny obsługiwany przez organy ścigania obecny jest we wszystkich miastach wojewódzkich oraz w 85 proc. miast powiatowych. Z powyższego względu, w naukach społecznych poszukuje się podejść teoretycznych, które przyczyniają się do optymalnego wykorzystania monitoringu wizyjnego. W tym zakresie wymienia się teorię racjonalnego wyboru, teorię działań rutynowych i teorię wzoru przestęp- czego. Ostatnia część artykułu dotyczy kwestii efektywności monitoringu wizyjnego w zakresie prewencji kryminalnej. W tym kontekście prowadzi się różnorodne badania ewaluacyjne, w efekcie których konstruowane są zaawansowane modele decyzyjne.
Słowa kluczowe: monitoring wizyjny, prewencja, redukcja przestępczości, problemy społeczne
Abstract
In many European countries, Closed Circuit Television (CCTV) is an important pillar of crime prevention programs, and United Kingdom is leading in this range.
Also in Poland, the increased interest in this solution is observed, what confi rms the report of the Supreme Audit Offi ce, which clearly states that CCTV supported by the law enforcement agencies are presented in all provincial cities and in 85 pct. of district towns. With this regard, the social sciences look for the theoretical approaches that contribute to the optimal use of CCTV. In this respect, the rational choice perspective, the routine activities approach and the crime pattern theory are mentioned. Th e last part of the article concerns the eff ectiveness of CCTV in crime prevention. In this context, the wide range of evaluation studies are conducted, in result of which the advanced decision models are created.
Key words: closed circuit television, prevention, crime reduction, social problems
