Medialne kreowanie funkcji monitoringu wizyjnego

Łukasz Szwejka, Małgorzata Piasecka

Medialne kreowanie funkcji monitoringu wizyjnego

Wprowadzenie

W naukach społecznych, których przedmiotem zainteresowania jest analiza zachowań dewiacyjnych, wyróżniamy dwa zasadnicze paradygmaty: pozy- tywistyczny (naturalistyczny) i antynaturalistyczny (reaktywny)¹. W ujęciu etiologicznym główny nacisk kładzie się na poznanie przyczyn lub anteceden- sów dewiacji. Zakłada się bowiem, że dewiacja jest następstwem wystąpie- nia pewnych dysfunkcji, czy to we właściwościach osobowych człowieka (np.

cechach osobowościowych, anomaliach genetycznych), czy w jego środowisku (np. rodzinie, grupie rówieśniczej, wspólnocie lokalnej). Przez pryzmat owych dysfunkcji usiłuje się uchwycić dynamikę dewiacji, często określaną mianem kryminogenezy².

Mimo bogatej tradycji badawczej i niewątpliwych osiągnięć w zakresie zrozumienia dewiacji, paradygmat etiologiczny w drugiej połowie XX wieku został poddany szerokiej krytyce. Krytyka ta w najpełniejszej formie została sformułowana przez młode pokolenie amerykańskich socjologów (Erving Goff- man, Howard S. Becker), którzy dostrzegli, że mechanizmy państwowej kontroli społecznej nie służą jedynie utrzymaniu porządku publicznego. Zdano sobie

1 Zob. A. Błachut, J. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2007, s. 40–43.

2 Zob. L. Tyszkiewicz, Kryminogeneza w ujęciu kryminologii humanistycznej, Katowice 1997, s. 40–41.

Społeczeństwo i Rodzina nr 55 (2/2018) / s. 86–100 / ISSN 1734-6614 / © by WZPiNoS KUL

wówczas sprawę, że pojęcia dewiacji i normy są arbitralne i odzwierciedlają stosunki władzy³. Innymi słowy, w przeciwieństwie do podejścia etiologicz- nego, gdzie niejako implicite dewiacja była obiektywnym stanem chorobowym, którego genezę należało wyjaśnić, owo alternatywne ujęcie, określane jako reaktywne lub antynaturalistyczne, poddaje analizie opresyjne metody stygma- tyzacyjne, w wyniku których następuje zdefiniowanie określonych grup ludzi w kategoriach dewiacji. W związku z tak sformułowanym stanowiskiem badaw- czym powstało szereg kompleksów teoretycznych, bazujących w większości na krytycznej analizie dewiacji. Właśnie to stanowisko będzie podstawą rozważań teoretycznych, jak również analizy empirycznej niniejszego opracowania.

Dewiacja w ramach paradygmatu antynaturalistycznego

Wspólną cechą większości teorii opartych na paradygmacie antynaturalistycz- nym była teza, zgodnie z którą dewiacja stanowi wyraz wolnej woli człowieka oraz próbę wyzwolenia się z opresyjnych stosunków władzy⁴, jak też założenie, że dewiacja jest konstruowana. Jako jedni z pierwszych pogląd ten zaczęli promować Edwin Lemert, Howard S. Becker, Kai T. Erikson i Erving Goffman.

Badacze ci przyczynili się do powstania i rozwoju teorii naznaczenia społecz- nego (labelling theory), stosunkowo szeroko rozpowszechnionej w polskim piśmiennictwie⁵. Warto więc jedynie wskazać kilka podstawowych tez, które reprezentowali jej przedstawiciele. Punktem wyjścia było przyjęcie założenia, że zdefiniowanie kogoś w kategorii dewiacji zależy od procesów interakcyj- nych, w wyniku których etykieta ta zostaje nadana. Jak podkreśla Howard S.

Becker, „grupy społeczne tworzą dewiację poprzez ustanawianie reguł, których złamanie stanowi dewiację”⁶. W związku z tym klasyczny związek pomiędzy czynem przestępczym a pejoratywnym osądem zostaje zerwany. W omawianym ujęciu naznaczenie społeczne decyduje o rozwoju tzw. kariery dewiacyjnej, gdyż naznaczona jednostka traci możliwość pełnej partycypacji w życiu społecznym⁷.

3 Zob. D. Garland, The culture of control: crime and social order in late modernity, Chicago 2001, s. 65–66.

4 Zob. tamże, s. 65–67.

5 Zob. J. Kwaśniewski, A. Kojder, Reakcja społeczna na zachowanie dewiacyjne: problemy, założenia, hipotezy badawcze, „Przegląd Socjologiczny” 1974, nr 2, s. 221–222.

6 H. Becker, Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, przekł. O. Siara, Warszawa 2009, s. 13.

7 Zob. A. Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Warszawa 1993, s. 306–310.

Doświadcza ostracyzmu, zarówno w obszarze życia prywatnego (utrata zaufania wśród bliskich), jak i w sferze publicznej (problemy ze znalezieniem pracy).

Teoria naznaczenia społecznego stanowiła źródło inspiracji dla wielu opra- cowań z obszaru socjologii dewiacji, jednakże zarzucano jej, że niejako zatrzy- mała się w połowie drogi⁸. Niniejszy zarzut formułowany był ze stanowiska kryminologii radykalnej, która począwszy od lat 70. ubiegłego wieku wywie- rała silny wpływ na rozumienie dewiacji. Jej reprezentanci (Richard Quinney, Herman i Julia Schwendinger, Ian Taylor, Paul Walton, Jock Young) uważali, że analizy procesów stygmatyzacyjnych nie należy ograniczać do wymiaru psychospołecznego. Większy nacisk położono na poznanie makrospołecznych procesów, w wyniku których normy są ustanawiane i egzekwowane. Zaczęto wówczas prowadzić krytyczną analizę instytucji kontroli społecznej, w efekcie której demaskowano prawnie sankcjonowane mechanizmy sprawowania władzy.

W dyskursie o przestępczości zaczęły pojawiać się coraz liczniejsze głosy traktu- jące prawo karne jako narzędzie pogłębiające nierówności społeczne⁹, zwracano bowiem baczną uwagę na ambiwalencję prawa, przejawiającą się w selektywnej sile reakcji. Zaobserwowano, że silnie piętnowano przestępstwa popełniane przez zwykłych ludzi, natomiast znacznie szkodliwsze procedery korporacji, godzące w strukturę społeczną lub środowisko naturalne, pozostawały poza nawiasem prawa. W związku z tym wysunięto postulat odrzucenia kodeksów karnych i zastąpienia ich prawami człowieka, które to są lepszym narzędziem kształtowania stosunków międzyludzkich. W tym ujęciu przestępstwem miały być wszelkie zachowania godzące w owe prawa. Oczywiście, stanowisko takie zostało silnie skrytykowane, gdyż przestępczość byłaby utożsamiana ze złem sensu stricto, co stanowi zbyt pojemną kategorię.

Konstruowanie dewiacji w mediach

Rozważania dotyczące problematyki wykluczenia społecznego kreowanego przez procesy społeczne, które żywo były podejmowane w ramach krymi- nologii krytycznej, dały początek nowym perspektywom, spośród których warto przybliżyć orientację kulturową. W ramach kryminologii kulturowej (cultural criminology) poczyniono szereg interesujących obserwacji dotyczących

8 Zob. L. Falandysz, W kręgu kryminologii radykalnej, Warszawa 1986, s. 56–64.

9 Zob. R.F. Meier, The new criminology: continuity in criminological theory, „Journal of Criminal Law and Criminology” 1977, t. 67, nr 4, s. 462–463.

przestępczości, które wpisują się w nastroje społeczeństwa ponowoczesnego.

Teoria ta stanowiła konglomerat teorii krytycznej, teorii naznaczenia społecz- nego, studiów nad mediami. Jej głównymi obszarami zainteresowania były sym- bole i style, którymi posługiwały się subkultury w celu podkreślenia tożsamości grupowej i odrębności względem kultury dominującej¹⁰. Ponadto silny nacisk kładziono na uwypuklenie wpływu mediów na konstruowanie problemów spo- łecznych¹¹. Innymi słowy, orientacja kulturowa zakładała, że obraz dewiacji jest wypadkową procesów konstruktywistycznych, w kreowaniu których aktywny udział biorą przestępcy, audytorium społeczne, instytucje kontroli społecznej i media. Oznacza to, że fenomen przestępczości zostaje umieszczony w szerszym kontekście kulturowym¹². Przytoczmy w tym miejscu koncepcję paniki moral- nej, będącej efektem prowadzonych analiz w ramach kryminologii kulturowej.

Termin ten wprowadził Jock Young w celu metaforycznego przedstawienia procesu walki z narkomanią (war on drugs). Problem zażywania narkotyków przez młodzież stał się w latach 70. tematem medialnym. Wskutek nagłośnienia tego zjawiska, władze odpowiadając na roszczenia opinii publicznej zaczęły powoływać policyjne oddziały do walki z narkotykami. Działania tych służb spowodowały wzrost liczby aresztowań w związku z posiadaniem i obrotem nielegalnymi środkami psychoaktywnymi, co znalazło odzwierciedlenie w sta- tystykach wskazujących na eskalację zjawiska, a dziennikarzom dało pretekst do sensacyjnych opracowań na temat niepokojącej skali narkomanii. Przykład ten ukazuje, w jakim stopniu procesy konstruktywistyczne wpływają na skalę zjawiska, doprowadzając do zawładnięcia społeczną wyobraźnią¹³.

Inny, prawdopodobnie najgłośniejszy przykład paniki moralnej stanowi genialna analiza Stanleya Cohena dotycząca subkultur modsów i rockersów.

Subkultury te w latach 60. były dobrze rozpoznawalne w społeczeństwie bry- tyjskim, nie wywoływały jednak negatywnych konotacji. Sytuacja ta zmieniła się wskutek wydarzeń mających miejsce w nadmorskiej miejscowości Clacton w Wielkanoc 1964 roku. Wówczas to doszło do chuligańskich ekscesów i aktów

10 Zob. E. Drzazga, Kryminologia kulturowa. Wprowadzenie do koncepcji, „Archiwum Kryminologii” 2010, t. 32, s. 5–8.

11 Zob. S. Cohen, Folk devils and moral panics. The creation of the Mods and Rockers, London – New York 2011, s. 26–28.

12 Zob. J. Ferrell, Cultural criminology, „Annual Review of Sociology” 1999, t. 25, s. 396–399.

13 Zob. S.A. Wargacki, Zjawisko paniki moralnej jako wyznacznik granic moralności,

„Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika” 2009, t. 18, s. 9–10.

wandalizmu z udziałem modsów i rockersów. Następnego dnia w mieście pojawili się reporterzy z najpoczytniejszych brytyjskich dzienników. Powstały teksty o bardzo sugestywnych nagłówkach: „Dzień terroru grup skuterowych” (Day of terror by scooter groups – „Daily Telegraph”), „Dzicy najechali wybrzeże – 97 aresztowanych” (Wild ones invade seaside – 97 arrests – „Daily Mirror”)¹⁴. Ogółem, grupy te przedstawiono jako szalenie niebezpieczne. Cohen prowadząc wnikliwe badania obejmujące analizę tekstów prasowych i prowadząc wywiady z uczestnikami owych zajść zaobserwował, że media uwypukliły niektóre wyda- rzenia przy jednoczesnym pominięciu innych. Wskutek uruchomionych proce- sów, zdarzenia będące udziałem modsów i rockersów, wcześniej niepodlegające negatywnej ocenie, nagle zaczęły jawić się zwykłym ludziom jako zagrożenie.

Z analiz Cohena wyłania się wzorzec, który porównać można do Beckerow- skiego „polowania na czarownice”, czyli wyczulenia audytorium społecznego na określone klasy zjawisk¹⁵.

We współczesnej literaturze przedmiotu odnaleźć można wiele przykładów procesów konstruktywistycznych, w wyniku których powstaje specyficzny obraz rzeczywistości. Warto wspomnieć historyczną analizę Nilsa Christiego, ujawnia- jącą ambiwalentne oceny dotyczące narkomanii. Autor wskazuje na szereg cech, dzięki którym narkotyki są dogodnym wrogiem. Wielość substancji o odmien- nym działaniu powoduje, że w społeczeństwie funkcjonuje mglista wiedza na temat narkotyków, przez co łatwo można manipulować obrazem narkomanii.

Przykład może stanowić delegalizacja haszyszu, który w Norwegii w 1961 roku został objęty specjalną ustawą, gdyż zażywanie tego środka miało hipotetycznie powodować wzrost agresji. Obecnie natomiast funkcjonuje pogląd, że haszysz prowadzi do pasywności i przez to utrudnia progres społeczeństwa promującego postawy aktywne¹⁶.

Zasady konstruowania problemów społecznych w kompleksowy sposób przedstawiła Donileen R. Loseke, wskazując, że w „tworzeniu roszczeń” biorą udział elementy obejmujące konstruowanie warunków życia, ludzi i rozwiązań.

Warunki życia obejmują przedstawienie określonego zjawiska w niekorzyst- nym świetle. Często za sprawą diagnozy oraz danych statystycznych ukazuje się rozmiary i specyfikę danego zjawiska. „Wytwórcy roszczeń” apelują też do zbiorowych emocji poprzez ukazywanie dramatycznych następstw zjawiska.

14 S. Cohen, dz. cyt., s. 24–25.

15 Zob. A. Siemaszko, dz. cyt., s. 299–314.

16 Zob. N. Christie, Dogodni wrogowie, przekł. M. Płatek, w: M. Fajst, M. Płatek (red.), W kręgu kryminologii romantycznej, Warszawa 2004, s. 104–106.

W celu nadania odpowiedniego ładunku emocjonalnego, a zwłaszcza ukie- runkowania opinii publicznej, konstruowany jest obraz ludzi uwikłanych w zjawisko. Przeważnie ów proces przybiera formę paniki moralnej, który za Shanem Nelsonem-Rove określić można mianem „melodramatycznego ładu moralnego”. Ofiary przedstawiane są jako osoby dobre, bezbronne, kulturowo nam bliskie. Natomiast oprawców opisuje się jako złych, zdemoralizowanych i obcych. Manipulacja tym obrazem ma za zadanie ukazanie symbolicznej walki między dobrem a złem i jednocześnie nie pozostawić „odbiorcom roszczeń”

wątpliwości co do oceny konstruowanego problemu¹⁷. Oczywiście, zasadniczym celem wymienionych zabiegów będzie wysunięcie propozycji rozwiązania pro- blemu. To, w jaki sposób dany problem został zarysowany, implikuje potencjalne perspektywy jego rozwiązania. Znowu warto posłużyć się przykładem z zakresu ograniczania narkomanii. W zależności od tego, jaki rodzaj narracji będzie dominował, wyodrębnić można dwie zasadnicze strategie redukcji tego zjawi- ska, a mianowicie penalizację, obejmującą obrót narkotykami i ich konsump- cję, lub medykalizację, zorientowaną na działania edukacyjno-profilaktyczne i terapeutyczne. Wybór strategii będzie zależał od tego, w jakich kategoriach dokonano oceny narkomanii oraz od tego, w jaki sposób został skonstruowany obraz osób w nią uwikłanych.

Problematyka badań własnych

Przedstawione w poprzednich sekcjach ujęcia teoretyczne stanowią punkt odniesienia do przeprowadzenia badań własnych. Jak wstępnie zarysowaliśmy w tytule opracowania, przedmiotem badania jest poznanie funkcji monitoringu wizyjnego (Closed-circuit television, CCTV) kreowanego przez media. Badanie to zostało zainspirowane obserwacjami poczynionymi w obszarze ewaluacji systemów monitoringu wizyjnego. Ewaluacje tego typu prowadzone są najczę- ściej w Wielkiej Brytanii, gdzie występuje ogromna liczba kamer w przestrzeni miejskiej. Brytyjskie Home Office wypracowało nawet standardy prowadzenia ewaluacji oparte na schemacie quasi-eksperymentalnym, dzięki którym można w formie ilorazu szans (odds ratio) wskazać zmianę liczby przestępstw po

17 Zob. L. Miś, Konstruktywizm/konstrukcjonizm w socjologii, pracy socjalnej i terapii, w:

tegoż (red.), Praca socjalna skoncentrowana na rozwiązaniach, Kraków 2008, s. 40–42.

zaimplementowaniu monitoringu wizyjnego na danym obszarze¹⁸. Szereg badań realizowanych w tym schemacie pozwoliło na przeprowadzenie metaanaliz, dzięki którym wyartykułowano globalne wnioski. Okazuje się, że implemen- tacja systemu monitoringu wizyjnego na danym terenie w znikomym stopniu przyczynia się do spadku liczby przestępstw. Pozytywny efekt widoczny jest jedynie w odniesieniu do monitorowanych parkingów samochodowych, gdzie na skutek wprowadzenia tego rozwiązania zanotowano spadek liczby włamań do aut. Natomiast w przypadku otwartej przestrzeni miejskiej efekt prewen- cyjny jest znikomy¹⁹. W związku z powyższym, zastanawiający jest fakt ciągłej rozbudowy systemów oglądu wizyjnego w brytyjskich miastach. Szacuje się, że począwszy od 1997 roku na ten cel przeznaczana jest znaczna część budżetu służącego celom prewencyjnym. W celu wyjaśnienia tego fenomenu posłużyć się można koncepcją paniki moralnej, gdyż początek ożywionej debaty na temat wprowadzenia kamer do przestrzeni publicznej był inspirowany proce- sami medialnymi. Impulsem do uruchomienia argumentacji łączącej poprawę bezpieczeństwa z monitoringiem wizyjnym było wydarzenie z roku 1993, kiedy to kamera zlokalizowana w centrum handlowym uchwyciła porwanie dziecka, które następnie zostało bestialsko zamordowane. Tragedia ta wywołała szereg debat publicznych, których głównym ogniwem była możliwość uniknięcia podobnych wypadków w przyszłości poprzez wykorzystanie kamer. W konse- kwencji rząd brytyjski wprowadził program City Challenge Competition, alokując ogromne środki finansowe na rozwój miejskich systemów oglądu wizyjnego²⁰.

Kontekst brytyjski ukazuje, w jaki sposób konstruktywistyczne zabiegi medialne wpłynęły na rozwój określonej strategii redukcji przestępczości.

W Polsce, mimo iż nie miały miejsca tak spektakularne wydarzenia, istnieją pewne przesłanki ku temu, aby bliżej zbadać medialne konstrukcje w zakresie prewencyjnej roli monitoringu wizyjnego. Zwłaszcza że, jak wykazano w rapor- cie Najwyższej Izby Kontroli z 2014 roku, we wszystkich miastach wojewódzkich i w 85 proc. miast powiatowych funkcjonuje monitoring wizyjny obsługiwany przez policję, straż miejską lub gminną oraz zewnętrzne firmy. Nie towarzyszą

18 M. Gill, A. Spriggs, J. Allen, J. Argomaniz, J. Bryan, P. Jessiman, D. Kara, J. Kilworth, R. Little, D. Swain, S. Waples, Technical annex: methods used in assessing the impact of CCTV, Home Office Online Report, London 2005, s. 3–20.

19 Zob. B.C. Welsh, D.P. Farrington, Crime prevention effects of closed circuit television:

a systematic review, „Home Office Research Study” 2002, nr 252, s. 1–58.

20 Zob. C. Norris, M. McCahill, D. Wood, Editorial. The growth of CCTV: a global per- spective on the international diffusion of video surveillance in public accessible space,

„Surveillance & Society” 2004, t. 2, nr 2/3, s. 110–135.

jednak temu wyniki badań ewaluacyjnych, które pozwoliłyby jednoznacz- nie stwierdzić, czy i w jakim zakresie zakładane cele rozbudowy monitoringu wizyjnego są realizowane²¹. Można zaobserwować, że monitoring wizyjny stał się popularnym środkiem polityki lokalnej. Kamery montowane są w szkołach, przy placach zabaw i w miejscach rekreacji. Obserwuje się również tendencje do rozbudowy systemów monitoringu wizyjnego w małych miasteczkach, a nawet obszarach wiejskich, co – jak podkreśla Paweł Waszkiewicz – zaspokajać ma

„miejskie aspiracje”²².

W związku z powyższym przyjęto, że popularność systemów monitoringu wizyjnego będzie związana z przekazami medialnymi, które kreują określony obraz tego rozwiązania, jak również kreują obraz społeczeństwa, które wymaga monitorowania. Z tego względu sformułowano kilka pytań badawczych, które ułatwią prowadzenie analizy tekstów:

– Jakie znaczenia kontekstowe implikuje tekst?²³

– W jaki sposób jego treść kształtuje obraz rzeczywistości?²⁴

– Jakie potencjalne i niezamierzone informacje lub znaczenia można odnaleźć w tekście?²⁵

Metodologia badań własnych

Ze względu na specyficzny przedmiot badań, oscylujący wokół zrozumienia pewnych procesów społecznych oraz ich eksploracji, podjęto decyzję o zastoso- waniu metodologii jakościowej. Dodajmy, że pionierskie prace w obszarze teorii naznaczenia społecznego oraz kryminologii krytycznej (radykalnej) i kulturowej również bazowały na metodach jakościowych²⁶. Co więcej, przedstawiciele tych nurtów sceptycznie oceniali możliwość ilościowego uchwycenia procesów

21 Zob. Funkcjonowanie miejskiego monitoringu wizyjnego informacja o wynikach kontroli, nr ewid. 181/2013/P/13/154/LLU, Warszawa 2014, s. 85.

22 Zob. P. Waszkiewicz, Monitoring wizyjny miejsc publicznych w dużym mieście. Na przykładzie Warszawy. Próba analizy kosztów i zysków, „Archiwum Kryminologii”

2012, t. 34, s. 256.

23 Zob. K. Charmaz, Teoria ugruntowana: praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, przekł. B. Komorowska, Warszawa 2009, s. 56–57.

24 Zob. tamże.

25 Zob. tamże.

26 Czego przykładem jest: E. Goffman, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, przekł.

A. Dzierżyńska, J. Tokarska-Bakir, Gdańsk 2007.

związanych ze sprawowaniem kontroli i naznaczeniem społecznym, gdyż kon- strukty te są wytwarzane w toku interakcji²⁷.

Wykorzystano dwie metody badawcze, a mianowicie przegląd systematyczny (systematic review) i wybrane elementy teorii ugruntowanej (grounded theory).

„Przegląd systematyczny to przegląd literatury naukowej z zastosowaniem jaw- nych, szczegółowo udokumentowanych i powtarzalnych metod”²⁸. Dzięki zasto- sowaniu tej metody możliwa była selekcja tekstów poświęconych monitoringowi wizyjnemu. Zastosowano następujące kryteria włączenia tekstów do badań:

– Zakres czasowy powstania włączonych tekstu przypada na okres pomiędzy rokiem 1997 a 2018. Dolna granica czasowa stanowi rok powstania pierwszego w Polsce otwartego systemu oglądu wizyjnego w Koronowie²⁹.

– Teksty obejmujące relacje pomiędzy monitoringiem wizyjnym a bezpie- czeństwem (socjologiczne i prawnicze aspekty monitoringu wizyjnego).

Wyłączone zostały teksty, które dotyczą kwestii technicznych.

– Teksty polskiego pochodzenia.

– Ponadto zostały wyłączone teksty, w których zagadnienie monitoringu wizyjnego traktowano jako wątek drugorzędny/poboczny.

Do badań wytypowano słowa klucze: „monitoring wizyjny”, „telewizja prze- mysłowa”, „wideonadzór” i „CCTV”, przy użyciu których przeszukano następu- jące bazy bibliograficzne:

– Katalogi Biblioteki Narodowej (Katalog Główny BN; Bibliografia Zawar- tości Czasopism; Przewodnik Bibliograficzny; Polska Bibliografia Biblio- logiczna; Bibliografia Analityczna Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej);

– Katalog Nauka Polska;

– Google Scholar;

– Federacja Bibliotek Cyfrowych;

– Katalog Główny Biblioteki Jagiellońskiej.

W oparciu o przegląd systematyczny wyodrębniono 29 tekstów spełniających kryteria włączenia. Teksty te zostały poddane kodowaniu zgodnie z założeniami teorii ugruntowanej. Celem tego zabiegu było krytyczne spojrzenie na treści

27 Zob. G. Löschper, Crime and social control as fields of qualitative research in social sciences, „Forum: Qualitative Social Research” 2000, t. 1, nr 1, s. 1–3.

28 J. Matera, J. Czapska, Zarys metody przeglądu systematycznego w naukach społecznych, Warszawa 2014, s. 16.

29 Zob. P. Waszkiewicz, dz. cyt., s. 253–254.

zawarte w tekstach oraz próba wyodrębnienia idei i wzorców pojawiających się w tekstach. W trakcie kodowania wyłoniono kategorie analityczne, które zaprezentowano i zinterpretowano w kolejnej sekcji.

Wynik przeprowadzonej analizy

W trakcie analizy jakościowej skoncentrowano się głównie na wyłaniających się kategoriach, co do których można było wnioskować, że w określony i ten- dencyjny sposób odnoszą się do prewencyjnej funkcji monitoringu wizyjnego.

Zaprezentowano też idee, które wywiedziono z najistotniejszych i najczęściej pojawiających się kodów. Zwrócono uwagę na proces związany z definiowaniem rzeczywiści, który przejawiał się pełnym zagrożeń opisem życia we współcze- snym społeczeństwie. Zabieg ten miał za zadanie wprowadzenie argumentacji uzasadniającej i legitymizującej rozwój monitoringu wizyjnego. Stawiana w tek- stach diagnoza życia społecznego cechuje się dużym nasyceniem przestępczości pospolitej. Wyłania się obraz, w którym każdy może paść ofiarą przestępstwa w miejscu publicznym. W naukach społecznych zjawisko to określane jest jako

„przypadkowa przestępczość” (random crime)³⁰. Podkreśla się jednak, że ów konstrukt może być wykorzystywany do nadinterpretowania fenomenu prze- stępczości. Należy bowiem podkreślić, że większość przestępstw o charakterze ofensywnym (tj. przeciw życiu i zdrowiu) popełniana jest przez sprawców znających swe ofiary³¹.

Analogicznie konstruowana jest wizja zagrożeń występujących w szkołach.

W dyskursie publicznym pojawiają się często głosy o konieczności monitorowa- nia korytarzy, a nawet toalet. Rozmieszczanie kamer w placówkach oświatowych uzasadnia się koniecznością sprawowania większej kontroli nad zachowaniami uczniów. Podkreśla się, że w szkołach dochodzi do licznych aktów dewiacji, co wynika z ich anonimowości i przeludnienia. W analizowanych tekstach pojawia się też wątek zagrożenia terroryzmem i powiązana z nim kwestia monitowania przejść granicznych. Mimo iż autorzy wskazują, że Polska jest stosunkowo wolna od tego typu zagrożeń, to jednak obserwacje współczesnych trendów obejmują- cych rozprzestrzenianie się terroryzmu na wiele państw Europy pozwalają anty- cypować potencjalne niebezpieczeństwo. Podsumowując, obraz społeczeństwa

30 Zob. J. Best, Random violence: how we talk about new crimes and new victims, Berkeley 1999, s. 30–64.

31 Zob. A. Błachut, J. Gaberle, K. Krajewski, dz. cyt., s. 425–458.

kreowany przez media posiada wyraźne rysy paniki moralnej. Przestrzeń typo- wana do rozlokowania kamer, czyli zatłoczone miejsca publiczne, szkoły, przej- ścia graniczne, prezentowana jest w kategoriach nieprzewidywalnego ryzyka.

Można wyprowadzić tezę, że teksty poświęcone problematyce monitoringu wizyjnego korzystają z powszechnie panujących lęków społecznych. Zjawisko przypadkowej przestępczości i kryzys migracyjny, którego pochodną są akty terroryzmu, stanowią dogodne obszar do zawładnięcia społeczną wyobraźnią.

Jak podkreśla Zygmunt Bauman, kryzys migracyjny, przed którym stanęła Europa, stanowi dogodny obszar konstruowania paniki moralnej³².

W związku z zaprezentowaną wizją zagrożeń, w tekstach poddanych ana- lizie pojawiają się propozycje poprawy bezpieczeństwa poprzez wykorzystanie kamer. Kategoria, która została skonstruowana, dotyczy funkcji monitoringu wizyjnego i jest ściśle powiązana z diagnozą zagrożeń. Najczęściej pojawiające się kody obejmują poprawę bezpieczeństwa wywołanego przestępczością pospolitą i terroryzmem. Jednakże w większości przypadków poprawa bezpieczeństwa traktowana jest mgliście, stanowi raczej pusty slogan. Z analizy tekstów nie sposób wywnioskować, na czym owa poprawa bezpieczeństwa miałaby polegać.

W kilku przypadkach mowa jest o użyciu kamer przez odpowiednie służby w celu ujawnienia potencjalnych zamachów terrorystycznych. Pojawia się też kwestia związana z dostarczeniem dowodów popełnienia przestępstwa, co ma ułatwić identyfikację i schwytanie sprawcy. Deklarowaną i istotną funkcją kamer jest ograniczenie dostępu do poszczególnych obiektów i sprawowanie nad nimi kontroli. Funkcja ta pojawi się przy okazji opisu wykorzystania moni- toringu w szkołach, na dworcach kolejowych, w sklepach. Warto zaznaczyć, że początkowo tzw. telewizja przemysłowa została zaprojektowana do sprawowania nadzoru właśnie w zamkniętych lokacjach, zwłaszcza w zakładach przemysło- wych. W tym przypadku funkcja monitoringu wydaje się uzasadniona, gdyż obecność kamer może dyscyplinować osoby związane z daną lokacją. Natomiast w przypadku otwartej przestrzeni publicznej, prócz deklarowanej poprawy bez- pieczeństwa, trudno znaleźć dowody potwierdzające skuteczność monitoringu, co najczęściej wiązane jest z brakiem wiedzy wśród potencjalnych sprawców o istniejącym systemie oglądu wizyjnego, jak również wynika ze specyfiki przestępstw popełnianych w tego typu lokacjach. W tym kontekście warto wspomnieć o wynikach badań empirycznych wskazujących, że przestępstwa w przestrzeni publicznej dokonywane są często w stanie afektu lub pod wpływem

32 Zob. Z. Bauman, Obcy u naszych drzwi, przekł. W. Mincer, Warszawa 2016, s. 7–29.

substancji psychoaktywnych, w związku z czym obecność kamer niekoniecznie wymusi konformizm³³.

Obecność monitoringu wizyjnego w przestrzeni publicznej, mimo podkre- ślania licznych zalet tego rozwiązania, wywołuje głosy sprzeciwu artykułowane przez osoby obawiające się inwigilacji i ingerencji w sferę prywatną. Niepokojący jest też zakres posiadania i przetwarzania wizerunku utrwalonego za sprawą prowadzonego oglądu. Jak podkreślają eksperci, kwestie te nie są w pełni ure- gulowane prawnie. Ów temat pojawia się szczególnie w ostatnim okresie, przy okazji żywo dyskutowanego rozporządzenia o ochronie danych osobowych, tzw. RODO. Mimo dylematów etyczno-prawnych, w doniesieniach medialnych pojawiają się głosy o potrzebie rozbudowy systemów oglądu wizyjnego. Argu- mentacja przebiega dwutorowo. Z jednej strony podkreśla się skalę inwigilacji prowadzonej w Europie Zachodniej przy jednoczesnym zwróceniu uwagi na akceptowalność tego zjawiska przez społeczeństwo. Drugi rodzaj argumentacji obejmuje deklarowane pozytywne efekty rozbudowy monitoringu wizyjnego.

W tym zakresie media odwołują się nierzadko do głosów ekspertów, zwłaszcza policjantów, działaczy lokalnych, którzy wskazują na spadek przestępczości po zamontowaniu kamer. Często podawane są wartości liczbowe na poparcie tej tezy. Trudno jednak zweryfikować ich wiarygodność, gdyż ze względu na informacyjny charakter doniesień, nie wspomina się o metodologii stojącej za wygenerowaniem owych wartości. Natomiast porównując je z wynikami rygorystycznie prowadzonych ewaluacji, odnajduje się ogromny rozdźwięk.

Zakończenie

Założeniem niniejszego opracowania była prezentacja ujęć teoretycznych, które mogą być użyteczne w celu zrozumienia współczesnej specyfiki przestępczo- ści. Warto wspomnieć, że w społeczeństwie informacyjnym media dysponują ogromną siłą oddziaływania na opinie i odbiór rzeczywistości. Z tego względu zwrócono szczególną uwagę na sposób, w jaki procesy medialne wpływają na kwestie dotyczące poczucia bezpieczeństwa i percepcji przestępczości.

Przedstawione ujęcia teoretyczne stanowiły koncepcyjną podstawę doko- nanych analiz, w wyniku których zwrócono uwagę na proces konstruowa- nia rzeczywistości legitymizujący rozbudowę systemów oglądu wizyjnego.

33 Zob. B.J. Bushman, C.A. Anderson, Is it time to pull the plug on the hostile versus instru- mental aggression dichotomy?, „Psychological Review” 2001, t. 108, nr 1, s. 273–279.

W odniesieniu do analizowanych tekstów podkreślono, że tematy, wokół których prowadzona była narracja, charakteryzują się układem określonym przez Shana Nelsona-Rove jako „melodramatyczny ład moralny”. Prezentowana w mediach diagnoza dzisiejszego społeczeństwa jawi się w kategoriach ryzyka i zagrożenia.

Sprawcy przedstawiani są jako nieprzewidywalni i niebezpieczni dla porządku publicznego. Opisuje się ich również jako obcych nam kulturowo. Zwłaszcza w kontekście terroryzmu wskazuje się na wysokie ryzyko przestępczości na tle konfliktów ideologicznych i religijnych. W układzie tym uczestnicy prze- strzeni publicznej przedstawiani są jako potencjalne ofiary, co podkreślane jest występowaniem zjawiska przypadkowej przestępczości (random crime). Na tym tle monitoring wizyjny prezentowany jest jako narzędzie, dzięki któremu można zminimalizować ryzyko wiktymizacji. Natomiast kontrowersje wiążące się z zagrożeniem prywatności i inwigilacją są przez ekspertów przedstawiane bądź jako skutek uboczny, cena którą płaci się za bezpieczeństwo, bądź jako niedogodność natury techniczno-prawnej, możliwej do rozwiązania.

Ekspansja monitoringu wizyjnego w  przestrzeni miejskiej wydaje się nieunikniona. Warto jednak krytycznie odnieść się do tego narzędzia, gdyż istnieją dowody empiryczne na istnienie znacznie skuteczniejszych metod prewencyjnych. Ponadto w dyskusji, która współcześnie przybrała formę wojny z przestępczością (war on crime), często zapomina się, że przyczyną eskalacji nie- pożądanych zjawisk są globalne procesy społeczne, jak choćby anomia czy obni- żenie stabilizacji socjoekonomicznej. W związku z tym poprawa bezpieczeństwa winna zaczynać się od redukcji kryminogennych czynników strukturalnych.

Bibliografia

Bauman Z., Obcy u naszych drzwi, przekł. W. Mincer, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2016.

Becker H., Outsiderzy. Studia z socjologii dewiacji, przekł. O. Siara, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

Best J., Random violence: how we talk about new crimes and new victims, University of California Press, Berkeley 1999.

Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., Kryminologia, Arche, Gdańsk 2007.

Bushman B.J., Anderson C.A., Is it time to pull the plug on the hostile versus instru- mental aggression dichotomy?, „Psychological Review” 2001, t. 108, nr 1, s.

273–279.

Charmaz K., Teoria ugruntowana: praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, przekł. B. Komorowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

Christie N., Dogodni wrogowie, przekł. M. Płatek, w: M. Fajst, M. Płatek (red.), W kręgu kryminologii romantycznej, Liber, Warszawa 2004, s. 97–112.

Cohen S., Folks devils and moral panics. The creation of the Mods and Rockers, Routledge, London – New York 2011.

Drzazga E., Kryminologia kulturowa. Wprowadzenie do koncepcji, „Archiwum Kryminologii” 2010, t. 32, s. 5–22.

Falandysz L., W kręgu kryminologii radykalnej, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.

Ferrell J., Cultural criminology, „Annual Review of Sociology” 1999, t. 25, s. 395–418.

Funkcjonowanie miejskiego monitoringu wizyjnego informacja o wynikach kontroli, nr ewid. 181/2013/P/13/154/LLU, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa 2014.

Garland D., The culture of control: crime and social order in late modernity, University of Chicago Press, Chicago 2001.

Gill M., Spriggs A., Allen J., Argomaniz J., Bryan J., Jessiman P., Kara D., Kilworth J., Little R., Swain D., Waples S., Technical annex: methods used in assessing the impact of CCTV, Home Office Online Report, Home Office, London 2005.

Goffman E., Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, przekł. A. Dzierżyńska, J.

Tokarska-Bakir, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007.

Kwaśniewski J., Kojder A., Reakcja społeczna na zachowanie dewiacyjne: problemy, założenia, hipotezy badawcze, „Przegląd Socjologiczny” 1974, nr 2, s. 219–233.

Löschper G., Crime and social control as fields of qualitative research in social sciences,

„Forum: Qualitative Social Research” 2000, t. 1, nr 1, s. 1–7.

Matera J., Czapska J., Zarys metody przeglądu systematycznego w naukach społecz- nych, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2014.

Meier R.F., The new criminology: continuity in criminological theory, „Journal of Criminal Law and Criminology” 1977, t. 67, nr 4, s. 461–469.

Miś L., Konstruktywizm/konstrukcjonizm w socjologii, pracy socjalnej i terapii, w:

tegoż (red.), Praca socjalna skoncentrowana na rozwiązaniach, Uniwersytet Jagielloński. Instytut Socjologii, Kraków 2008, s. 27–47.

Norris C., McCahill M., Wood D., Editorial. The growth of CCTV: a global perspective on the international diffusion of video surveillance in public accessible space,

„Surveillance & Society” 2004, t. 2, nr 2/3, s. 110–135.

Siemaszko A., Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.

Tyszkiewicz L., Kryminogeneza w ujęciu kryminologii humanistycznej, Wydawnic- two Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1997.

Wargacki S.A., Zjawisko paniki moralnej jako wyznacznik granic moralności, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika” 2009, t.

18, s. 7–20.

Waszkiewicz P., Monitoring wizyjny miejsc publicznych w dużym mieście. Na przy- kładzie Warszawy. Próba analizy kosztów i zysków, „Archiwum Kryminologii”

2012, t. 34, s. 253–273.

Welsh B.C., Farrington D.P., Crime prevention effects of closed circuit television:

a systematic review, „Home Office Research Study” 2002, nr 252, s. 1–58.

Abstrakt

Medialne kreowanie funkcji monitoringu wizyjnego

Głównym celem artykułu jest przedstawienie rezultatów analizy dotyczącej medial- nego konstruowania funkcji monitoringu wizyjnego. Temat ten został podjęty w wyniku obserwacji współczesnych trendów w zakresie intensywnej rozbudowy monitoringu wizyjnego przy społecznej aprobacie tego rozwiązania. Warto pod- kreślić, że wyniki analiz empirycznych nie potwierdzają wpływu kamer na spadek przestępczości. W tekście zaprezentowano współczesne teorie, które pozwalają uchwycić oddziaływanie przekazów medialnych na obraz przestępczości. Teorie te stanowiły klucz do interpretacji uzyskanych wyników. Zwłaszcza zaproponowany przez Shana Nelsona-Rove układ określany jako „melodramatyczny ład moralny”

dostarcza ciekawych wniosków na temat konstruktywistycznych procesów wokół rozbudowy systemów monitoringu wizyjnego.

Słowa kluczowe: monitoring wizyjny, przegląd systematyczny, teoria ugruntowana, konstruktywizm społeczny

Abstract

Functions of the closed circuit television created by the media

The main purpose of the paper is to present the empirical results on the closed circuit television (CCTV) phenomenon constructed by the media. This subject was taken as a result of modern trends observation in the scope of closed circuit television development as well as the social approval of this process. Moreover, it should be noted that the results of the empirical studies do not confirm the impact of CCTV on crime reduction. This paper presents contemporary theories that allow to capture the link between the media messages and social image of crime. These theories were the key to the interpretation of the results. In particular, the moral drama concept proposed by Shan Nelson-Rove provides interesting conclusions about the constructivist processes around the development of CCTV.

Key words: closed circuit television, systematic review, grounded theory, social constructionism