Wojciech Bołoz
Uzależnienia i odpowiedzialność
Studia nad Rodziną 2/2 (3), 83-91
Studia nad Rodziną ATK 2 (1998) ks. W O J C I E C H B O Ł O Z
U ZA L E Ż N IE N IA I O D PO W IE D Z IA L N O ŚĆ
W ś r ó d w sp ó łc z e s n y c h z a g ro ż e ń c z ło w ie k a p o c z e s n e m ie js c e z a jm u ją u z a le ż n ie n ia . Z m e d y c z n e g o p u n k tu w id z e n ia z a u z a le ż n ie n ie u w a ż a n a j e s t „ n ie o d p a rta p o tr z e b a u ż y w a n ia d a n e g o ś r o d k a c e le m p o p ra w y s a m o p o c z u c ia lu b u z y s k a n ia p rz y je m n y c h d o z n a ń ” 1. Z d e fin ic ji tej w id a ć , ż e o b e jm u je o n a w y łą c z n ie te fo rm y u z a le ż n ie ń , k tó r e p o le g a ją n a w p ro w a d z e n iu d o o rg a n iz m u s u b s ta n c ji c h e m ic z n y c h , a b y p r z y ic h p o m o c y d o k o n a ć z m ia n y n a s tro ju . T y m c z a s e m w o s ta tn ic h la ta c h c o ra z c z ę śc ie j m ó w i się o in n y c h fo r m a c h u z a le ż n ie ń , k tó r e r ó ż n ią s ię z a s a d n ic z o o d w y ż e j w y m ie n io n y c h , p o n ie w a ż n ie s ą zw ią z a n e z p rz y jm o w a n ie m su b s ta n c ji, ale z o k re ś lo n y m i z a c h o w a n ia m i. M ó w i się z a te m o n a ło g u h a z a rd u , g ie r k o m p u te ro w y c h , n a ło g o w e j p ra c o w ito ś c i, itd. Is tn ie je w ię c p o tr z e b a p o s z e r z e n ia p rz y to c z o n e j d e fin ic ji w ta k i s p o s ó b , a b y o b e jm o w a ła o n a n ie ty lk o to k s y k o m a n ię , a le ta k ż e in n e n a ło g i2. P r ó b ę tak iej d e fin ic ji sta n o w i n a s tę p u ją c e sfo rm u ło w a n ie : „ U z a le ż n ie n ie m j e s t k a ż d e k o m - p u ls y w n e , n a w y k o w e z a c h o w a n ie , o g ra n ic z a ją c e w o ln o ś ć lu d z k ic h p ra g n ie ń . P o w o d u je j e p rz y w ią z a n ie lu b p rz y k u c ie p ra g n ie n ia d o o k re ś lo n e g o o b ie k tu . W tej d e fin ic ji s z c z e g ó ln ie w a ż n e je s t sło w o zachowanie, p o n ie w a ż w s k a z u je o n o , ż e z a s a d n ic z ą r z e c z ą w u z a le ż n ie n iu je s t działanie”3. C z ło w ie k u z a le ż n io n y p o d d a je się c z y n n o ś c i n a ło g o w e j i tr w a w re la c ji d o n ie j, k o n c e n tr u je w o k ó ł n ie j c o ra z b a rd z ie j s w o je m y ś li, c o ra z w ię c e j m ie js c a z a jm u je o n a w j e go ż y c iu . „ P o z o s ta w a n ie w re la c ji d o ” m o ż e m ie ć c h a ra k te r fiz y c z n y lu b p s y ch icz n y . O u z a le ż n ie n iu m o ż n a m ó w ić w ted y , g d y ja k iś ś ro d e k a lb o c z y n n o ś ć p r z e s ta ją p e łn ić w ła ś c iw ą so b ie fu n k c ję i s ta ją się c e le m s a m y m w s o b ie ” 4.U z a le ż n ie n ie o z n a c z a z a b u rz e n ie fu n k c jo n o w a n ia c z ło w ie k a , u tr a tę k o n tr o li n a d w ła s n y m ż y c ie m . P o n ie w a ż u z a le ż n ie n ia n io s ą ze s o b ą n e g a ty w n e k o n
1 Hexal. Podręczny Leksykon Medycyny, opr. N. Boss, R. Jäckle, Wrocław 1996, s. 738.
2 Por. W. Bołoz, Życie w ludzkich rękach. Podstawowe zagadnienia bioetyczne, Warszawa
1997.
3 G.G. May, Uzależnienie i łaska. Miłość-Duchowość-Uwolnienie, Poznań 1994, s. 42. Po
dobnie ujmowane jest uzależnienie przez włoski leksykon bioetyki. Por. V. Sorcc, Tossicodipen-
denza, w: S. Leone, S. Privitera, Dizionario di bioetica, Palermo 1994, s. 987-990.
4 E. Lungcrshausen, Zu den Ursachen süchtigen Verhaltens unter psychiatrischen Aspekten,
w: Sucht. Ein Massenphänomen als Alarmsignal, Düsseldorf 1988, s. 84.
8 4 Ks. WOJCIECH BOŁOZ
[2]
s e k w e n c je d la p o s z c z e g ó ln y c h o só b i c a ły c h sp o łe c z e ń stw , d la te g o u z a s a d n io n e je s t p y ta n ie o e ty c z n ą s tro n ę te g o z ja w is k a . P o d e jm u ją c e ty c z n ą oc e n ę , n a le ż y z a p y ta ć o k ry te ria . W p rz y p a d k u u z a le ż n ie ń k ry te ria te s ą n a stę p u ją c e : u s z k a d z a ją c y c h a ra k te r, o g ra n ic z e n ia w o ln o ś c i, św ia d o m o ś ć u z a le ż n ie n ia . 1. U s z k a d z a j ą c y c h a r a k t e r uzależnień P ie r w s z y m k ry te riu m ety c z n e j o c e n y u z a le ż n ie ń je s t ic h u s z k a d z a ją c y c h a rak ter. N e g a ty w n e k o n s e k w e n c je u z a le ż n ie ń r ó ż n ią się z a sa d n ic z o , w z a le ż n o ści o d ro d z a ju u z a le ż n ie ń . N a jb a rd z ie j w id o c z n y je s t u sz k a d z a ją c y c h a ra k te r u z a le ż n ie ń w p rz y p a d k u u z a le ż n ie ń c h e m ic z n y c h . W P o ls c e a lk o h o l je s t je d n y m z g łó w n y c h z a g ro ż e ń z d ro w ia. R o c z n ie z p o w o d u m a rsk o śc i w ą tro b y sp o w o d o w a n e j p ic ie m a lk o h o lu u m ie ra o k o ło 4 0 0 0 m ę ż c z y z n . 3 m in lu d zi cierpi n a c h o ro b y u k ła d u k rą ż e n ia , k tó r e w d u ż e j m ie rz e sp o w o d o w a n e s ą p o d w y ż s z o n ą k o n s u m p c ją a lk o h o lu . C o ro k u h o s p ita liz u je się w P o ls c e o k o ło 8 tys. o só b z p o w o d u p s y c h o z a lk o h o lo w y c h . S z k o d y z d ro w o tn e i sp o łe c z n e sp o w o d o w a n e a lk o h o liz m e m s ą tr u d n e d o o s z a c o w a n ia 5. D o s z k ó d s p o w o d o w a n y c h a lk o h o liz m e m n a le ż y d o łą c z y ć w y n isz c z a n ie s y s te m u n e r w o w e g o 2 0 0 -4 0 0 ty s ię c y o só b p r z e z z a ż y w a n ie śro d k ó w h a lu c y n o g e n n y c h o r a z s k u tk i 100 m ilia rd ó w p a p ie r o s ó w w y p a la n y c h p rz e z 12 m in P o la k ó w . O b lic z a się , ż e 3 m in p o ls k ic h p a la c z y u m r z e p rz e d w c z e ś n ie , w ty m p o ło w a z n ic h m ię d z y 45 a 65 ro k ie m ż y c ia 6. N e g a ty w n y c h sk u tk ó w u z a le ż n ie n ia n ie m o ż n a o g ra n ic z a ć w y łą c z n ie do n a stę p stw je g o to k s y c z n e g o d z ia ła n ia w sfe rz e b io lo g iczn ej i p sy ch iczn ej. S edno u z a le ż n ie n ia n ie p o le g a n a je g o to k s y c z n y m d z ia ła n iu , a le n a z a w ę ż e n iu p o la ż y c io w e j a k ty w n o ś c i c z ło w ie k a a ż d o o g ra n ic z e n ia je j w y łą c z n ie d o n a ło g u 7. D la te g o s z k o d liw e je s t k a ż d e u z a le ż n ie n ie , r ó w n ie ż p sy c h ic z n e . N a ło g o w a a k ty w n o ś ć m a to d o sie b ie , ż e c h o c ia ż c z ę s to tra k to w a n a je s t ja k o n ie p o ż ą d a n a , c o ra z b a rd z ie j w y p e łn ia ż y c ie c z ło w ie k a , p o d p o rz ą d k o w u ją c so b ie je g o p o z o s ta łe d z ie d z in y . S p ra w y ro d z in n e i z a w o d o w e s ą re la ty w iz o w a n e i coraz b a rd z ie j s p y c h a n e n a m a rg in e s. U z a le ż n io n y p o ś w ię c a im c o ra z m n ie j czasu i u w a g i. P o w o li z a n ik a ją je g o re la c je sp o łe c z n e i z a in te re s o w a n ia . G in ą in d y w id u a ln e ry s y d a n e j oso b y . W e w n ę trz n y ś w ia t u z a le ż n io n e g o k u rc z y się, aż w k o ń c u o g ra n ic z a się w y łą c z n ie d o c z y n n o ś c i u z a le ż n ia ją c e j i z a p e w n ie n ia s o b ie m o ż liw o ś c i je j p o w ta rz a n ia 8.5 Por. B. Hołyst, Na granicy życia i śmierci, Warszawa 1997, s. 52n.
6 Tamże, s.179.
7 Por. S. Peele, Doświadczenie uzależnienia, w: Wybrane spojrzenia na alkoholizm i jego le
czenie, wybór i opracowanie A. Dodziuk, Warszawa 1993, s. 72.
8 Por. W. Schumacher, Nichtstoffgebundene Abhängigkeiten und ihre Bedeutung zum
Verständnis des Phänomemens Sucht, w: Sucht. Ein Massenphänomen als Alarmsignal, Düssel
dorf 1988, s.68.
M ó w ią c o sz k o d liw o ś c i u z a le ż n ie ń n a le ż y w sk a z a ć n ie ty lk o n a p ro b le m y z d ro w o tn e o só b u z a le ż n io n y c h , a le ta k ż e n a s z k o d y s p o łe c z n e z w ią z a n e z n a ło g a m i, O k o ło 2 0 -2 5 % w s z y s tk ic h p rz e s tę p s tw w P o ls c e d o k o n y w a n y c h je s t p o d w p ły w e m alk o h o lu . O k o ło 7 0 % s p ra w c ó w ro z b o jó w i 6 0 % z a b ó js tw m ia ło k o n ta k t z a lk o h o le m m ię d z y 14 a 17 ro k ie m ż y c ia 5. S z c z e g ó ln ie n e g a ty w n y w p ły w m a p o d ty m w z g lę d e m a lk o h o liz m i n a rk o m a n ia .
R u jn o w a n ie z d ro w ia , p o w o ln a d e s tru k c ja , s z k o d y sp o łe c z n e — w s z y s tk o to s k ła n ia d o n e g a ty w n e j o c e n y u z a le ż n ie ń .
2. Uzależnienie jako ograniczenie wolności
W p ro w a d z o n a p rz e z Ś w ia to w ą O rg a n iz a c ję Z d ro w ia (W H O ) n a z w a uzależ nienie n a o k re ś le n ie z a c h o w a ń k o m p u ls y w n y c h d o b rz e o d d a je n a tu r ę te g o z ja w isk a . C z ło w ie k z n a ło g ie m je s t u z a le ż n io n y o d o k re ś lo n e j c z y n n o ś c i, u tra c ił c z ę ś ć sw o je j a u to n o m ii i n ie d y s p o n u je s o b ą w s p o s ó b w o ln y . N ie p o tra fi j u ż ż y ć i fu n k c jo n o w a ć w s p o s ó b n ie u w a ru n k o w a n y . A b y o sią g n ą ć o k re ś lo n y n a stró j i p o c z u c ie b e z p ie c z e ń s tw a o ra z z d o ln o ś ć do d z ia ła n ia , k o n ie c z n ie p o tr z e b u je d a w k i o d p o w ie d n ie j su b s ta n c ji lu b d a n y c h z a c h o w a ń . W o ln o ść je s t k o n s ty tu c y jn y m e le m e n te m o so b y lu d z k ie j. I c h o c ia ż j e s t to w o ln o ś ć o g ra n ic z o n a , z g o d n a z lu d z k ą n a tu rą , to je d n a k c z ło w ie k m o ż e d z ia ła ć w s p o s ó b n ie z d e te rm in o w a n y , m o ż e s ta n o w ić o so b ie d o k o n u ją c ś w ia d o m y c h w y b o ró w , k tó re m a ją n a u w a d z e je g o d o b ro i a k c e p to w a n ą h ie r a r c h ią w a rto śc i. P rz y s łu g u ją c a c z ło w ie k o w i e g z y s te n c ja ln a w o ln o ś ć m o ż e b y ć o g ra n ic z a n a n a ró ż n e sp o so b y . P o d s ta w o w e o g ra n ic z e n ia w y ra s ta ją z lu d z k ie j n atu ry . C z ło w ie k je s t u w a ru n k o w a n y sw o im cia łe m , s w o ją k o n d y c ją p sy c h ic z n o -d u c h o w ą . L u d z k a w o ln o ś ć n a p o ty k a n a o g ra n ic z e n ia s p o łe c z n e , z a ró w n o te w y ra s ta ją c e z tro s k i o z a c h o w a n ie d o b ra sp o łe c z n e g o , j a k ró w n ie ż te n ie u z a s a d n io n e , g d y s y s te m p o lity c z n y lu b je d e n c z ło w ie k o g ra n ic z a w sp o só b n ie s p ra w ie d liw y p ra w a in n e g o c z ło w ie k a . W e w s p ó łc z e s n y m św ie c ie d e m o k ra c ja z n a la z ła p e łn e u z n a n ie , a p ra w a c z ło w ie k a sz a n o w a n e s ą n a jle p ie j w h is to rii lu d z k ie j. R ó w n o c z e ś n ie je d n a k w o l n o ść lu d z k a n a p o ty k a n a in n e o g ra n ic z e n ia . J e d n y m z n ic h s ą u z a le ż n ie n ia . Is to tn y m e le m e n te m u z a le ż n ie n ia je s t o d c z u w a n y p rz y m u s d o k o n y w a n ia c z y n n o ś c i n a ło g o w e j. O s o b a u z a le ż n io n a , m im o p o n o s z o n y c h sz k ó d p rz e z o k re ś lo n y n a łó g , m im o z w ią z a n y c h z n im n e g a ty w n y c h d o z n a ń i sk u tk ó w , n ie je s t w sta n ie z n im z e rw a ć . P rz y m u s o w y c h a ra k te r u z a le ż n ie n ia z w ią z a n y je s t z p o s tę p u ją c y m w m ia rę r o z w o ju n a ło g u o s ła b ie n ie m siły w o li. T a p ro g r e s y w n a u tra ta k o n tro li n a d w ła sn y m ż y c ie m i p o d p o rz ą d k o w y w a n ie się c z y n n o śc io m u z a le ż n io n y m d o c ie ra do św ia d o m o ś c i o s o b y u z a le ż n io n e j. P o n ie w a ż je d n a k p rz y z n a n ie się do n iej u d e rz a w je j p o c z u c ie g o d n o śc i, d la te g o c h ę tn ie p o d d a je
[3 ] U Z A L E Ż N I E N I A I O D P O W I E D Z IA L N O Ś Ć 8 5
się samooszukiwaniu i zapewnia o potędze swojej woli umożliwiającej jej kon trolę nad sobąi nad innymi. Udowodnieniu kontroli nad sobą służy często ogra niczanie swoich potrzeb w innych dziedzinach (np. alkoholik przestaje palić). Potrzebę kontroli nad innymi zaspokaja często przemoc stosowana wobec naj bliższych.
Przymus podejmowania zachowań uzależnionych oznacza najczęściej nie tyle całkowity brak kontroli nad nimi, co relatywny brak tej kontroli, lub ina czej mówiąc kontrolę osłabioną. Stopień tej kontroli uwarunkowany jest taki mi okolicznościami jak: samopoczucie, kontekst środowiskowy, a przede wszystkim etap rozwoju uzależnienia. Ponieważ trudno jest przewidzieć wy nik współdziałania tak różnorodnych czynników, dlatego niewskazane jest pro pagowanie kontrolowanych zachowań uzależnionych, np. kontrolowanego pi cia. W praktyce oznacza to bowiem dostarczanie argumentów nałogowcom na przedłużanie ich uzależnienia10.
Uzależnienie jest nie tylko problemem samego uzależnionego, ale także jego otoczenia, które na rozmaite sposoby uczestniczy w nałogu, cierpi z powodu jego uszkadzających konsekwencji, ale także kierując się nadzieją i litością pomaga uzależnionemu stosować zaprzeczenia. Tej pułapce współuzależnie- nia ulegają zazwyczaj żony alkoholików, a czasem nawet profesjonalni tera peuci, którzy chcąc pomóc nałogowcom podsuwają im nowe sposoby zaprze czeń (usprawiedliwianie nałogu) lub mające rzekomo ich leczyć nowe formy uzależnień11.
Uzależnienie jest podstawowym antropologicznym zaburzeniem. Wszyst kie uzależnienia mają określone wspólne cechy, niezależnie „od tego, czy mó wimy o toksykomanii, czy też np. o kleptomanii. Wszystkie uzależnione czyn ności zawierają w sobie przeakcentowanie znaczenia obecnej chwili istnienia”12. Znaczenie obecnego samopoczucia jest dla osoby uzależnionej ważniejsze niż stopniowy własny rozwój. Uzależnienie jest zatrzymaniem w rozwoju, jest sta gnacją na określonym etapie. Uzależniony nie jest w stanie iść z biegiem życia i wydarzeń, przemieniać je twórczo z korzyścią dla własnego stawania się. Trzy ma się on kurczowo obecnych przeżyć, konsumując je stoi w miejscu, a z cza sem degraduje się. Pracoholik nie jest zainteresowany ani zarobkiem, ani swo ją karierą. Jego koncentracja spoczywa na pracy, jako sposobie funkcjonowa nia w chwili obecnej.
8 6 Ks, WOJCIECH BOŁOZ [4 ]
10 M.M. Glatt, Najczęstsze kontrowersje wokół alkoholizmu, w: Wybrane spojrzenia na alko holizm i jego leczenie, wybór i opracowanie A. Dodziuk, Warszawa 1993, s. 90n.
11 Por. H. Szczepańska, Żony alkoholików. Problemy psychologiczne, proces zdrowienia, te rapia, Warszawa 1994.
12 Por. E. von Gebsattel, Prolegomena einer mediziniszchen Antropologie, Berlin 1954, s. 224.
3. Uwarunkowania uzależnień O g ro m n e n e g a ty w n e s k u tk i o s o b is te i s p o łe c z n e p ro w a d z ą d o p y ta n ia o o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a n a łó g w ła sn y i c u d z y n a ró ż n y c h je g o e ta p a c h . O c e n a e ty c z n a z a c h o w a ń u z a le ż n io n y c h je s t tr u d n a , w z ię ta b o w ie m m u s i b y ć p o d u w a g ę n ie ty lk o s z k o d liw o ś ć d a n e g o u z a le ż n ie n ia , a le r ó w n ie ż p o z io m ś w ia d o m o ści i w o ln o ś c i o s ó b u z a le ż n io n y c h . C z ło w ie k p o n o s i o d p o w ie d z ia ln o ś ć w te dy, g d y j e s t ś w ia d o m y s w o je g o p o s t ę p o w a n i a o ra z w o ln y , c z y li p o s ia d a ją c y z d o ln o ś ć d o je g o p o d ję c ia lub z a n ie c h a n ia . T y m c z a s e m w y d a je się , ż e w w ie lu p rz y p a d k a c h u z a le ż n ie ń is tn ie je b r a k is to tn e j w ie d z y lu b p r z y n a jm n ie j w ie d z y w y s ta r c z a ją c e j n a te m a t n a ło g ó w i z w ią z a n y c h z n im i z a g r o ż e ń . W ie lu m ło d y c h o s ó b ro z p o c z y n a k o n ta k ty z s u b s ta n c ja m i to k s y c z n y m i k ie r u ją c s ię p r a g n ie n ie m d o b re j z a b a w y , p o d w p ły w e m c ie k a w o ś c i lu b n a c is k u o to c z e n ia . W p r z y p a d k u u z a le ż n ie ń p o z a c h e m ic z n y c h , c z ło w ie k b ę d ą c y w n a ło g u m o ż e w o g ó le n ie u ś w ia d a m ia ć s o b ie , ż e je g o z a c h o w a n ia s ą z a b u r z o n e . S e k - s o h o liz m m o ż e b y ć z a te m u z n a w a n y z a d u ż y te m p e ra m e n t, a p r a c o h o l iz m z a p ra c o w ito ś ć .
U z a le ż n ia n ie p o s ia d a s k o m p lik o w a n ą e tio lo g ię . U je g o p o d ło ż a z n a jd u je s ię c a ły z e s p ó l u w a ru n k o w a ń , k tó re u ła tw ia ją je g o p o w sta n ie . M o ż n a je d n a k w y o d rę b n ić trz y g ru p y ty c h u w a ru n k o w a ń : b io lo g ic z n e , o s o b o w o ś c io w e i ś r o d o w isk o w e.
3.1. Biologiczne uwarunkowania uzależnień
C z ę s to m o ż n a s p o tk a ć p rz e k o n a n ie , ż e lu d z ie u z a le ż n ie n i, to s ą lu d z ie c h o rzy, k tó r z y n ie o d p o w ia d a ją z a sw ó j n a łó g , p o n ie w a ż p re d e s ty n u je ic h d o te g o u w a ru n k o w a n ie b io lo g iczn e. Ś w ia d c z y ć m a o ty m dzied z ictw o g e n e ty c z n e p rz e n o s z o n e z p o k o le n ia n a p o k o le n ie .
B a d a n ia n a d a lk o h o lik a m i rz e c z y w iś c ie w y k a z a ły , ż e c z ę ś c ie j p o ja w ia j ą s ię o n i w o k re ś lo n y c h ś r o d o w is k a c h ro d z in n y c h . A lk o h o liz m w y s tę p u je s z e ś c io k ro tn ie , a n a w e t o ś m io k ro tn ie c z ę ś c ie j u s y n ó w o jc ó w u z a le ż n io n y c h , n iż u p o z o s ta łe j lu d n o ś c i. C h o c ia ż c z ę s ts z e w y s tę p o w a n ie a lk o h o liz m u w r o d z i n ie n ie s ta n o w i s tu p ro c e n to w e g o d o w o d u n a j e g o g e n e ty c z n e u w a r u n k o w a n ie , p o n ie w a ż w je g o p rz y p a d k u tr u d n o j e s t o d g ra n ic z y ć u w a r u n k o w a n ia g e n e ty c z n e o d ś r o d o w is k o w y c h , to je d n a k w s p o s ó b z n a c z ą c y p o tw ie r d z a tę te z ę . P rz e m a w ia ją z a n ią ró w n ie ż b a d a n ia a d o p to w a n y c h d z ie c i a lk o h o lik ó w , k tó re w y k a z a ły , ż e d z ie c i te c z te r o k r o tn ie c z ę ś c ie j p o p a d a ją w a lk o h o liz m n iż o s o b y p o c h o d z ą c e z r o d z in z d ro w y c h . P o d o b n e w y n ik i p r z y n i o s ły b a d a n ia n a d b liź n ia k a m i. W s z y s tk ie o n e w s k a z u ją n a z n a c z e n ie c z y n n ik a g e n e ty c z n e g o w p o d a tn o ś c i n a a lk o h o liz m . D z ie d z ic z n a s k ło n n o ś ć d o a lk o h o li z m u w ią z a n a j e s t z p ro c e s e m m e ta b o lic z n y m a lk o h o lu . O k s y d a c ja ( u tle n ia n ie ) a lk o h o lu d o k o n y w a n a je s t w 9 0 % w w ą tro b ie , p rz y p o m o c y e n z y m ó w ( d e h y d r o g e n a z a a lk o h o lo w a i k a ta la z a ) , k tó r e w y k a z u ją in d y w id u a ln e i r a [ 5 ] U Z A L E Ż N I E N I A I O D P O W I E D Z IA L N O Ś Ć
sow e różnice w budowie molekularnej i działaniu. Odmiana tych enzymów wpływająca na metabolizm alkoholu może być biochemicznym uwarunko waniem sprzyjającym alkoholizmowi13.
Przyznając preferencje biologiczne ułatwiające popadnięcie w nałóg alko holizmu nie można jednak z góry zakładać, że określona liczba osób stanie się alkoholikami. Podatność biologiczna jest tylko jednym z czynników, który może przyczynić się do powstania nałogu, ale nie musi. Równie ważne są pozostałe czynniki: osobisty i społeczny, dlatego odpowiedzialność spoczywa zarówno na każdym potencjalnym alkoholiku, jak też na społeczeństwie, aby nie dopu ścić do takiej koincydencji sprzyjających okoliczności, których następstwem będzie alkoholizm.
3.2. Osobowościowe uwarunkowania uzależnień
W każdym człowieku istnieją pewne potrzeby, które sprzyjają powstawaniu uzależnień. Uwydatniają się one szczególnie w sytuacjach kryzysowych, w tym również związanych z okresem dojrzewania. Wtedy bowiem ujawniają się cechy ludzkiej kondycji sprzyjające uzależnieniom. Na pierwszym miejscu wśród nich należy wymienić brak wyraźnej hierarchii wartości, która określałaby kierunek życia. Brak poczucia sensu związany jest z wewnętrznym .••luarciem, cierpie
n ie m i zagubieniem. Taki stan sprzyja wejściu na d -.g ę prowadzącą do uzależ nienia. Mała sta b iln o ść egzystencjalna pozwala oddziaływać z większą siłą natu ralnej ciekawości lu d zk iej i d ą ż e n iu do przekraczania własnych granic, do no wych d o św ia d c z e ń i ry zy k a. W arto ró w n ie ż wspomnieć o naturalnej potrzebie związania się z siln ą o so b o w o śc ią , k tó ra b y ła b y przewodnikiem i wskazywała cele oraz sposób ic h o siąg an ia. J u ż sa m tak i z w ią z e k m o ż e nosić cechy uzależ nienia. D o d a tk o w o m o ż e o n p ro w a d z ić d o u z a le ż n ie ń ch em iczn y ch .
Is tn ie ją o k re ś lo n e o s o b o w o ś c i, k tó re b a rd z ie j n iż in n e s ą p o d a tn e n a za c h o w a n ia n a ło g o w e . N a le ż ą do n ic h o s o b y la b iln e u c z u c io w o i n a d w ra ż liw e , któ re ła tw o p o p a d a ją w k o n flik ty z o to c z e n ie m . N ie k ie d y je d n a k p o d a tn o ś ć n a u z a le ż n ie n ia w y k a z u ją ró w n ie ż o s o b y p a s y w n e , o sła b e j w o li, k tó r e n ie s ą w sta n ie p rz e c iw s ta w ić się n a c is k o m sp o łe c z n y m i p o d p o rz ą d k o w u ją się p an u jąc ej m o d z ie na. o k re ś lo n e z a c h o w a n ia .
W ś ró d u z a le ż n io n y c h c z ę sto m o ż n a s p o tk a ć o so b y , k tó re d o z n a w a ły w p rz e sz ło śc i z a b u rz e n ia n a s tro ju , c ie rp ia ły n a n e rw o b ó le , z p o w o d u z a b u rz e n ia snu lu b fu n k c ji s e k s u a ln y c h . R ó w n ie ż lę k , p o c z u c ie s a m o tn o ś c i i u tru d n io n y k o n ta k t z o to c z e n ie m j e s t s p r z y ja ją c ą o k o lic z n o ś c ią d o p o d e jm o w a n ia u z a le ż n ia ją c y c h z a c h o w a ń . W y d a je się, ż e c o ra z b a rd z ie j n a ra s ta te n d e n c ja , ab y p rz y c z y n y u z a le ż n ie ń sz u k a ć w n ie u p o rz ą d k o w a n y m , z a b u rz o n y m św ie c ie u c z u ć
14-13 Por. J. Eisenburg, Süchtiges Verhalten als Krankheitsursache, w: Sucht. Ein Massenphäno
men als Alarmsignal, Düsseldorf 1988, s. 213.
14 Por. J. Bradshaw, Toksyczny wstyd. Jak uzdrowić wstyd, który cię zniewala, Warszawa
1977; L. Jampolsky, Leczenie uzależnionego umysłu, Warszawa 1992.
S z c z e g ó ln ie ła tw o o so b y ta k ie n a ra ż o n e s ą n a le k o m a n ię , p o n ie w a ż sz u k a ją c s p o s o b ó w n a p o p ra w ę w ła s n e g o s a m o p o c z u c ia u ż y w a ją w n ie k o n tro lo w a n y s p o s ó b śro d k ó w p s y c h o tro p o w y c h . N a u z a le ż n ie n ia n a ra ż o n e s ą ta k ż e o s o b y n ie o p a n o w a n e , in fa n ty ln e , o m ałej o d p o rn o ś c i n a fru s tra c je i p o d a tn e n a re z y g n a c ję . O so b y te w y k a z u ją w z m o c n io n ą d ą ż n o ść do u z y s k a n ia sa ty s fa k c ji p rz y je m n o ś c io w e j, co j e ła tw o p ro w a d z i d o u z a le ż n ie ń 15.
O k re ś lo n e c e c h y o s o b o w o ś c io w e o g r a n ic z a ją z d o ln o ś ć d o a u to n o m ic z n e g o d z ia ła n ia i w tej s y tu a c ji ro d z i się p y ta n ie o o d p o w ie d z ia ln o ś ć o s ó b u z a le ż n io n y c h z a ic h n a ło g i. P ro c e s p o w s ta w a n ia n a ło g u ro z p o c z y n a s ię b o w ie m c z ę sto w te n s p o s ó b , ż e o s o b y te sz u k a ją c m o ż liw o ś c i w ła s n e g o f u n k c jo n o w a n ia , p o d e jm u ją c z y n n o ś c i u z a le ż n ia ją c e , a ż d o c h o d z ą do po in t o f no return, d o p u n k tu , z k tó re g o n ie m a ju ż o d w ro tu , p o n ie w a ż s k u tk i u z a le ż n ie n ia s ą ta k siln e , że n a w e t u s u n ię c ie su b s ta n c ji to k s y c z n e j n ie p rz y w ró c i z d ro w ia fiz y c z n e g o , ani s p ra w n o śc i p sy c h ic z n e j. W sy tu a c ji ta k ie j c z ło w ie k p rz e s ta je p a n o w a ć n a d so b ą o ra z w ła sn y m p o stę p o w a n ie m i z ja w is k o u z a le ż n ie n ia ro z w ija s ię z g o d n ie z w ła s n ą d y n a m ik ą 16.
3.3. Środowiskowe uwarunkowania uzależnień
S p o łe c z n e u w a ru n k o w a n ia u z a le ż n ie ń p o s ia d a ją w ie le asp ek tó w . P ie rw s z y m z n ic h je s t d o stę p n o ść śro d k ó w o d u rz a ją c y c h . R e g u la c je p ra w n e s ą w p o s z c z e g ó ln y c h sp o łe c z e ń stw a c h b a rd z o z ró ż n ic o w a n e . F iz y c z n a d o s tę p n o ść śro d k ó w o d u rz a ją c y c h m o ż e b y ć re g u lo w a n a fin a n so w o p rz e z p o d n o s z e n ie cen. S am a o b e c n o ść śro d k ó w o d u rz a ją c y c h n a ry n k u je s z c z e n ie d e c y d u je o ic h u ż y w a n iu . D o p ie ro p rzy p isy w an ie im w rek lam ie cech p obudzaj ący ch do ich u ż y w a n ia m o ż e p rz y c z y n ić się do p o w szech n ej k o n su m p c ji. Z w ią z e k p o m ię d z y r e k la m ą a w y s o k o ś c ią k o n su m p c ji alk o h o lu z o s ta ł u d o w o d n io n y p rz y p o m o c y a n a liz y ry n k u w W ielk iej B ry ta n ii w la ta c h 1 9 5 6 -1 9 7 5 17. D z iś w ie m y z c a łą p e w n o ś c ią , ż e r e k la m a p o s ia d a w ie lk ie z n a c z e n ie w p o b u d z a n iu k o n su m p c ji alk o h o lu .
O b o k d o s tę p n o ś c i a lk o h o lu , in n y m z n a c z ą c y m c z y n n ik ie m w p ły w a ją c y m n a p o w s ta w a n ie a lk o h o liz m u j e s t o b o w ią z u ją c y w d a n e j s p o łe c z n o ś c i s to s u n e k d o u z a le ż n io n y c h z a c h o w a ń . R o z r ó ż n ia s ię z a s a d n ic z o c z te r y r ó ż n e p o s ta w y w o b e c a lk o h o liz m u : o d r z u c e n ie w y r a ż a n e p r z e z z a k a z p ic i a ( k r a je is la m s k ie ), s to s u n e k a m b iw a le n tn y (U S A , k ra je s k a n d y n a w s k ie ), p o s ta w y p e r- m i s y w n e p o z w a l a j ą c e n a p i c i e i p i ę t n u j ą c e n a d u ż y w a n i e ( k r a j e ś r ó d z ie m n o m o rs k ie ) i p o s ta w y p e r m is y w n e w o b e c u ż y w a n ia i n a u ż y w a n ia a lk o h o lu . D w ie o s ta n ie p o s ta w y s p r z y ja ją c z ę s to tliw o ś c i w y s tę p o w a n ia a l k o h o liz m u . [ 7 ] U Z A L E Ż N I E N I A I O D P O W I E D Z IA L N O Ś Ć 8 9
15 Por. E. Lungershausen, art. cyt., s. 92n.
16 Por. J. Eisenburg, dz. cyt., s. 11.
17 Por. Por. H. Renn, Gesellschaftliche Wurzeln der Sucht, w: Sucht. Ein Massenphänomen als
Alarmsignal, Düsseldorf 1988, s. 108.
W y d a je się, ż e w n a s z y m k ra ju n a d u ż y w a n ie a lk o h o lu sp o ty k a s ię w c ią ż je s z c z e z d u ż ą to le ra n c ją . P ic ie i n a d u ż y w a n ie a lk o h o lu je s t to le ro w a n e w n a s z y m sp o łe c z e ń s tw ie d la te g o , p o n ie w a ż je s t z w ią z a n e z e s p o s o b e m ż y c ia m ę ż czy zn y , a n a w e t c o ra z b a rd z ie j k a ż d e j o so b y d o ro s łe j, s ta n o w i te ż o b o w ią z k o w y e le m e n t za b a w y . P o d a tn o ś ć n a u z a le ż n ie n ia z w ią z a n a je s t ta k ż e z p rz y n a le ż n o ś c ią d o o k re ś lo n e j g ru p y z a w o d o w e j.
W ś r ó d sp o łe c z n y c h u w a ru n k o w a ń m a ją c y c h w p ły w n a p o w s ta w a n ie u z a le ż n ie ń n a le ż y w y m ie n ić n a stę p u ją c e : 1) ro d z in a p o c h o d z e n ia , 2 ) g ru p a ró w ie śn ic z a , 3 ) s z k o ła i z a w ó d , 4 ) m a s s m e d ia ja k o potajem ny wychowawca. N a s z c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je je d n a k ro d z in a p o c h o d z e n ia , k tó ra p rz e k a z u je s p o s o b y z a c h o w a ń , no rm y .
P o w s ta w a n iu u z a le ż n ie ń sp rz y ja c z a s p rz e m ia n sp o łe c z n y c h , k ie d y to o d r z u c a n e s ą j e d n e z a sad y , a w p ro w a d z a n e in n e. W ta k ic h p rz y p a d k a c h c a ły sy s te m n o rm m o r a ln y c h w y d a je s ię w ą tp liw y i n ie o b o w ią z u ją c y .
4. I n d y w i d u a l n a i s p o łe c z n a o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a p o w s ta w a n ie u z a le ż n ie ń
P o b ie ż n y p rz e g lą d p o d s ta w o w y c h u w a ru n k o w a ń u z a le ż n ie ń p ro w a d z i do u s p r a w ie d liw io n e g o p y ta n ia o o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a p o w s ta w a n ie u z a le ż n ie ń . O d p o w ie d z ia ln o ś ć je s t d z isia j m o d n y m sło w e m , k tó re o z n a c z a „ w z ię c ie n a sie b ie s k u tk ó w w ła s n e g o d z ia ła n ia , d o c z e g o c z ło w ie k ja k o o s o b a m o r a ln a czu je s ię w e w n ę trz n ie p rz y m u s z o n a , b o w ie m m u s i j e p rz y p is a ć so b ie sa m e m u , w ła snej d e c y z ji sw ej w o ln e j w o li” 18. O k re śle n ie „ o d p o w ie d z ia ln o ść ” św ia d c z y o re la c ji z a c h o d z ą c e j p o m ię d z y d a n y m c z ło w ie k ie m lu b g ru p ą o só b , a o k re ś lo n y m z ja w is k ie m , a le ta k ż e o s to s u n k u p o w in n o ś c i p o d m io tu d o te g o z ja w is k a . G dy m ó w im y b o w ie m o o d p o w ie d z ia ln o ś ć , to s ta w ia m y n a s tę p u ją c e p y ta n ia : kto j e s t o d p o w ie d z ia ln y , p rz e d k im , z a c o , z a s ie b ie , c z y z a m ia s t k o g o ś. P o n a d to , a n a liz u ją c o d p o w ie d z ia ln o ś ć w k o n k re tn y m p rz y p a d k u u z a le ż n ie n ia , n a le ż y w z ią ć p o d u w a g ę , ż e o d p o w ie d z ia ln o ś ć p o s ia d a w y m ia r in te le k tu a ln y (ś w ia d o m o ś ć o d p o w ie d z ia ln o ś c i), w y m ia r e m o c jo n a ln y (p o c z u c ie o d p o w ie d z ia ln o śc i) i w y m ia r w o lity w n y (p o d ję c ie o d p o w ie d z ia ln o ś c i). O d p o w ia d a ją c n a p y ta n ie o o d p o w ie d z ia ln o ś ć u z a le ż n io n y c h z a w ła s n e u za le ż n ie n ie , tr z e b a stw ie rd z ić , ż e je s t o n a p ro p o r c jo n a ln a d o ic h św ia d o m o śc i i z d o ln o ś c i sa m o s ta n o w ie n ia . U w a ru n k o w a n ia b io lo g ic z n e i o s o b o w o śc io w e c z y n ią c e j e b a rd z ie j p o d a tn y m i n a u z a le ż n ie n ia s ą o k o lic z n o ś c ią u s p ra w ie d li w ia ją c ą ty lk o d o p e w n e g o sto p n ia . C z ło w ie k św ia d o m y s w o ic h z a g ro ż e ń p o w in ie n d o ło ż y ć w s z e lk ic h sta ra ń , a b y p rz y p o m o c y o d p o w ie d n ie j p ro fila k ty k i n ie b e z p ie c z e ń s tw o m ty m z a p o b ie c . D o m a g a s ię te g o je g o o s o b is te d o b ro i je g o w ła s n a g o d n o ś ć o s o b o w a , d o b ro je g o n a jb liż s z y c h i d o b ro s p o łe c z n e . C z ło
90 K s . W O J C IE C H B O Ł O Z [ 8 ]
18 J. Schwarzlander, Odpowiedzialność jako podstawowe pojęcie filozoficzne, Znak, 47 (1995)485, s. 8.
[ 9 ] U Z A L E Ż N I E N I A I O D P O W I E D Z IA L N O Ś Ć 9 1
w ie k w ie rz ą c y p o w in ie n m ie ć ś w ia d o m o ś ć , ż e d o m a g a s ię te g o s a m B ó g , k tó ry j e st A u to re m p rz y k a z a n ia N ie zabijaj. U z a le ż n io n y o d p o w ia d a z a te m z a sw o j e c z ło w ie c z e ń stw o , o d p o w ia d a p rz e d w ła s n y m s u m ie n ie m , p r z e d lu d ź m i i p rz e d B o g ie m . U z a le ż n io n y s z u k a m o ż liw o ś c i u w o ln ie n ia s ię o d tej o d p o w ie d z ia l n o śc i, a lb o p rz y n a jm n ie j p o d z ie le n ia je j z in n y m i. W y d a je s ię je d n a k , ż e n ie m o ż n a m u u ła tw ia ć p o z b y w a n ia s ię sk u tk ó w je g o p o s tę p o w a n ia . O d p o w ie d z ia ln o ść z a u z a le ż n io n y c h p o s ia d a r ó w n ie ż w y m ia r sp o łe c z n y . S p o c z y w a o n a n a ty c h o s o b a c h , k tó rz y p rz y c z y n ili s ię s w o im p o s tę p o w a n ie m d o p o w s ta n ia n a ło g u u p o s z c z e g ó ln y c h lu d zi. O d p o w ie d z ia ln o ś ć ta m o ż e b y ć n ie k ie d y p rz y p is a n a k o n k re tn y m o so b o m : ro d z ic o m , k o le g o m , p ra c o d a w c y . C z ę s to je d n a k je s t ro z p r o s z o n a i a n o n im o w a , ja k w p rz y p a d k u o só b o d p o w ie d z ia ln y c h z a d y s try b u c ję a lk o h o lu c z y je g o re k la m ę . W r e s z c ie p o d s ta w ą d o o d p o w ie d z ia ln o śc i s p o łe c z n e j m o ż e b y ć ty lk o to le ro w a n ie a lk o h o lo w e g o o b y c z a ju lu b b ra k o b y w a te ls k ie g o s p rz e c iw u w s to s u n k u d o p ra w o d a w s tw a s p r z y ja ją c e g o a lk o h o liz m o w i. I w ty m s e n s ie p r a w d o p o d o b n ie n ik t z n a s n ie m ó g ł b y s ię c a łk o w ic ie w y m ó w ić o d w iny.
W o jc ie c h Boloz: A d d ic ti o n and R e s p o n s ib ilit y
