Rosyjski poemat romantyczny w kontekście genologicznym

Zygmunt Zbyrowski

Rosyjski poemat romantyczny w

kontekście genologicznym

Studia Rossica Posnaniensia 16, 13-37

W arszaw a

R O SY JS K I POEMAT ROMANTYCZNY W KONTEKŚCIE GENOLOGICZNYM

Poem at należy do najstarszych i wciąż żywotnych w poezji rosyjskiej ga­ tunków literackich. Pod koniec X IX i n a początku X X wieku stracił swe pierwszoplanowe znaczenie, co stwarzało podstaw y do przypuszczeń, iż stał się on m artw ym gatunkiem . Później jednak nastąpiło odrodzenie, a naw et rozkw it poem atu. W związku z ty m ożywiły się również dyskusje wokół nie rozstrzygniętych problemów teoretycznych gatunku.

Uczestnicy dyskusji na pierwszy plan wysuwają problem przynależności rodzajowej poem atu: „P rzy uważnym odczytaniu polemik o odm ianach i istocie poem atu — stw ierdza T atiana Wolkowa — można zauważyć, że pro­ wadzono je przede wszystkim wokół problem u przynależności poem atu do określonego rodzaju literackiego” 1.

Je d n i uw ażają, że gatunek poem atu może być wyłącznie rodzaju epickiego. D rudzy dochodzą do wniosku, że może istnieć gatunek łączący w sobie cechy dwóch rodzajów — stąd poem at liryczno-epicki. Inni wreszcie widzą właści­ wości współczesnego poem atu w jego formie lirycznej. Lecz nie obchodzi się przy ty m bez wątpliwości, czy tę nową stru k turę poetycką należy nazywać

„poem atem ” .

Rozróżnienie rodzajowe jest tradycyjnie niejako pierwszym najwyższym szczeblem podziału lub klasyfikacji wszelkich utworów literackich. I już na tej płaszczyźnie powstało niemało kontrowersji i nieporozumień teoretycznych.

1T. С. В о л к о в а , Споры о жанре поэмы в современной советской критике, „Филологи­ ческие науки” 1974, n r 1, s. 7. W całym a rty k u le c y ta ty p rzytaczam we w łasnym tłu m a ­ czeniu — Z. Z.; zob. również: В. В. Б а за н о в , К дискуссии о поэме в современной критике

( О некоторых спорных вопросах теории жанра), „Русская литература” 1975, n r 2, s. 222-233;

А. С. К а р п о в , Советская лирическая поэма 20-х годов {Проблема жанра), „Филологические науки” 1973, пг 5, s. 3 - 15; В. А. Зай ц ев, Жанровые поиски в современной поэме, „Вестник М ГУ” (Филология) 1968, пг 4, s. 17 - 31.

W okresie klasycyzm u obowiązywał przejrzysty Arystotelesowski podział n a rodzaje: epicki, liryczny i dram atyczny. Nie podawano w wątpliwość zasadności takiej klasyfikacji, gdyż wszystkie znane i upraw iane wówczas g atu n k i mieściły się zasadniczo w ram ach ty ch trzech rodzajów. Podobnie było z poem atem , k tó ry uchodził za najdoskonalszy wzorzec poezji epickiej, ó w podział na rodzaje i g atu n ki literackie p rzy jęty w literaturze rosyjskiej X V III wieku i odpow iadający ówczesnemu stopniowi rozwoju samej literatu ry już od okresu rom antyzm u okazał się niew ystarczający. Pow stał bowiem szereg zjawisk literackich nie mieszczących się wr granicach jednego rodzaju.

R om antycy w imię hasła swobody twórczej i niepow tarzalności dzieła artystycznego generalnie zakwestionowali podział n a rodzaje literackie, głów­ nie ze względu na jego rzekomo norm atyw ny charakter. ,,W okresie rom an­ tyzm u — pisze H enryk Markiewicz — następuje ostateczny rozkład do­ tychczasowego system u. Zarówno p ra k ty k a twórcza, jak i m anifesty progra­ mowe obalają istniejące reguły, burzą hierarchię gatunków , zryw ają z ich czystością, k ształtu ją utw ory będące wielogatunkowym i syntezam i, zacierają granice między rodzajam i literackim i (epizacja d ram atu , dram atyzacja epopei), a naw et m iędzy litera tu rą a innym i sferami twórczości duchowej” 2.

Je d n ak zdaniem Stefanii Skwarczyńskiej rom antycy „...udow odnili w ten sposób niechcący nie to, że rodzaje literackie nie są pojęciem istotnym , lecz że ich możliwej różnorodności nie znała dotychczasowa ani p rak ty k a , ani teoria literacka. W ten sposób rom antycy m iast obalić pojęcie rodzaju literac­ kiego, dali podw aliny pod stworzenie nowych, zapoczątkowali nową tradycję, za k tó rą mniej lub więcej wyraźnie poszła późniejsza lite ra tu ra ” 3. Rozwój gatunku poem atu w okresie rom antyzm u doskonale ilustruje tę niebywałą i nie do pom yślenia w ram ach estety ki klasycyzm u różnorodność rodzajow ą4. Doskonałym przykładem połączenia czynników epickich, lirycznych i dram a­ tyczn y ch w jednym utworze są Cyganie Puszkina.

Niektóre trad y cyjn e g atun k i (w ty m także poem at) ta k się wzbogaciły, stały się ta k obszerne, że pow stała potrzeba nowego podziału wewnątrz starej kategorii g atunku. Należy jednak podkreślić, że pojęcie g atu nk u literackiego nadal funkcjonowało w świadomości estetycznej rom antyków . Co więcej, ich świadomość genologiczna nosi w yraźne ślady oddziaływania trad y cji klasy- cystycznej. N a przykładzie poem atu rom antycznego widać wyraźnie potrzebę podziału n a odmianę wysoką, bohaterską oraz niską, obyczajową. Nie potrafili się też rom antycy uwrolnić od zwyczaju określania gatunkowego swych utw o­ rów.

* H . M a r k i e w i c z , Główne problemy wiedzy o literaturze, K raków 1970, s. 166. * S. S k w a r c z y ń s k a , O istotności i istocie rodzajów literackich, Lwów 1937, s. 5. 4 И. Г. Н е у п о к о е в а , Революционно-романтическая поэма первой половины X X века.

„Nie ma mowy o zmianie istoty funkcjonalnej gatim ku —.tw ierdzi Ju rij Stiepnik. W w arunkach panowania m etody romantycznej miała miejsce określona kanonizacja zewnętrznego oblicza tego lub innego gatunku. Można n a przykład wyliczyć właściwości różniące gatunek ballady od gatunku elegii rom antycznej lub poem atu (...) Jed n ak nie da się znaleźć dla rom antyzm u jakiejś jednej zasady, k tóra regulowałaby stosunki m iędzygatunkowe” 5.

W ystąpienia przeciw rodzajom literackim są w istocie atakiem na norma- tywność i niezmienność, które błędnie uznano za podstawową cechę wszelkiej klasyfikacji rodzajowej i gatunkow ej6. Zwolennicy podziału literatu ry według rodzajów stoją n a stanowisku, że pojęcie to m a za podstawę realne zjaw iska7. Odwołują się oni do p rak tyk i, do powstawania wciąż nowych dzieł należących do określonych rodzajów literackich, do posługiwania się tym i term inam i przez sam ych pisarzy oraz w badaniach naukowych.

Z nihilistycznym podejściem do zasady porządkowania zjawisk literackich według rodzajów słusznie polemizują am erykańscy teoretycy Rene Wełlek i A ustin W arren8. W skazują oni na opisowy, nienorm atyw ny charakter nowoczesnej teorii rodzajów literackich. Podkreślają ich zmienność, różne sposoby powstawrania.

Lecz również wśród zwolenników podziału literatu ry na rodzaje i gatunki literackie zarysowały się dwa krańcowo przeciwstawne stanowiska teoretyczne. Jed n i uznają niezmienność, a więc klasycystyczną „czystość” cech g atunko­ wych, wobec czego, ich zdaniem, ewolucja prowadzi nie do modyfikacji gatunków już istniejących, lecz do powstawania wrciąż nowych i obumierania stary ch 9. Takie podejście należy uznać za ahistoryczne10.

N a odmiennych pozycjach stoją zwolennicy teorii ewolucji gatunków lite­ rackich, dopuszczający nie tylko zmianę cech drugorzędnych, lecz również podstawowych cech struktu ralny ch gatunku. Dzieje gatunku poem atu dosko­ nale ilustrują i potw ierdzają słuszność tego właśnie stanow iska badawczego. R om antycy nie zrezygnowali z gatunku poem atu, lecz rozbili tylko gruntownie jego przestarzałą osiemnastowieczną strukturę, w ykorzystując jednak istotne jej części składowe dla stworzenia nowego modelu. G atunek poem atu nie

8 Ю. В. С теп н и к , Система жанров в историко-литературном процессе. W: Историко- - литературный процесс. Проблемы и методы изучения, Ленинград 1974, s. 98.

* S. S k w a r c z y ń s k a , Sytuacja w poetyce określenia·, poemat, „R oczniki H u m a n is­ ty c z n e ” 1971, t. X IX , z. 1, s. 265.

7 А. К а с п р у к , Поема в сучасному літературознавстві, „Радянске літературознавство” 1972, пг 5, s. 32 - 33; J . K l e i n e r , Rola podmiotu mówiącego w epice, liryce i w poezji

dramatycznej. W : S tu d ia z zakresu teo rii lite ra tu ry , L ublin 1961, s. 38.

8 R . W e l l e k , A. W a r r e n , Teoria literatury, W arszaw a 1970, s. 320.

* I. O p a c k i , Krzyżowanie się postaci gatunkowych jako w yznacznik ewolucji poezjit „P am iętn ik L ite ra ck i” 1963, n r 4, s. 350.

przestał istnieć, lecz uległ daleko idącej deformacji. Dotyczyło to w szczegól­ ności jego właściwości rodzajowych.

Na gruncie teorii zmienności gatunków dochodzimy do pojęcia ciągłości struk turalnej. Sprawa t a w ujęciu polskiego badacza Ireneusza Opackiego przedstaw ia się następująco: „Pojęcie ciągłości stru ktu raln ej jest dla genologii pojęciem centralnym , ono tw orzy zręby system u, od niego zależy postać tego system u. Ciągłość stru k tu ra ln a w sensie utrzym ania cech stałych prowadzi do system u opartego n a rozróżnianiu tych cech. Ciągłość w sensie stopniowej, ale zmieniającej postać g atu n k u ewolucji prowadzi do system u opartego nie n a wyróżnikach stałych cech stru k turalny ch gatun ku , lecz na historycznej ciągłości n u rtu gatunkowego. Oba te ujęcia są całkowicie różne, bo oba w ynika­ ją z odmiennych, niem al przeciwnych sobie teorii dzieła literackiego” 11. Taką ciągłość n u rtu gatunkowego obserwujem y w całych dziejach poem atu ro­ syjskiego. Kolejne sąsiednie fazy rozwoju zawierały te same lub zbliżone zespoły czynników. Zmieniała się tylko ich wzajem na hierarchia, następowało przesunięcie akcentów, lecz podstaw y g atu n k u trw ały.

Sprawa aktualności i praktycznej przydatności podziału litera tu ry według wyznaczników rodzajowych nie została przez teoretyków ostatecznie roz­ strzygnięta. Sytuację kom plikuje dodatkowo b rak precyzyjnych, jasnych term inów, zaakceptow anych przez wszystkich zainteresow anych12. Samo pojęcie „rodzaj literack i” pojmowane jest krańcowo różnie. Obok tradycyjnego i najbardziej rozpowszechnionego rozum ienia rodzaju jako epiki, liryki i d ra ­ m atu , niektórzy teoretycy w kładają w to pojęcie znaczenie węższe, to znaczy utożsam iają je z gatunkiem (po rosyjsku wid, żanr). N iektóre term in y stosuje się wymiennie (w rosyjskich pracach teoretycznoliterackich — rod, wid, żanr).

Znany radziecki teo rety k lite ra tu ry Leonid Timofiejew proponuje dw u­ stopniowy podział z następującym i pojęciami: żanr (w znaczeniu „rodzaj literacki” i żanrow aja form a (w sensie „g atu n e k ” ). Ta term inologia przyjęła się w niektórych pracach innych badaczy radzieckich, ale niezbyt konsekw ent­ nie 13.

Inni znów uznając trad y cy jn e pojęcie rodzaju (rod) negują możliwość klasyfikacji według następnego szczebla (tzn. wid albo żanr). Takie stanowisko reprezentuje kolektyw teoretyków literatu ry , k tó ry opublikował pracę zbio­ rową Tieorija liłieratury. Osnownyje problemy w istoriczeskom oswieszczenii. Rody i żanry. Koncepcja ty ch badaczy sprowadza się do następujących stw ier­

11 Ib id ., s. 357. 12 И. И. К р а в ц о в , Словарь литературных жанров, „Известия АН СССР” (Серия ли­ тературы и языка) 1961, пг 3, s. 217 - 220; Г. Н. П о с п е л о в , Проблемы исторического развития литературы, Москва 1972, s. 155. 13 А. Т. В а с и л ь к о в с к и й , О содержательности жанровых форм как критерии клас­ сификации жанров, „Вопросы русской литературы” 1970, w yd. 3, s. 15.

dzeń: istnieją trwałe, powoli zmieniające się rodzaje i „główne g a tu n k i” (gławnyje żanry). Przeciwstawiają się im szybko ewoluujące „indyw idualne” form y gatunkowe. W procesie rozwoju historycznego litera tu ry rodzaje zachowały swe cechy, natom iast gatu n k i zmierzały ku coraz większej in ­ dywidualizacji, co doprowadziło do zatarcia granic gatunkowych. W ten sposób gatunki zanikają, pozostają tylko dwie formy: rodzajowa i indyw i­ d u a ln a 14.

A utorzy tra k tu ją rodzaj literacki jako zjawisko trwałe, lecz nie statyczne. Ulega on powolnej ewolucji w dialektycznej współzależności z indywidualnym i form ami gatunkowymi. Taka koncepcja jest punktem wyjścia do polemiki z teoriam i zakładającym i aprioryczność i niezmienność cech rodzajowych, a w ynikającym i z negowania przyczynowości i historycznego uwarunkowania zm iany form literackich 15.

Próby formalistycznego staw iania i rozstrzygania problemu ewolucji rodzajów literackich kończą się niepowodzeniem. Em il Staiger usiłował po­ dział według rodzajów literackich zastąpić „zasadą” epicką, liryczną i dram a­ tyczną tkw iącą im m anentnie w naturze człowieka16. Zakwestionował w konsek­ wencji samo pojęcie rodzaju jako abstrakcyjne i zdaniem radzieckiego badacza W adim a Kożynowa „twierdził, że ponieważ nie m a i nie może być «czysto lirycznych, czysto epickich lub czysto dram atycznych utworów», a możliwa jest tylko przewaga jednego z czynników, należy zrezygnować z podziału litera tu ry na form y rodzajowe i zastąpić te ścisłe kategorie ogólnym w yobra­ żeniem o podstawowym «tonie», «nastroju» utworu, «tonie», k tó ry może być epickim, lirycznym lub dram atycznym ” 17.

W X X wieku poddano również zasadniczej k rytyce stare, arystotele- sowskie i heglowskie k ry teria podziału na rodzaje literackie. Świadectwem niezadowolenia z tradycyjnych wyznaczników klasyfikacji jest powstawanie licznych teorii uwzględniających osiągnięcia pokrewnych dyscyplin n a u ­ kowych (psychologiczna, lingw istyczna)18.

W długotrwałym i nie kończącym się sporze między zwolennikami i prze­ ciwnikami teorii rodzajów literackich życie, sama p rak ty k a przyznaje rację tym , którzy uważają, że rodzaje pozostają realnym i zjawiskami, choć w pro­ cesie rozwoju historycznego literatu ry ulegają nieustannej ewolucji, wzajemnie

14 Теория литературы. Основные проблемы в историческом освещении. Роды и жанры

литературы. Вступление Я. Эльсберга, Москва 1964, s. 7- 10. Zob. także: И. К у зьм и ч ев, Судьба современных жанров, „Октябрь” 1965, n r 7, s. 204 - 214. (Autor stoi n a stanow i­

sku, że g a tu n k i zachow ały swe znaczenie).

15 G. S t o r z , Sprache und Dichtung, M ünchen 1957, s. 387 - 389. 16 E . S t a i g e r , Grundbegriffe der Poetik, Zurich 1961, s. 209.

17 В. В. К о ж и н о в , К проблеме литературных родов и жанров. W : Теория литературы..., s. 41.

18 М. В ерли, Общее литературоведение, Москва 1957, s. 104-105.

n a siebie wpływają, wzbogacają się, tworzą nowe form y przejściow e19. Po­ tw ierdza to stałe występowanie cech rodzajowych w gatunku poem atu.

Wszelkie próby uporządkow ania już naw et nie całej ogromnej i różno­ rodnej produkcji literackiej dawnej i współczesnej, lecz sam ych podstaw klasyfikacji, zarówno n a Zachodzie, jak i w Związku Radzieckim, nie przy­ niosły zadowalających wyników, raczej tylko sprawę pogm atwały i dopro­ wadziły do kom pletnego teoretycznego chaosu. Zam iast przekonujących odpowiedzi mnożą się tylk o coraz to nowe p y tan ia, rosną wątpliwości i sprzecz­ ności. N a takim podłożu pow stają teorie odrzucające sam ą zasadę porządkowa­ nia zjawisk literack ich 20.

Jeżeli jednak pom inąć skrajne poglądy, to można ustalić stosowanie w p raktyce przez radzieckich literaturoznawców kilkustopniowej zasady podziału: rod (np. epika), wid (np. poem at), żanr (np. poem at rom antyczny) i wreszcie żanrow aja raznow idnost'. Lecz również ten dość przejrzysty system nie rozstrzyga i nie może rozstrzygnąć wszystkich dylematów teoretycznych, gdyż po pierwsze nie jest stosowany zgodnie i konsekwentnie przez wszystkich badaczy, po drugie te same term iny zawierają różną treść. Przyjm ując np. zasadę podziału n a rodzaje i g atunki można stosować różne k ryteria od­ różniania według wyznaczników treściowych lub form alnych21.

Zdając sobie sprawę z trudności ustalenia norm atyw nych zasad klasyfikacji według kryteriów treściowych lub form alnych, gdyż w konkretnych utw orach te dwie strony są połączone nierozerwalnie, należałoby jednak wprowadzić pewien porządek.

Na najwyższym szczeblu (rodzajowym) podział o p a rty jest n a kryteriach form alnych (choć zdajem y sobie sprawę, że za czysto form alnym i cechami epiki, liryki i d ram atu stoją określone zjawiska i wymogi treściowe, które im odpowiadają). N iektórzy badacze uw ażają, że pojęcie rodzaju literackiego m a związek raczej z treścią. Je d n ak już od czasów starożytnych (Arystoteles, Platon) klasyfikację rodzajową uzależniano od sposobu w yrażania, a więc od wyznaczników form alnych. Juliusz K leiner widzi w zjawiskach formalnych (sposób wypowiedzi, kategoria czasu) wyznaczniki rodzajow e22. Skwarczyńska uważa, że w rodzaju literackim elem ent form y jest wyraźny, lecz nie ma

19 А. К о в а ч , О закономерности развития литературных родов. W: Проблемы теории и истории литературы. Сборник статей, посвященных памяти проф. А. Н. Соколова, Москва 1971, s. 31-40. 20 S. S k w a r c z y ń s k a , О istotności i istocie..., s . 9 - 11; И. К у зь м и ч е в , Введение в теорию классификации литературных жанров, „Ученые записки Горьковского гос. унив. им. Н. И. Лобачевского” 1968, s. 3 - 74. 21 Е. Г. Р у д н е в а , Проблемы типологии жанров, „Филологические науки” 1973, n r 5, s. 115 - 119; Г. Н. П о с п е л о в , Проблемы исторического развития литературы, Москва 1972, s. 155.

znaczenia pierwszoplanowego, a tym bardziej wyłącznego. Jej zdaniem nie można identyfikować zagadnienia rodzaju literackiego z zagadnieniem formy, gdyż jest ona tylko uzewnętrznieniem żywiołu treściowego23.

Podobnie Eisberg łączy pojęcie rodzaju literackiego z tre śc ią 24. Należy jednak odróżniać dwie spraw}r: związek genetyczny kategorii rodzaju z ele­ m entam i treściowymi i k o t e r i a rozpoznawalności i klasyfikacji rodzajowej gatunków i poszczególnych utworów. Współczesny badacz rum uński stw ier­ dza, niejako podsumowując polemiki dotyczące tego zagadnienia: ,,Nie można dziś znaleźć przekonywającej odpowiedzi na pytanie, jakie są najważniejsze k ry teria i zasadj", które leżą u podstaw odróżniania rodzajów i określonych gatu nk ó w ” 25.

Z dotychczasowych badań genologicznych nasuwa się wniosek, iż wobec ogromnej różnorodności i historycznej zmienności kategorii gatunku lite­ rackiego26 niemożliwe jest wypracowanie uniwersalnego i jednolitego system u klasyfikacji. „Ostatecznie utw ór literacki jest ta k skomplikowany i aspekty związków literatu ry z życiem i funkcjonowaniem społeczeństwa są ta k różno­ rodne, że w jakimkolwiek aspekcie ty ch związków można znaleźć podstaw y do typologii i system atyzacji zjawisk lite ra tu ry ” 27.

Tak więc w sensie teoretyczno-terminologicznym i metodologicznym istnieje niem ały rozgardiasz już na płaszczyźnie najogólniejszych zasad badań genologicznych28.

Równie złożone i dalekie od rozstrzygnięcia problem y teoretyczne pow stają przed badaczam i przy próbie określenia cech rodzajowych gatunku poem atu. W ynika to stąd, iż jak zaznacza Włodzimierz Bazanow 29 niedokładne w y­ obrażenie o kategorii g atunku w ogóle i gatunku poem atu w szczególności w arunkuje równie nieprecyzyjne określenie gatunkotwórczych zasad poem atu, które przyjm uje się jako podstawę jego klasyfikacji.

Nie ulega wątpliwości, że genetycznie poem at wywodzi się z epiki. Tak było jeszcze w epoce klasycyzmu. Wówczas jeszcze można było utożsam iać epikę jako rodzaj literacki z eposem, epopeją lub poem atem bohaterskim . Pojęcie rodzaju pokrywało się z gatunkiem najdoskonalej ten rodzaj repre­ zen tu jący m 30. W swym rozwoju historycznym , poczynając od rom antyzm u,

23 S. S k w a r c z y ń s k a , O istotności i istocie..., s . 32. 24 Теория литературы. Я. Эльсберг, s. 5. 25 А. К о в а ч , О закономерности..., s. 31. 26 Д. С. Л и х а ч е в , Поэтика древнерусской литературы, Ленинград 1971, s. 42; А. Т. В а с и л ь к о в с к и й , О содержательности..., s. 14. 27 Ю. В. С теп н и к, Системы жанров..., s. 173. 28 В. В. Б а з а н о в , К дискуссии о поэме..., s. 222; zob. również S. S k w a r c z y ń s k a , S ytuacja w poetyce..., s. 265. 22 В. В. Б а з а н о в , К дискуссии..., s. 225.

30 M. M a c i e j e w s k i , Słowianie — synowie sławy. W: P o ety k a — G atunek — O braz. W k rę g u poezji rom antycznej, W roclaw 1977, s. 14.

a naw et nieco wcześniej, g atunek ulegał konsekwentnej ewolucji polegającej n a przenikaniu doń w coraz większym stopniu pierw iastka lirycznego i dram a­ tycznego, co w efekcie w ciągu X IX wieku doprowadziło do pow stania formy będącej pełnym zaprzeczeniem modelu wyjściowego.

Taką możliwość uzasadnia teoretycznie Opacki ,,Z czasem może więc t a droga, wiodąca przez różne p rądy literackie doprowadzić do całkowitego przepostaciowania danego gatu nku. Zachowana wszakże zostanie ciągłość ewolucyjna uzyskana dzięki powolności przem ian w okresach przejściowych, w okresach ścierania się prądów antagonistycznych, k tó ra zapewnia jedność n u rtu gatunkowego, łatwego do wyodrębnienia spośród nurtów innych, przy zachowaniu praw ideł obserwacji n u rtu w układzie chronologicznym” 31. Nie sposób więc jednoznacznie i kategorycznie określić przynależności rodzajowej p o e m a tu 32. Należy do zagadnienia podchodzić historycznie i uwzględniać fakt, iż w wyniku b u n tu rom antyków przeciw norm atywności pow stały zjawiska literackie stanowiące symbiozę różnych cech rodzajowych, przenikających się wzajemnie i zgodnie współdziałających w jednym utworze. ,,Tak poem at liryczno-epicki może powstać n a sty k u dwóch rodzajów, choć są podstaw y, by większość poem atów zaliczyć do jednego z rodzajów ” 33.

Ju ż co najm niej od czasów Puszkina w literaturze rosyjskiej obok pier­ w iastka lirycznego poem at wzbogaca się także o elem ent d ram a ty c z n y 34. Ta zasada synkretyzm u rodzajowego doskonale potwierdza się i d a się zilustro­ wać w ewolucji cech rodzajowych poem atu. Początkowo był to utw ór epicki, narracyjno-opisowy, w k tórym pierw iastek liryczny mógł występować tylko w postaci dygresji, nie wchodzących integralnie w stru k tu rę dzieła, choć tem atycznie z nim związanych. Było to zgodne z wymogiem „czystości” , wzajemnej nieprzenikalności rodzajów literackich.

W skutek naporu czynników subiektyw nych, lirycznych, coraz większego bezpośredniego zaangażowania uczuciowego au to ra pow stała w okresie ro­ m antyzm u odm iana gatunkow a poem atu, k tó rą można by określić jako epicko-liryczną. Chodzi tu o poem at o zasadniczej strukturze epickiej, z wy­ raźnie zarysowaną fabułą, z zobiektywizowaną narracją, postaciam i bohaterów i opisami, jednak już silnie, a w każdym bądź razie spostrzegalnie przesiąk­ n ięty elem entam i lirycznym i. Głównie przejawiało się to w ulirycznieniu opisów pejzażu, ekspresywności form narracy jny ch i emocjonalności przeżyć bohaterów. Pierw iastek subiektyw ny, autorski nie był już elementem obcym, lecz przenikał całą tk an k ę utw oru. Irin a Nieupokojewa stw ierdza równo- rzędność obu czynników rodzajowych w poemacie rom an tyczn ym 35. Jednak

31 I. O p a c k i , Krzyżow anie się postaci gatunkow ych..., s. 387. 32 S. S k w a r c z y ń s k a , Sytuacja w poetyce..., s. 269 - 271. 33 А. К о в а ч , О закономерности..., s. 39.

34 Б. Т о м а ш е в с к и й , Пушкин, m. I (1813 - 1824), Москва—Ленинград 1956, s. 618 - 619. 36 И. Г. Н е у п о к о е в а , Революционно-романтическая..., s. 38-39.

łączenie pierwiastków rodzajowych dokonywało się jeszcze na bazie epickiej. Uwzględniając epicką dom inantę rodzajową rosyjskiego poem atu rom antycz­ nego należałoby mówić o odmianie epicko-lirycznej.

Termin ,,epicko-liryczny” spotyka się niekiedy w pracach historyczno­ literackich, lecz bez głębszego wniknięcia w jego sens, a więc jako równoważnik pojęcia „liryczno-epicki” , którego to określenia używa się najczęściej w od­ niesieniu do poem atu romantycznego i współczesnego. W rozważaniach nad cechami rodzajowymi poem atu obserwujemy w ogóle dużą beztroskę term inolo­ giczną badaczy, którzy używają różnych pojęć bez wnikania w treść, k tóra się za nim i kryje. Nie ustalają więc proporcji i roli, jaką odgrywają pierw iastki epicki i liryczny, a czasem również dram atyczny w strukturze np. rosyjskiego poem atu romantycznego, określając jego przynależność rodzajową na zasadzie subiektywnego odczucia. Przy takim podejściu nie m a większego znaczenia zam iana miejscami ty ch dwóch członów term inu ,,epicko-liryczny” .

Tymczasem nie ulega wątpliwości, że o poemacie liryczno-epickim można mówić dopiero wówczas, gdy pierwiastek liryczny stał się dom inującym . ,,W poemacie liryczno-epickim jest fabuła, wydarzenia, akcja. Lecz posiada on cechy, na które zwrócił uwagę jeszcze Bieliński — dygresje, zwracanie się poety do samego siebie i szczególnie wyraźnie odczuwalną obecność osoby poety w* stworzonym przez niego utw orze” 36.

Musiało nastąpić przesunięcie punktu ciężkości z epickiego sposobu przedstaw iania św iata n a liryczny. Przy takiej zasadzie strukturalnej wy­ darzenia i opisy wprawdzie odgrywały jeszcze poważną rolę, lecz przeka­ zywane były przez pryzm at świadomości bohatera już nie epickiego, lecz lirycznego. Ten ty p poem atu, k tóry pojawił się w połowie X IX wieku, a repre­ zentow any jest przez utw ory Mikołaja Niekrasowa, Apołłona Grigoriewa, Jakow a Połonskiego i innych ówczesnych poetów stanowi brakujące ogniwo w ewolucji stru k tu ry rodzajowej g a tu n k u 37.

Wreszcie pozostaje poem at liryczny, W którym bohater całkowicie utoż­ samia się z autorem , jego myśli, uczucia, wspomnienia i przeżycia zapełniają całą przestrzeń utworu, wydarzenia i opisy pojaw iają się tylko w formie szczątkowej i przepuszczone są przez filtr świadomości bohatera. Przeżycie w poemacie, w odróżnieniu od wiersza lirycznego cechuje długotrwałość i zmiana stanów. Rzeczywistość odzwierciedlona w myślach i uczuciach jedno­ stki m a szersze wym iary i ujaw nia się w różnorodnych związkach i stosunkach. Ośrodkiem, wokół którego skupia się stru k tu ra poem atu lirycznego, jest podm iot litera c k i38.

36 Ю. П. И в а н о в , О жанровом своеобразии современной поэмы (поэма и история), „Вест­ ник ЛГУ ” 1964, n r 14, w yd. 3, s. 86.

37 M. H. Зуб ко в , Русская поэма середины X IX века, Москва 1967; Ю. И. Л е б е д е в , Н. А.

Некрасов и русская поэма 1840-1850 годов, Ярославль 1971.

„Autobiografia liryczna nie jest właściwie przedstawieniem drogi człowieka, lecz skondensowanym, skoncentrowanym wyrazem jej podsumowania. Je st ona podporządkow ana, jak wszelka liryka, nie logice fabularno-wydarzeniowej, lecz logice monologu zawartego w swej uczuciowej bezpośredniości” 39. Szkie­ letem kom pozycyjnym utw oru staje się dygresja liryczna40. Poem at liryczny różni się od dużego wiersza także tym , że wiersz jest jednotem atyczny: „L i­ rycznem u poematowi-monologowi wyraźnie jest za mało jednego tem atu i jego własnego rozwoju, jakkolwiek ważnym by ten tem a t nie był (...) Poem at o struk tu rze lirycznej jest świadomie rozwinięty, nie ma w nim niedomówień właściwych dla wiersza, m a on za zadanie wyczerpać swoje tem a ty (oczywiście o ile jest to dostępne dla autorów )41.

K ategoria przynależności rodzajowej wywoływała i nadal wywołuje najwięcej sporów przy określaniu typologicznych cech gatunkow ych poem atu. Wobec niezwykle rzadkiego występowania czystych form rodzajowych przyjęło się pojęcie dom inanty ułatw iające zaszeregowanie do odpowiedniego ty p u poematów. Według stw ierdzenia Aleksego Wasilkowskiego, jednego z n a j­ aktyw niejszych i najwnikliwszych badaczy tego zagadnienia „obecność czynników epickich i lirycznych w utworze, charakter ich «łączenia», pro­ porcje uważane są w istocie za jedyny p u n k t wyjścia nie tylko w klasyfikacji typologicznej, lecz również ogólnej charakterystyce gatunkow ej” 42.

Lecz również dom inanta rodzajowa nie rozstrzyga dyskusyjnego problemu. Nadal jedni uczeni uważają, że czynnik liryczny w poem atach zawsze pod­ porządkowuje sobie ep ick i43, inni natom iast za najw ażniejszą właściwość g a tu n ­ ku poem atu uważają narracyjność, fabularność, czyli w istocie czynnik epicki.

Jeszcze trudniejsze niż podział rodzajowy jest określenie cech gatunkow ych, gdyż pojęcie „g atu n ek” , jak w ynika z powyższych rozważań i ustaleń, jest abstrakcją. Słusznie stw ierdza Markiewicz: „N a ogół pojęcia gatunkowe w tedy tylko nasycone są bogatszą treścią poznawczą, gdy tra k tu je się je jako wewnątrzprądowe stru k tu ry dynam iczne (np. poem at heroikomiczny kla­ sycyzmu, czy rom antyczna powieść poetycka). K onstrukcje szersze, obej­ m ujące kilka prądów literackich, są natom iast ubogie — liczba cech stałych bowiem jest znikom a” 44.

Ю. И. С у р о в ц ев , О лиризме в поэмах, „Литературная Грузия” 1962, n r 2, s. 66-67. 4e Ib id ., s. 70 - 71. 41 Ib id ., s. 71. 42 А. T. В а с и л ь к о в с к и й , О принципах и критериях типологии жанров русской советской поэмы 20-х годов, „Вопросы русской литературы” 1973, w yd. 2 (22), s. 74; tenże, Русская поэма 20-х годов. Проблемы типологии жанра, Донецк 1973; tenże, Жанровые раз­ новидности русской советской поэмы 1917 - 1941. Опыт типологической характеристики, Киев 1979. 43 Ю. И. С у р о в ц ев, О лиризме в современных поэмах. W: О поэтах и поззии. Сб. ста­ тей, Тбилиси 1962, s. 152 - 168.

Definicja gatunkow a poem atu w ynikająca z całych jego dziejów musi ogólnikowa i banalna. Niektórzy teoretycy kwestionują wszelkie określenia gatunkowe. Na swoisty paradoks tkw iący w samej istocie problemu wskazuje G ünther Müller: „D ylem at każdej historii gatunku literackiego na tym polega, że nie możemy rozstrzygnąć, które utw ory do niego należą, nie wiedząc co jest isto tą gatunkow ą, a zarazem nie możemy też wiedzieć co tę istotę stanowi nie wiedząc o tym , czy ten lub inny utwór do danego g atunku należy” 45. Tę paradoksalną sprzeczność w praktyce jednak udaje się przezwyciężyć drogą stopniowej eliminacji cech gatunkow ych i utworów należących do danego gatunku. Oczywiście, należy z góry zrezygnować z przestrzegania zasady czystości, a więc dopuszczać pewne zniekształcenia, odchylenia od ideału. Przydatność pojęcia gatunku w badaniach jest ewidentna.

Również na szczeblu rozróżnień gatunkow ych można zaproponować pewne cechy, choćby ogólnikowe i nie do końca sprecyzowane, które jednak różniłyby ten gatunek od innych zbliżonych do niego pod różnymi względami. Można się zgodzić z twierdzeniem Markiewicza: „Ponadprądow e pojęcia gatunkow e mogą natom iast wykreślać dogodne pole obserwacyjne dla badań historycznoliterackich, oddzielając cechy stałe, alternatyw ne, ewoluujące i przypadkowe utworów przynależnych do danego gatunku literackiego; stw ierdzając zmienność jego cech dystynktyw nych rzucam y zarazem światło na cechy charakterystyczne prądów literackich, a także na związki między nimi i ogólną ewolucją literatu ry , zwłaszcza w zakresie przem ian środków artysty czn y ch” 46.

Poza kwestią zaszeregowania rodzajowego i klasyfikacji wewnątrzga- tunkowej innym poważnym i nierozstrzygniętym problemem jest zakres pojęcia „poem at” 47. Jeden i ten sam utw ór nazywa się „poem atem ” , „opo­ wieścią poetycką” lub „epopeją” . Próby definicji kończą się niepowodzeniem. Teoretycy bowiem nie mogą uzgodnić zespołu cech, które powinny odpo­ wiadać tem u określeniu.

W arto zwrócić uwagę na jeszcze jedną szczególną cechę charakterystyczną poem atu, k tóra utrudnia jego precyzyjny opis i zaszeregowanie. J e st to gatunek, któ ry można by nazwać „o tw arty m ” . Ta jego szczególna właściwość po raz pierwszy z dużą ostrością ujaw niła się w procesie gruntownego przeo­ brażania gatunku, w okresie romantj^zmu. Nastąpiło wówczas skrzyżowanie z wieloma innymi gatunkam i literackim i, co spowodowało powstanie ogromnej różnorodności odm ian gatunkow ych w literaturach europejskich48. W poezji

45 G. M ü l l e r , Bemerkungen zur Gattungspoetik, „P hilosophischer A nziger” 1929, s. 136, cy t. wg: H . M a r k ie w ic z , Główne problem y..., s. 169.

46 H . M a r k i e w i c z , Główne problem y..., s. 170.

47 S. S k w a r c z y ń s k a , Syhiacja w poetyce..., s. 261 - 272. 48 И. Г. Н еу п о к о ев а, Революционно-романтическая ...,s . 18.

rosyjskiej cecha ta zarysowała się z m niejszą wyrazistością, gdyż poem at „bajroniczny” zdominował wszystkie inne. Je d n ak silne oddziaływanie międzygatunkowe ujawniło się w przenikaniu clo rosyjskiego poem atu ro­ m antycznego pierwiastków i cech właściwych innym ówczesnym gatunkom p oetyckim 49. Poem at m a bowiem dużą łatwość przystosowywania się do zmieniających się warunków, przysw ajania sobie obcych właściwości i obda­ rzania swoimi innych gatunków , a więc posiada możliwość szerokiego i swo­ bodnego współdziałania międzygatimkowego. N a jedną z tych osobliwości zwróciła uwagę badaczka radziecka Leontyna Mielichowa podkreślając szczególną szczodrość poem atu, gotowość dzielić się swymi cechami z sąsiednimi g a tu n k a m i50. A utorka m a rację mówiąc o „szczodrości” poem atu, natom iast myli się stw ierdzając jego „zam knięcie” na wpływy z zewnątrz. W rzeczywis­ tości gatunek stale ewoluował dzięki zdolności do adaptow ania i asymilowania coraz to nowych czynników treściowych i form alnych.

Pow stała w w yniku historycznego procesu ewolucji gatunku różnorodność konkretnych postaci poem atu postaw iła przed badaczam i tego problemu dotychczas nie rozstrzygnięte zadanie zdefiniowania samego pojęcia i sklasyfi­ kowania istniejących odmian.

Odnośnie do definicji obserwujemy dwie ten d en cje51: jedna z nich, re^ prezentow ana przez Aleksandra Sokołowa52, bierze za p u n k t wyjścia model klasy су styczny, wzbogacając go tylko o nowe cechy poem atu romantycznego. Wspólnym mianownikiem łączącym rozwój poem atu rosyjskiego do połowy X IX wieku jest, według tego badacza, kategoria „bohaterskości” . Przyjm ując takie kryterium , Sokołow stanowczo zawęża zakres pojęcia „p oem at” , nie bierze pod uwagę dalszej ewolucji gatunku, a także zmuszony jest odrzucie szereg zjawisk z końca X V III i pierwszej połowy X IX wieku niezgodnych z wymogiem „bohaterskości” . W yrzuca więc poza nawias takie zjawiska, jak poem at opisowy, dydaktyczny, satyryczny i szereg innych. „Proza życia, tzn. powszednie, związane z codziennym życiem człowieka, niegdyś nie mogło być obiektem poem atu, jednak w skutek określonych przem ian historycznych samo pojęcie «podniosłego», «bohaterskiego» uległo zmianie, co w pewnym stopniu zmieniło również istotę treściow ą g atu nku poem atu” 53.

Z byt wąskie pojmowanie isto ty gatu n k u jest nie do przyjęcia dla większości teoretyków i historyków literatu ry , ty m bardziej że pozostaje w jawnej

49 E . H ö g e m a n n - L e d w o h n , Studien zur Geschickte der russischen VerserZahlung

in der zweiten H älfte des 19. Jahrhunderts, M ünchen 1973, s. 67 - 79.

*° JI. C. М е л и х о в а, Человек в поэме {к специфике жанра). W: Проблемы теории и истории литературы, Москва 1971, s. 190.

61 E . H ö g e m a n n - L e d w o h n , Studien zur Geschichte..., s. 1 6 - 3 0 .

42 A. H. С о к о л о в , Очерки по истории русской поэмы X V III и первой половины X IX века, Москва 1955, s. 10- 12.

sprzeczności z dalszym rozwojem gatunku i p rak ty k ą używania tego pojęcia. „Dążenie do uznania za wyłącznie perspektywiczną jednej odm iany gatunku, jednej tendencji w jego rozwoju, nie może być uznane za owocne. Zawęża ono wyobrażenie o różnorodności współczesnego poem atu i różnych drogach poszukiwań gatunkow ych” 54.

Lecz brak jest również innego zadowalającego teoretycznego rozstrzyg­ nięcia tego problemu. Autorzy podręczników teorii literatu ry unikają po­ stawienia tego zagadnienia lub proponują określenia nie wystarczające. Zam iast precyzyjnego określenia wym ieniają tylko zestaw cech, które w ydają się istotne dla charakterystyki gatunku. Timofiejew stwierdza, że ,,u podstaw jego leży fabuła dana równocześnie w jedności z lirycznym przedstaw ie­ niem m ateriału poem atu” 55. Aleksander Kwiatkowski określa poem at jako „utw ór liryczno-epicki, w którym czynnik liryczny łączy się z epickim ” 56. Proponowane przez teoretyków zb y t kategoryczne wyznaczniki rodzajowe są całkowicie niewystarczające.

Wolkowa przypom ina pogląd Bielińskiego o wysokiej poetyckiej treści poe­ m atu , o jego syntetyczności. Bieliński uogólnił doświadczenia poem atu klasy- cystycznego i romantycznego, co doprowadziło go do następującego wniosku: „W najnowszej poezji jest szczególny rodzaj eposu, k tóry nie zezwala na prozę życia, k tó ry chw yta tylko poetyckie, idealne m om enty życia i którego treść s ta ­ nowią najgłębsze zagadnienia filozoficzne i moralne współczesnej ludzkości. Ten rodzaj eposu sam tylko zachował imię poem atu” 57. W ychodząc od uwag Bielińskiego Wolkowa formułuje to w następujący sposób: „Poem at — to utw ór dążący do uogólnienia, unikający szczegółowej detalizacji obyczajowej i opisowości” 58.

Brak zadowalającego określenia typologicznych cech gatunkowych poem atu możliwych do zaakceptow ania przez wszystkich badaczy powoduje pow staw a­ nie różnorodnych indywidualnych koncepcji. Niektórzy z badaczy dziejów poem atu rosyjskiego proponują własne definicje, lecz są one z zasady wynikiem uogólnienia tej fazy rozwoju gatunku, k tórą dany badacz się zajmuje, nie mogą więc mieć wartości uniwersalnej. Tak np. Michaił Zubków zajm ujący się poem atem połowy wieku X IX wyróżnia formę wierszowaną, dram atyczność sytuacji, ostrość konfliktu, fabularność, dużą objętość zależną od treści, zaangażowanie emocjonalne autora i wreszcie odzwierciedlenie problemów ogólnonarodowych59.

Uwzględnia on zatem wczesny etap rozwoju gatunku, natom iast nie bierze

84 В. А. З ай ц ев, Жанровые поиски..., s. 18. 85 Л. Т и м о ф еев , Основы теории литературы, Москва 1959, s. 347. 56 А. К в я т к о в с к и й , Поэтический словарь, Москва 1966, s. 145. 87 В. Г. Б ел и н ск и й , Собрание сочинений в 3 томах, т. 2, Москва 1948, s. 325 - 326. 88 Т. С. В о л к о ва, Споры о жанре поэмы..., s. 4. 89 М. Н. З у б к о в , Русская поэма..., s. 4 - 5.

pod uwagę jego późniejszej ewolucji. N aw et próba uwzględnienia możliwie szerokiego zestawu cech, jakie ukształtow ały się w dziejach ewolucji gatunku i dokonanie ich selekcji nie przynosi zadowalającego wyniku. Otrzym ujem y opis właściwości albo zb yt uogólnionych, albo nadm iernie zindywidualizowa­ nych. T ak np. T atian a Grigorian proponuje następujące wyznaczniki gatunku poem atu: forma wierszowana, jako podstaw a form alna gatunku, emocjonalność, liryczność, naw et epickich, narracyjnych utworów, lakoniczność, urywkowość, „szczytowość” (wg określenia Żyrmunskiego) narracji i tendencyjność, jedno­ stronność bohatera poem atu: „B ohatera poem atu określa nie bogactwo szcze­ gółów życia, lecz najważniejsze, decydujące okresy, m om enty kształtow ania ch arakteru i losu” 60. Wyszczególnione wyżej cechy, które m ają rzekomo określać gatunek w sposób uniwersalny, w rzeczywistości dość precyzyjnie i wyczerpująco nazyw ają elem enty treści i form y poem atu romantycznego, szczególnie w jego odm ianie bajronicznej.

Nasuwa się wniosek, że nie m a w ogóle wspólnego mianownika dla zespołu zjawisk określanych m ianem poematów. Mowa jest bowiem wyłącznie o róż­ nych ty p ac h lub odm ianach poem atu. B yć może rację m ają autorzy tom u Tieorija litierałury..., że gatunek, w danym w ypadku poem at w ogóle, jest pojęciem abstrakcyjnym , a w rzeczywistości istnieją tylko konkretne formy gatunkow e poem atu, które da się stosunkowo łatwo wyodrębnić, opisać, sklasyfikow ać61. Przy tak im podejściu ewolucja g atu nk u poem atu byłaby historią powstawania, rozwoju, rozkw itu i obum ierania owych form. Poem at istniałby tylko jako ciągłość różnorodnych, niejednokrotnie zupełnie do siebie niepodobnych zjawisk, których sąsiednie ogniwa m ają w ystarczająco dużo cech wspólnych, by rozpoznawano w nich kontynuację. Odnosi się wrażenie, że ściśle, precyzyjnie i w miarę wyczerpująco można opisać i zde­ finiować gatunek poem atu wyłącznie w ujęciu statycznym , na określonym etapie jego rozwoju, bez uwzględnienia jego ciągłej ewolucji.

-Dochodzimy tu do im m anentnej sprzeczności między podejściem synchro­ nicznym i diachronicznym w określeniu cech gatunkow ych. Sformułował to polski badacz Janusz Sławiński: ,,Im dokładniej chcemy określić wewnętrzne praw a „m ikrokosm osu” utw oru, ty m bardziej oddalam y się od możliwości uchwycenia jego uczestnictwa w przebiegu historycznym ” 62. Zbliżony pogląd w tej sprawie sformułował Opacki, który stwierdza: „G atunek literacki p o ­ jęty jako «ciągły» stru kturaln ie (ale w ram ach tej ciągłości zmienny) łańcuch układów stru k tu raln y ch tw orzy teren, na którym odbywa się ewolucja lite­ ratu ry ; przechodzi bowiem przez kolejne prądy literackie, które powodują

80 Т. А. Г р и го р ь я н , Способы сюжетосложения в современной поэме-биографии, „Вестник МГУ” 1975, nr 2, s. 3.

61 K ry ty k ę te j koncepcji zob. И. К у зь м и ч е в , Судьба современных жанров..., s. 207. 82 J . S ł a w i ń s k i , Synchronia i diachronia w procesie historycznoliterackim. W: D zieło, język, tra d y c ja , W arszaw a 1974, s. 11.

jego modyfikację, przem iany, zgodnie z własnym założeniem. Nic też dziwnego, że dzieje gatunku są obrazem przemian, jakie zachodzą w ewolucji litera ­ t u r y ” 63.

Na przykładzie dziejów poem atu rosyjskiego można wyraźnie zauważyć dwa ty p y układów strukturalnych gatunku: 1) dynamiczny, wewnątrz k tó ­ rego ścierają się elem enty starej i nowej struk tury. Zjawisko to da się za­ obserwować w przejściowych etapach rozwoju literatury. Pow stają wówczas odm iany gatunkow e64; 2) ustabilizowany, odpowiadający jakiemuś panującem u prądowi literackiem u. K ształtuje się wówczas wzorzec gatunkow y, który upowszechnia się, lecz jednocześnie m a skłonność do kostnienia.

„G atunek jako pojęcie literaturoznawcze jest wynikiem uogólnienia. W istocie swej jest on neutralny w stosunku do niepowtarzalnej indyw idual­ ności utw oru (...)” 65. W procesie historycznoliterackim jest on czynnikiem stabilizującym . W takim ujęciu ewolucja gatunku odbywa się poprzez za­ nieczyszczanie ustabilizowanych form i powstawanie nowych odmian, które stopniowo w ypierają dominujące poprzednio formy.

J e st to proces ciągły, w którym następuje przemieszczanie poszczególnych elementów stru k tu ry gatunkowej, zamiana stopniam i hierarchii. „B adając określony stan gatunku literackiego, — stwierdza Stawiński, — możemy w nim wyodrębnić obok prym arnych jednostek dystynktyw nych, jednostki fakultatyw ne i akcydentalne (...) Poprzez grę elementów «związanych» i «swobodnych», konstytutyw nych i modyfikujących, kanonizowanych i pe­ ryferyjnych, a zatem poprzez stosunki strukturalne, wypowiada się akcja procesu historycznego” 66.

Różnorodność kryteriów klasyfikacji wskazuje także na b rak jednolitych instrum entów , które pozwoliłyby uporządkować cały m ateriał. W prow a­ dzanie najróżniejszych zasad klasyfikacji i podziału według odrębnych k ry ­ teriów doprowadziło do tego, że różne ty p y poematów krzyżują się wzajemnie i w ym ijają, nie znajdując cech wspólnych. Z rozwojem badań ten brak uzgod­ nionych kryteriów nie tylko nie ulega złagodzeniu, lecz jeszcze się pogłębia. Sprawa znalezienia i ustalenia podstaw do uporządkowania typów poem atu staje się pilnym problemem badawczym. Zwrócił na to uwagę Bazanow w swych publikacjach dotyczących klasyfikacji poem atu radzieckiego lat dw udziestych, podkreślając niekonsekwencję dotychczas zaproponowanych podziałów 67.

Można wyodrębnić dwa podstawowe k ryteria podziału w zależności od

®3 I O p a c k i , Krzyżowanie się postaci gatunkow ych..., s. 362.

®4 S. S k w a r c z y ń s k a , Genologia literacka w świetle zadań n a u k i o literaturze, „ P rac e P olonistyczne” 1952, seria X.

65 Ю. В. С теп н и к, Системы жанров..., s. 94.

66 J . S ł a w i ń s k i , Synchronia i diachronia..., s. 31 - 32. 67 В. В. Б а за н о в , К дискуссии, op. cit.

tego, czy za podstaw ę bierze się treść, czy formę utworów. W praktyce jed­ n ak jest to prawie niemożliwe i zawsze jest zabiegiem sztucznym, gdyż czyn­ niki treściowe i formalne współdziałają ze sobą w sposób nierozłączny. Nie- upokojewa stwierdza, iż stru k tu ra artysty czna gatunku nie jest obojętna w stosunku do treści, k tó ra się przez nią wyraża. Ich współdziałanie jest wewnętrzną sprężyną ewolucji gatunku, tłum aczy jej przyczyny i m echa­ n izm 68.

Złożoność isto ty g atunku odnotowuje Wasilkowski: „Określona treść arty sty czna żyje w formie tylko jej właściwej i przez nią zdeterm inowanej. Form a zaś, jeśli ją w myśli oddzielić od treści, oznacza tylko zewnętrzne cechy gatunku: szczególny ty p organizacji fabularnej, stosunkowo trw ały kom pleks środków i chwytów wyrażenia i przedstaw ienia. Lecz w żywym ciele utw oru granice między treścią i formą są ruchome (...). Przy ty m cała strona form alna g atu n k u jest pochodną od isto ty treściowej, o której była mowa wyżej, lecz nie bierną, ale również oddziałującą na treść” 69.

Dotychczasowe próby określenia typologicznych cech form gatunkow ych poem atu, naw et nie w stosunku do całego rozwoju gatunku, lecz choćbym do poszczególnych etapów, z braku jednolitych kryteriów nie doprowadziły do zadowalających wyników. Badacze wychodząc z różnych założeń i kierując się odm iennymi kryteriam i i celami wprowadzili do naukowego obiegu wiele, niejednokrotnie subiektyw nych, nie uzasadnionych przez szczegółową analizę określeń i pojęć.

Przytoczm y niektóre z funkcjonujących obecnie w pracach uczonych radzieckich określeń odnoszących się do poem atu romantycznego, by prze­ konać się jak różne stosuje się k ry teria podziału. Ju ż w okresie poprzedzającym rom antyzm pojaw ia się „rom antyczna epopeja” nazyw ana również „poem atem rosyjskim ” z silnym pierw iastkiem baśniowym, stanow iąca odmianę przejścio­ wą między epopeją klasycystyczną a poem atem rom antycznym . Używa się wobec niej również tak ich określeń, jak: „epopeja rosyjska” , „poem at w st3rłu folklorystycznym ” , „poem at baśniow o-rycerski” lub „poem at baśniowo- -historyczny” . Nieprecyzyjność ty ch określeń jest oczywista, są one z b y t ogólnikowe, by coś powiedzieć o gatunkow ym charakterze utworów.

W klasyfikacji poem atu rom antycznego stosuje się szeroko pojęcie „poem a­ tu bajronicznego” , szczególnie w odniesieniu do „południowych” poematów Puszkina. Je st to utw ór z centralną postacią b ohatera rom antycznego, silnego indyw idualisty skłóconego ze swoim środowiskiem. Lecz podobny ty p bo­ h a te ra w ystępuje w utw orach określanych mianem „poematów dekabrystow- skich” , które jednak m ają przy ty m charakter polityczny i rewolucyjny. Takie pojęcia, jak „południow e” , „kaukaskie” , „rzym skie” (Poleżajew) poe­

68 И. Г. Н е у п о к о е в а , Революционно-романтическая..., s. 18 - 19. ** А. Т. В а с и л ь к о в с к и й , О содержательности..., s. 19.

m aty wprowadzają zupełnie nowe, geograficzne kryterium podziału i nie­ wiele mówią o tem atycznych, ideowych czy form alnych cechach utworów. W zględy ideowe decydują o podziale na poem aty rewolucyjno-romantyczne i konserw atywno-rom antyczne (Iwan Kozłow i jego naśladow cy)70. E uro­ pejski (a częściowo także rosyjski) poem at rom antyczny znał odm iany sym- boliczno-filozoficzną i poemat-monodię, zaś w latach trzydziestych ukształ­ tował się w literaturze rosyjskiej ty p określany jako „oczerkowo-nrawo- opisatielnaja poem a” 71.

Brakuje w ogóle określeń dla odm ian poem atu ukształtow anych między rom antyzm em a Niekrasowem. Spotykam y się z ta k nieprecyzyjnymi i opar­ ty m i o różne k ry teria term inam i, jak: „poem at opisujący obyczaje” , „poem at z centralną postacią «zbędnego» człowieka” . Niektórzy badacze w ogóle u n i­ kają jakichkolwiek klasyfikujących określeń, rozpatrując każdy utw ór jako zjawisko indyw idualne72. Bieliński wprowadził robocze pojęcie „poem aty szczególnego rodzaju” lub „poem aty naszego czasu” , które najwyżej pod­ kreślają ich odrębność od poem atu romantycznego, lecz nie zawierają żadnej dodatkow ej charakterystyki.

Można się łatwo przekonać, że naw et jeden badacz specjalnie usiłujący dokonać klasyfikacji poematów N iekrasow a73 nie potrafił ustalić jednolitej metodologii podziału, odwołując się to do zjawisk treściowo-ideowych, to form alnych. Najczęściej więc badacze stosują rozwiązania kompromisowe, tzn. łączą k ry teria ideowe z form alnym i, co w efekcie przynosi rozwiązania połowiczne i nie zadowalające nikogo.

W ydaje się, że w stosunku do pojęcia „poem at” należy wyróżnić dwie opozycje formalne: poezja — proza i poem at — wiersz. Jeśli bowiem pom i­ nąć zupełnie dowolne stosowanie tego term inu w stosunku do utworów pro­ zaicznych (Martwe dusze G-ogola jako poem at), to łatwo zauważyć, że „p oem at” winien być utworem poetyckim. „Mowa wierszowana w poemacie — stwierdza Mielichowa — to gwarancja wzajemnej nierozłączności poety i bohatera, gw arancja niemożliwości pełnej em ancypacji bohatera. Mowa wierszowana uczestniczy w realizacji celu poem atu, um acniając i podkreślając stosunek a rty s ty do bohatera jako swego dzieła. Um acnia ona jego ukierunkowanie n a szczególny k o n tak t z bohateram i poem atu” 74.

A utorka stanowczo upraszcza wzajem ny stosunek autora i bohatera, k tó ry w poemacie mieści się w granicach od pełnego obiektywizmu i dystansu

70 И. Г. Н еу п о к о ев а, Революционно-романтическая..., s. 19. 71E. П у л ь х р и т у д о в а , О жанровой дифференции романтической поэмы 30-х годов X IX века. W: Европейский романтизм, Москва 1973, s. 253-278. 72 Ю. И. Л е б е д е в , Н. А. Некрасов и русская поэма, op. cit. 73 А. Т. В а си л ь к о в с к и й , О жанровых типах поэм Н. А. Некрасова, „Вопросы русской литературы” 1971, w yd. 3, s. З - 14. 74 Л. С. М е ли х о в а, Человек в поэме..., s. 190-191.

do całkowitej identyfikacji, lecz słusznie podkreśla, iż form a wierszowana jest nieodzownym k ryterium istnienia gatunku. Potwierdza to istnienie ga­ tunków (opowieść, nowela, opowiadanie) będących prozaicznym odpowied­ nikiem poem atu (pomijam y tu , oczywiście, istotne różnice językowe i s ty ­ listyczne, które spraw iają, że to samo opowiedziane prozą byłoby pozbawione w artości artystycznej).

Opozycja między wierszem a poematem op arta jest na różnicy objętości75. Nie m ożna wyraźnie sprecyzować norm objętościowych, określających gdzie kończy się wiersz a zaczyna poem at. Lecz generalna zasada jest zupełnie jasna: m ałych utworów poetyckich poem atam i nie nazwiemy. Rozpiętość objętości poem atu może być ogromna: od epopei n a jednym krańcu (kilka­ naście tysięcy wierszy) do tzw. „poemacików” (po ros. „poem ka” ) o objętości kilkudziesięciu wierszy na drugim . Oczywiście samo kryterium rozmiarów nie w ystarczy, pozostaje bowiem problem odróżnienia poem atu od innych większych gatunków poetyckich (oda, ballada, saty ra), lecz są to na ogół gatu nk i „zam knięte” , o wyraźnie sprecyzowanych cechach, a więc w praktyce nigdy nie dochodzi do pom yłki.

W ątpliwości, zwłaszcza w odniesieniu do okresu rom antyzm u, może b u ­ dzić (i często rzeczywiście budzi) problem zaszeregowania tzw. „opowieści lub opowiadań wierszowanych” 76. P rzy bardzo wąskim pojmowaniu zakresu pojęcia „p oem at” są one traktow ane jako samodzielny gatunek literacki. Jed n ak to rozróżnienie, jeśli w praktyce bywa stosowane, to raczej na niż­ szym szczeblu podziału, tzn. jako jedna z form lub odm ian gatunkow ych poe­ m atu. W poezji rom antycznej to rozróżnienie oparto n a zasadniczej opozycji między wzniosłym i tryw ialnym , w yjątkow ym i przeciętnym .

Ju ż w okresie przedrom antycznym w ytworzyła się, a w literatu rze ro­ m antycznej um ocniła niesprecyzowana teoretycznie, lecz do dziś funkcjonu­ jąca zasada dwojakiego używania pojęcia „poem at” 77: (1) szerokiego, a więc w znaczeniu gatu n ku literackiego obejmującego bardzo obszerny zakres zjawisk poetyckich od epopei do „m aleńkiego” poem atu, od poem atu bo­ haterskiego do żartobliwego lub satyrycznego i od poem atu romantycznego do powieści lub opowiadania wierszem. W takim sensie poem atem będzie zarówno Eugeniusz Oniegin jak Demon, Rusłan i Ludm iła i Domek w Kołomnie, Jeździec miedziany, Obłok w spodniach i Dwunastu·, (2) wąskiego, kiedy okreś­ lenie „p o em at” stosuje się wobec utworów bohaterskich, podniosłych, opie­

75 А. С. К а р п о в , Советская лирическая поэма..., s. 3.

78 Zob. polem ikę wokół tego zagadnienia m iędzy K . N G rigorianem а I. K o n stan ti- nowem — Κ. H. Г р и г о р ь я н , Неисчерпаемые богатства, „Литература и жизнь” 1962, 11 марта; И. К о н с т а н т и н о в , Как это назвать?, „Вопросы литературы” 1962, пг 7, s. 344.

77 S. M a t h a u s e r o v á , К otázce ruské poemy. W : S borník slavistických p ráci v ěno­ v a n ý c h IV M ezinárodním u sjezdu sla v istu v M oskve, P ra h a 1958, s. 80; H. Г. П о с ­

wających, przeciwstawiając im niejako „niską” odmianę o charakterze oby­ czajowym, żartobliwym , satyrycznym . Podział na te dwie podstawowe linie, zarysowany jeszcze w klasycyzmie (poemat bohaterski i heroikomiczny), mimo ciągle ponawianych prób jego przezwyciężenia wykazuje dużą odporność i ujaw nia się np. w poezji radzieckiej78.

R om antycy przestrzegali tego rozróżnienia dość konsekwentnie. Puszkin i Lermontow pisali poem aty rom antyczne i obyczajowe opowieści wierszowane. Jed n ak tendencja do łączenia ich nie ominęła Puszkina (Jeździec miedziany). Bardzo wyraźnie przeplata te dwa odrębne czynniki B aratyński w swoich poem atach „moskiewskich” {Bal, Cyganka). Próby przezwyciężenia swoistej „czystości” odm ian wew nątrzgatunkowych poem atu romantycznego rozpo­ częte w latach trzydziestych nabrały rozmachu w latach czterdziestych (zwłaszcza w twórczości Turgieniewa, Ogariowa, A. Grigoriewa)79.

Myślenie kategoriam i gatunków literackich było głęboko zakodowane w świadomości estetycznej rom antyków. Znajdowało to odbicie w dążeniu do określania w podtytule przynależności gatunkowej utworu. Jednocześnie jednak (w szczególności w odniesieniu do poematu) brak precyzyjnych ustaleń teoretycznych prowadził do daleko posuniętej dowolności terminologicznej.

W ślad za angielskim „ ta le ” lub „verse ta le ” najczęściej nazywano ów­ czesne poem aty „opowieścią” (analogicznie określali swoje utw ory polscy ro m an ty cy )80. Podobnie jak wcześniej istniała potrzeba dodatkowego, uzu­ pełniającego i wyjaśniającego określenia pojęcia „poem at” , ta k również rom antycy wprowadzali takie pojęcia, jak „kaw kazskaja, wostocznaja, starin n aja, finlandskaja pow iest'” itp. Powszechne używanie przez poetów- -rom antyków term inu „pow iesť” dla oznaczenia odm iany dziś nazywanej poem atem rom antycznym wskazuje, że mieli oni świadomość epickiej pod­ staw y gatunkowej (ciekawe, że polscy badacze, może pod wpływem p rzy ­ jętego u nas term inu „powieści poetyckiej” nigdy nie kwestionowali zasadniczo epickiego charakteru poem atu rom antycznego)81. Unikanie przez rom antyków pojęcia „poem at” mogło wynikać z chęci odcięcia się od tradycji klasycystycz- nej, k tó ra ten rodzaj utworów nakazyw ała nazywać właśnie „poem atam i” . W okresie panowania rom antyzm u w poezji rosyjskiej obok odm ian poem atu należących zasadniczo do wcześniejszych faz rozwoju gatu nku (poza dużą liczbą anachronicznych już form klasycystycznych)82 kontynuo­ wano poem at baśniowo-rycerski z Rusłanem i Ludmiłą jako szczytowym osiągnięciem, poem at w stylu folklorystycznym ze spóźnionym wzlotem

78 А. Т. В а си л ь к о в с к и й , Жанровые разновидности..., s. 49-51.

78 E . H ö g e m a n n - L e d w o h n , Studien zur Geschichte..., s. 130 - 225.

80 M. M a c i e j e w s k i , N arodziny powieści poetyckiej w Polsce, W rocław -W arszaw a- -K raków 1970.

81 Ib id .

w Lermontowowskiej Pieśni o kupcu Kałasznikowie... oraz w ytw orzyły się wspomniane dwie odm iany — bohaterska i obyczajowa. Odpowiadały im też różne formy narracji i stopień zbliżenia lub dystansu między autorem i bohaterem . W poemacie bajronicznym płaszczyzny autora, n arra to ra i bo­ h atera przenikały się wzajemnie. N atom iast poem at obyczajowy, często żartobliw y lub satyryczny m iał ch arakter dygresyjny, przy czym autor w mniejszym stopniu utożsam iający się z n arratorem zachowuje dystans wobec bohatera i wydarzeń, n atom iast nawiązuje bliski k o n tak t z czytel­ nikiem 83.

0 ile n a wyższych szczeblach klasyfikacji przeważały kry teria zewnętrzne, formalne, to np. w określeniu „poem at rom antyczny” w co najm niej równym stopniu należy brać pod uwagę względy treściowe, ideowe. Bowiem obok określonych wymogów dotyczących zewnętrznej stru k tu ry utw oru (kompo­ zycja, styl), ty p poem atu rom antycznego określiły nowe idee, światopogląd, stosunek jednostki do społeczeństwa itp.

1 wreszcie n a najniższym szczeblu, na którym utw ory d a ją się jeszcze w ogóle klasyfikować, do głosu dochodzą prawie wyłącznie aspekty treściowo- -ideowe. Różnorodność wprowadzonych pojęć jest ogromna, jeden i ten sam utw ór może być zaliczany do różnych grup. T ak np. w rosyjskim poemacie rom antycznym wyróżnia się duży zespół utworów nazyw anych „bajronicz- ny m i” , lecz niezależnie od tego nazyw a się je „południow ym i” (Puszkin), „kaukaskim i” , dekabrystow skim i, a do tej samej grupy należą także poem aty religij no-etyczne Kozłowa. O zaliczeniu do którejś z grup decyduje tem atyka, miejsce akcji, nierzadko zajm owana przez au to ra lub bohatera pozycja ideowa.

Bardziej złożona stru k tu ra poem atu w okresie przejściowym między klasycyzmem a rom antyzm em w ynikała z rozszerzenia się zakresu tem atycz­ nego, problemowego i ideowego oraz urozm aicenia środków form alnych, pochodzących z dwóch źródeł, a mianowicie przenikania do g atunku ele­ m entów ludowych i nacisku czynnika autorskiego, subiektywnego. Procesy te nabrały szczególnego rozm achu w okresie rom antyzm u i spowodowały najgłębsze w dotychczasowych dziejach gatun k u zmiany jego stru k tu ry . Ewolucja miała charak ter wielokierunkowy. W skażm y przynajm niej n a n a j­ ważniejsze tendencje zrodzone w poemacie rom antycznym i później kon­ sekwentnie kontynuow ane. D otyczyły one takich zjawisk, jak: tem atyka, związek z historią, fan ta sty k a .

W poemacie osiemnastowiecznym, podobnie jak w epopei antycznej, u podstaw fabuły m iały leżeć ważne wydarzenia, czyny bohaterskie. Odpo­ w iadały tem u podniosły nastrój i wysoki styl. Poem at zajmował wysoką

83 A. S e m c z u k , Iw a n Turgieniew i ruch literacki w R o sji w latach 1834 - 1855, W rocław 1968, s. 9, 85; K . H i e l s c h e r , A . S . P u skin s Versepik. Autoren-Ich und, Erzähl-

poz3^cję w hierarchii gatunków i forma była doskonale zharm onizowana z treścią. Z rozwojem społeczeństwa i litera tu ry treść ewoluowała, lecz forma zachowała początkowo swą wzniosłość i monumentalność. Nie zmieniło tego fak tu naw et istnienie poem atu heroikomicznego, będącego parodią lub tra- w estacją form y poem atu bohaterskiego. Początkowo treść ukształtow ała odpowiadającą jej formę, k tóra później zaczęła żyć samodzielnie, dom agając się odpowiedniej tem atyki. Form a poem atu okazała się niezwykle nośna, zdolna udźwignąć wielką problem atykę i dla takich celów była najczęściej w ykorzystyw ana. Nie przypadkowo rozkwit poem atu towarzyszył zawsze okresom wielkich przem ian lub wydarzeń politycznych i społecznych.

Główna linia rozwoju poem atu rosyjskiego związana była z tem aty k ą poważną , wielką, natom iast prawie nie wykorzystywano tej form y dla pro­ blem atyki błahej, drugorzędnej, mało znaczącej. W okresie rom antyzm u utw ory o takiej tem atyce znajdowały się niejako na peryferium wielkiej poezji. Przenikanie mało znaczącej tem atyk i do poem atu towarzyszyło, zwłaszcza w okresach późniejszych, utracie ważnej pozycji tego g atunku w poezji rosyjskiej.

In n a rzecz, że forma poem atu okazała się również niezwykle pojem na, co pozwoliło ciągle rozszerzać zakres spraw możliwych do objęcia przez ten gatunek. Obok spraw wagi państwowej i problemów ogólnoludzkich w epoce 'rom antyzm u do poematów włączono wielkie, głębokie przeżycia jednostki, współczesność zajęła równorzędne miejsce z przełomowymi w ydarzeniam i historycznym i. Lecz również ślady pierwotnego historyzm u dają o sobie znać w całych dziejach rozwoju poem atu. Nie jest to wprawdzie warunek, lecz trad y cja każe poetom sięgać do tej formy przy opracowaniu tem a tu historycznego. Nie znamy innych poetyckich sposobów (poza dram atem poetyckim) przybliżenia czytelnikowi problem atyki historycznej. A już szcze­ gólnie przydatnym okazuje się poem at w łączeniu teraźniejszości z przeszłością. Pomocne są w ty m i tradycje i wygodne środki wypracowane jeszcze w okre­ sie rom antyzm u.

Wielką rolę w poemacie spełniała fantastyka. Niegdyś była elementem obo­ wiązującym, później poeci po prostu chętnie z niej korzystali, gdyż pozwalała narratorow i swobodnie poruszać się w czasie i przestrzeni, a więc była wygo­ dnym środkiem kompozycyjnym. Zmieniła się więc jej funkcja. Początkowo odgrywała istotną rolę w rozgrywających się wypadkach, X3ełniąc funkcję ideo­ wą, by później stopniowo tracić na znaczeniu. Z ważnej, często decydującej o rozwoju akcji, części świata przedstawionego, zamieniła się po prostu w w y­ godny chwyt kompozycyjny, a więc ze składnika treści przeszła do sfery formy.

Ewolucji uległ także charakter fantastyki: od mitologicznej i religijnej do alegorycznej i wreszcie ludowej. W poemacie antycznym i klasycystycz- nym bogowie i inne siły nadprzyrodzone czynnie uczestniczyły w akcji, 3 S tu d ia R o ss ic a z. X V I