„AnalizaiEgzystencja”42(2018) ISSN17 3 4 - 99 2 3 DOI:1 0 . 1 8 2 7 6 / a i e .2 0 1 8 . 4 2 - 0 3
PIOTRG R Z E G O R Z NOWAK*
POBIERANIEN A R Z Ą D Ó W P O Z A T R Z Y M A N I U K R Ą Ż E N I A . ONADRZĘDNOŚCIN E U R O L O G I C Z N E G O K RY
T E R I U M ŚMIERCINADKRĄŻENIOWYM–
KWESTIEFILOZOFICZNE
**Słowakluczowe:bioetyka,etykamedyczna,transplantacjanarządów,pobieranienarządó wpozatrzymaniukrążenia,śmierćmózgu,regułamartwegodawcy,statusmoralny Keywords:bioethics,medicalethics,organtransplantation,donationaftercirculatorydetermina
tionofdeath,braindeath,deaddonorrule,moralstatus
*Piotr
GrzegorzNowak–
adiunktwZakładzieBadańnadEtykąZawodowąInstytutuFilozofiiUJ,członekzarząduPols kiegoTowarzystwaBioetycznego,autorksiążkiEtyka,śmierćitransplantacje,wydanejw20 18r.nakłademWydawnictwaUniwersytetuJagiel- lońskiego.Przedmiotemjegozainteresowańbadawczychsąproblemyetycznezwiązanez pr zeszczepianiemialokacjąnarządóworazinnezagadnieniazzakresuetykistosowanej.A d d r e s s f o r c o r r e s p o n d e n c e : J a g i e l l o n i a n University,D e p a r t m e n t o f P r o f e s s i o n a l E t hi c s, I ns t i t u t e of Philosophy,G ro dz ka 52, 31 -0 44 Kraków.E - m a i l : piotr.grzegorz.
nowak@uj.edu.pl.
**Artykuł
powstałwramachprojektubadawczego„Sprawiedliwośćwopiecezdro- w o t n e j ” n r 2 0 1 3 / 0 8 / A / H S 1 / 0 0 0 7 9 f i n a n s o w a n e g o p r z e z N a r o d o w e C e n t r u m N a u k i . C h c i a ł b y m serdeczniepodziękowaćanonimowemurecenzento wiczasopismaAnalizaiEgzystencja,któregokrytyczneuwagimiałyznaczącywpływnaos tatecznykształttegoa rt ykuł u i pozwoliły poprawić jakośćargumentacjiwnim zawartej.
56 PiotrGrzegorzNowak
Prezentowanyt e k s t j e s t d r u g ą c z ę ś c i ą a r t y k u ł u p o ś w i ę c o n e g o a n a l i z o m problemówetycznychzwiązanychzpobieraniemnarządówpozatrzy maniuk r ą ż e n i a . Skupięsięwnimnakwestiachzwiązanychzrelacjąp omiędzyobecnymiwewspółczesnejbioetycekoncepcjamiśmierciapraktyką pobie-
ranianarządówpozatrzymaniukrążenia.Tegorodzajuanalizysąpotrzebne,ab yudzielićodpowiedzinapytanie,czypobieranienarządówpozatrzyma-
n i u krążenianienaruszaregułymartwegodawcy,którazabraniapobieraćn i ez bę dn e d o ż yc i a na r zą dy p r ze d na t u ra l ną śm i e r c ią dawców.
1.Pobieranienarządówpozatrzymaniukrążeniaafilozoficznekoncepcj eśmierci
Niekontrowersyjnymp u n k t e m , k t ó r y j e s t u z n a w a n y p r z e z z w o l e n n i k ó w różnorakichkoncepcjiśmierci,jestrozróżnienieśmiercicałościczłowie kaodśmierciczłowiekajakocałości(Lizza,2018a).Cały człowiekum ierawtedy,gdyrozkładowiulegnieostatniażywakomórkawjegociele,cona- s t ę p u j e dopieropewienczaspopogrzebie,natomiastwcześniejmamiejsced e s t r u k c j a złożonejcałości,jakąjestczłowiek,czyliwłaśnieśmierćczło- w ie ka jakocałości(President’sComission,1981s.58;President’sCouncilo n B ioethics,2008s.59).Towłaśnietendrugirodzajśmiercimiałbybyćistotny zperspektywyreguły,którazabraniapobieraćnarządyprzednatu-r a l ną śm i e r c ią dawcy.
WświetleKoncepcjiSomatycznejDezintegracji1człowiekjakocałośću m i e r a wtedy,gdynarządyorazukłady,zktórychskładasięjegoorganizm,n i e o d w r a c a l n i e przestajązesobąwspółpracowaćwsposóbzintegrowany,a faktyczniem adotegodochodzićwtedyitylkowtedy,gdynastępujeśmierćm ó z g u (President
’sCommision,1981s.32–34;Bernat,Culver,Gert,1981, s.389–
390).AutorzyraportuDefiningDeathutrzymują,żeichkoncepcjaśmiercinie stanowiżadnegorewizjonizmuwzględempoglądównaśmierćobecnych w tradycji, religii oraz praktyce lekarskiej, lecz pozwala jedyniewewłaściwysposóbdostrzecrolę,jakąneurologiczneikrążeniowekryt eriafaktyczniespełniająispełniałyodzawsze(Bernat,Culver,Gert,1981,s.392;
President’sCommission,1981,s.41)–
tepierwszepozwalająśmierćdostrzecb e z p o ś r e d n i o , t ed r ug i e–
p oś r ed n io . Z g od n i ez Ko n ce pc j ą So ma t yc zn e j
Pobieranienarządówpozatrzymaniukrążenia...–kwestiefilozoficzne 57
1Autorskie
nazwykoncepcjidotyczącychśmiercizapisujęwtekściejaknazwywłasne.
Dezintegracjiniegdyśpowszechnieuznawanezaistotne„tradycyjne»znakiż y c i a « wpostacibiciasercaioddychaniabyłyjedyniepośrednimiznakaminiemającymi sameprzezsiężadnegoznaczenia”–
pisząautorzyraportu idodająwkolejnymzdaniu,że„ztejperspektywyse rceipłucasąważneraczejztegowzględu,żenieodwracalneprzerwanieichdziałani awskazujen a to,żemózgjużprzestałfunkcjonować,aniedlategożesta nowiąonepodstawędlakontynuowaniażycia”(President’sCommission,1981, s.34;zob.takżeBernat,2013,s.28).Mózgnagruncietegostanowiskajestwięcwył ącznym„integratorem”organizmu( P r e s i d e n t ’ s Commission,1981, s.34;Bernat,Culver,Gert,1981,s.391),aczłowiek,uktóregonarządteno b u m a r ł , niejestjużzintegrowanącałością,leczstanowi„jedyniezespółs z t u c z n i e podtrzymywanychpodsystemów”(Bernat, Culver,Gert,198 1,
s.391).ZperspektywyKoncepcjiSomatycznejDezintegracjizatrzymaniekrąże niam o ż e b y ć w i a r y g o d n y m t e s t e m s ł u ż ą c y m s t w i e r d z a n i u ś m i e r c i tylkowtedy,jeślitrwaodpowiedniodługo,abymożnabyłomiećpewność,ż e do sz ł o d o ś m i e rc i mó zg u (Miller,Truog,2012, s. 100–102)2.
ZasprawąodkryćdokonanychprzezamerykańskiegoneurologaAlanaSh ewmona (1998,2001)naprzełomielatdziewięćdziesiątychinowegoty-
siąclecia,podważonotezę,żeśmierćmózguzawszewiążesięzdezintegracjąorga nizmu,aczłowiekwtakimstaniejestjedyniezbioremsztuczniepod-
t r z y m y w a n y c h podsystemów,którenieuchronnieulegnąwkrótkimczasie całkowitemu rozpadowi.Shewmon(2001,s.467–
468;zob.takżeTruog,Robinson,2003,s.2392)zwróciłuwagę,żepacjenciwst anieśmiercimózgumogąm.in.zachowywaćstanhomeostazy;zwalczaćinfekcj e;zachowywaćs z c z ą t k o w e funkcjepodwzgórza,któreumożliwiająd ojrzewaniepłciowe(wprzypadkudzieci);ichciałomożeproporcjonalniewzr astać(wprzypadkud z i e c i ) , aranymogąsięgoić;natomiastkobietywciążysą wstaniewyda-
waćnaświatpotomstwo.Ponadtozauważyłon,żeniejestprawdą,jakobyniemożl iwe było dłuższe podtrzymywanie funkcji życiowych u pacjentów wtakimstanie(taktwierdziliwcześniejnp.Bernat,CuvleriGert,198 1,
s.390).Shewmon(1998)dokonałprzegląduliteraturymedycznej,wskazu- j ą c , żeopisano175przypadkówpacjentówwstanieśmiercimózgu,którzy
2Bernat,
CulveriGert(1981,s392–
393)analizująm.in.przykładosoby,któraginieprz e z powieszenie,zwracającuwagę,że momentśmiercimamiejscenie wtedy,gdydoc hodz i dozatrzymaniakrążenia,l eczwtedy,gdybrakprzepływukrwijestnatyledł ugi , ż e doc hodz i do śm i e rc i m óz gu.
„przetrwali”conajmniejtydzień,80przypadków„przetrwania”powyż ej2tygodni,44przypadki„przetrwania”powyżej4tygodni,20przypadków
„przetrwania”powyżejdwóchmiesięcyoraz7przypadków„przetrwania”przez c o n a j m n i e j p ó ł r o k u . P o n a d t o o s o b i ś c i e z b a d a ł i o pi s a ł p a c j e n t a , któregofunkcjeżyciowebyłyostateczniepodtrzymywanezpowodzeniemprze zprzeszło20lat.Poprawnośćprzeprowadzeniatestówneurologicznychstwierd zającychśmierćpotwierdzonow tymprzypadkupodokonaniua u t o p s j i ( R e p e r t i n g e r i i n . , 2 0 0 6 ) . W t y m m i e j s c u w a r t o p o d k r e ś l i ć , żea rgumentyShewmonawykazały,żepodstawowymproblememKoncepcjiS o m a t y c z n e j Dezintegracjiniejestbrakdostateczniewiarygodnychtestówkliniczn ychiinstrumentalnychpozwalającychwykrywaćśmierćmózgu,leczt o , żeśmier ćmózgu,nawetjeślijestpoprawniestwierdzona,nienadajesięw świetle tej koncepcji na kryterium śmierci(Singer,2018).
KrytykaShewmonazaowocowaładwojakiegorodzajuzmianami.C z ę ś ć b i o e t y k ó w p o z o s t a ł a p r z y K o n c e p c j i S o m a t y c z n e j D e z i n t e g r a c j i , n a t o m i a s t innizajęlisięposzukiwaniemnowychra mpojęciowychiargu-
mentów,którepozwalałabyuzasadnićpogląd,żeśmierćmózgujednakjestśmierciąc złowieka.ObydwiestrategieznalazłyodzwierciedleniewraporcieControversi esin Determinationof Death,wydanymw2008 roku przez President’sCo uncilonBioethics.Pierwszestanowiskozawartewraporciedyskwalifikujeśmier ćmózgujakokryteriumśmierciiuznaje,żezgonmożebyćstwierdzanywyłączni ewtedy,gdyjestpowszechnazgodacodotego,żedanegoczłowiekamożnapogrz ebać(President’sCouncilonBioethics,2008,
s. 53)3.Z kolei drugie stanowiskoformułuje nowypogląd nanaturę końcażycia,którynazywamKoncepcjąUtratyZdolnościdoSamozoacho wania(Nowak,2016,s.202–203).Wświetletegodośćwysublimowanegostano- w i s k a każdyorganizmumierawtedy,gdynieodwracalnietraciniezbędną d o życiazdolnośćdosamozachowania4.Realizacjatejzdolnościpolegana
3Inne
k r y t e r i u m ś m i e r c i na g r u n c i e K o n c e p c j i S o m a t yc z n e j D e z i n t e g r a c j i z a p r o - po no wa ł np.MichaelNair-
Collins(2018,s.32),utożsamiającjezutratąmożliwości p r z y w r ó c e n i a s t a n u h o m e o s t a z y w organizmie.
4Autorzy
raportuużywajądokładnieterminuworkofself-
preservation(President’sC o u n c i l onBioethics,2008,s.60),comogłobysugerować,żemają namyśliczynność,aniezdol ność. Ztreścidokum entuja snowynikaje dnak, że ś mi erćm abyćsta ne m, wktórymnieodwracalnietraconajestmożliwośćwykonywaniape
wnejczynności,czylichodzidefactooutratęzdolnościdosamozachowania,anieczynnościsa mozachowania(z ob. President’sCouncil on Bioethics, 2008,s. 64).
angażowaniusięwwymianęzeświatemzewnętrznym,którajestzkolei możliwa, jeśli przejawiane są trzy podstawowe możliwości:
1. Otwartośćnaświatrozumianajakowrażliwośćnabodźceisygnałyzotacz ającego środowiska.
2. Zdolnośćdodziałaniawświecie,abyselektywniepozyskiwaćto,coodpowiada potrzebom.
3. Odczuwanienapodstawowympoziomiep o t r z e b y , któraskłaniaor ganizmdodziałaniawtakisposób,jakijestkonieczny,abypozyskaćt o , c o j e s t p o t r z e b n e i co jego otwartość przedstawia jako dostępne.
(President’sCouncil on Bioethics, 2008,s. 61) President’sCouncilonBioethicsdowodzi,konkretyzacjątychtrzechpod stawowychm o ż l i w o ś c i u c z ł o w i e k a j e s t z d o l n o ś ć d o s a m o c z y n n e g o oddychaniaorazzdolnośćdobyciaświadomym.Dlastwierdzeniaśmier cikluczowajestwięcdiagnozanieodwracalnejśpiączkipołączonejznieodwra- calnymbezdechem.Zwolennicytegostanowiskaargumentują,żeobecnośćś w i a d o m o ś c i świadczyotym,żeczłowiekjest„otwartynaświat”iodbieraorazodczu wabodźceisygnałypłynąceześrodowiska(spełnionajestwięcpodstawowamożliw ośćnr1–President’sCommisiononBioethics,2008,
s.6 1 , 6 4 ) . Tymczasems a m o c z y n n y o d d e c h j e s t d o w o d e m n a t o , ż e nan a j b a r d z i e j podstawowympoziomieczłowiek„odczuwa”p otrzebę,którastanowinapędpopychającygodopozyskiwaniazotoczeni aniezbędnegodożyciapowietrza.Jeśliwięcludzkiorganizmprzejawiazdolno śćdosamo-
czynnegooddychaniatoznaczy,żespełnionajestpodstawowamożliwośćnr3 , a zarazemspełnionesąteżpodstawowemożliwościnr2i1(President’sC o u n c i l o n B i o e t h i c s , 2 0 0 8 , s. 62).
KoncepcjaUtratyZdolnościdoSamozachowaniapozwalauznaw aćstanś m i e r c i m ó z g u z a ś m i e r ć c z ł o w i e k a , p o n i e w a ż t e g o r o d z a j u uszko-
d z e n i e bezsprzeczniełączysięznieodwracalnąutratąświadomo ściorazsamoczynnegooddechu(President’sCouncilonBioethics,2008,s.21–
47).Jeśliwięcmomentśmiercitochwila,wktórejczłowiektracinieodwracalnieś wiadomośćorazzdolnośćdosamoczynnegooddychania,tozauważyćtrze- b a , żerównieżztejperspektywykrążeniowekryteriumśmiercizachowujeważnoś ćjedynieotyle,oilepozwalawnioskowaćostaniemózgu.Towłaś-
n i e wmózguznajdująsięośrodkiodpowiedzialnezatekluczowefunkcjel u d z k i e g o organizmu.
KoncepcjaUtratyZdolnościdoSamozachowaniatakżestałasięprzed- miotemkrytyki.WmoimartykuleUmiarkowanieliberalnakoncepcjaśmier- c i jakouzasadnieniedlaneurologicznychkryteriówśmierci(Nowak,2016, s.204)zwracamuwagę,żeorganizm,którynieodwracalnietracizdolnośćdosa mozachowania,nazwalibyśmyraczejnieuchronnieumierającym,aniem a r t w ym . Abytosobiedokładnieuświadomić,możemywyobrazićsobie,żecierpią canahemofilięosoba,któraprzebywanabezludnejwyspiebezdostępudoz dobyczywspółczesnejcywilizacji,rozcięłasobiejednązgłów-
n y c h tętnic.Załóżmy,żeprzyużyciudostępnychwtychokolicznościac hnarzędziczłowiektenniemamożliwościzatamowaniakrwawienia,awięcnieod wracalnieutraciłzdolnośćdozapewnianiasobietego,copotrzebnedodalszegop rzeżycia–utraciłzdolnośćdosamozachowania.Niepowiedzieli-
b y ś m y jednak,żetakaosobajużnieżyje.Mójprzykładpokazujerównież,żejest wieleinnychniżsamoczynneoddychaniefunkcjiorganizmu,któres ą koniecz nedlajegodalszegoprzetrwania,aPresident’sCouncilonBio-
e t h i c s zniewyjaśnionychprzyczynwłaśniesamoczynnyoddechstawianapi edestale (zob. takżeThomas, 2012,s. 106)5.
Trzeciestanowiskow kwestiidefiśmiercitoUmiarkowanieL i b e r a l n a K o n c e p c j a Ś m i e r c i , k t ó r ą p r z e d s t a w i ł e m w p r z y w o ł a n y m j u ż artykuleUmiarkowanieliberalnakoncepcjaśmiercijakouzasadnieniedlane urologicznychkryteriówśmierci(Nowak, 2016, s. 206–
209).Wiążeonak o n i e c życiaznieodwracalnąutratąstatusumoralnegopacjent a.Człowiekumiera,gdynieodwracalnietraciwłasnościsprawiające,ż emaonjakieśswojedobro,októrenależysiętroszczyć6.Śmierćwtymznaczeni unastępujewrazzłącznąinieodwracalnąutratącech,którerożnekoncepcjefilozo ficzneu z n a j ą zawyznacznikistatusumoralnego,czyli:zdolnościdoodczuwania,z dolności do posiadania pragnień, racjonalności, samoświadomości, świa- domości,zdolnościdokomunikowaniasięorazzdolnościdowchodzenia wrelacjespołeczne7.Takakoncepcjaśmierciprzyjmujemożliwieszerokiwa chlarzcech(przyczymobecnośćdowolnejznichmożebyćwystarczająca
5W
sprawiei nnyc hz arz ut ów wz gl ę de m Konc epcj iUtra tyZdol nośc ido Sam oza-c h o w a n i a zob.Brugger(2013),Lizza(2009),Miller,Truog(2009),Nair-Collins(2018, s. 35–39) oraz Shewmon (2009).
6W
sprawie koncepcji statusumoralnego zob. Galewicz (2013,s.15–172).
7Podobne
domojegostanowiskow kwestiidefiniowaniaśmierciprezentująm . i n . M cMahan (2002,s. 423–455), Lizza (2006) iVeatch(2015).
douznania,żemamydoczynieniazistotąopewnymstatusiemoralnym),abyniew ikłaćsięzanadtowspórdotyczącywyznacznikówstatusumoralnego8.Z ałoże nia UmiarkowanieLiberalnejKoncepcjiŚmierciwteoriipo- zwalająstwierdzaćśmierćnietylkowprzypadkuśmiercimózgu,lecztakżew pr zypadkuuszkodzeńwyższychstrukturmózgowychodpowiedzialnychzawymieni onecechy.Jednakżewynikibadań przeprowadzanychnapa- c j e n t a c h , uktórychpostawionodiagnozętrwałegostanuweget atywnego (czylic a ł k o w i t e j i n i e o d w r a c a l n e j n i e ś w i a d o m o ś c i i n i e w r a ż l i w o ś c i nab ó l , p o m i m o z a c h o w a n i a w e g e t a t y w n y c h f u n k c j i organizmu,t a k i c h j a k s a m o c z y n n y o d d e c h – z o b . P o s n e r i i n . , 2 0 0 7 , s . 3 5 7 ) , k a ż ą zachowaćostrożnośćwdoborzet estówneurologicznychstosowanychdostwierdzaniaśmierciiograniczyćsięrac zejdotychstosowanychobecniedostwierdzaniaśmiercimózgu(Espejo,Ow en,2013;Montiiin.,2010;Oweniin.,2006;
Żuradzki,2011).
OstateczniepodstawowymkryteriumśmiercinagruncieUmiarkowa- n i e LiberalnejKoncepcjiŚmiercijestwięcwdalszymciąguśmierćmózgu,anieśmier ćwyższegomózgu.Wkontekścieinteresującegomnietematunajważni ejszejestjednak,żetowiedzaostanieukładunerwowego,anieostaniesercai układukrążenia,jestnagruncietejkoncepcjikluczowadlatrafnegoiwiarygodne gostwierdzaniaśmierci.Stwierdzaniezgonuopartenakryteriachkrążeniowy chwchodziwgręjedyniewtedy,gdywiemy,jakic z a s z a t r z y m a n i a k r ą ż e n i a p r o w a d z i d o ś m i e r c i m ó z g u .
Oczywiścietakżeliberalnekoncepcjeśmiercisąnarażonenazarzuty.Sądzęje dnak,żenajlepiejsąwstaniesobieznimiporadzić.Głównyzarzut,jakipodichadr esempada,jesttaki,żeżycieiśmierćtoterminybiologiczne,
8Z
listycechuznawanychwróżnychkoncepcjachfilozoficznychzawyznacznikista- t u s u moralnegousuniętezostałyjedyniewłasności,takiejakprzynależnośćgatunkowa,b y c i e pr zedmiotemzachowującymtożsamośćwczasieiprzestrzeniorazbycieistotąbiolo gicznieożywioną.Pierwszaztychcechtokryteriumstronniczeiprowadzącedoszowini zmugatunkowego(Warren,2010,s.208),natomiastdwiepozostałe,choćbyćm o ż e sąwy starczającedotego,abyuznać,żedanarzeczmożemiećjakieśswojedobro,t o jednakniejesttojuż dobropacjentainiemaonowartościneutralnej(lubteżjegowartośćneutralnajestbardzo znikoma).Pacjentniejesttożsamyzciałempozbawionymj a k i c h k o l w i e k zdolności mentalnych.Jeślinatomiastuznamy,żepozbawionezdolnościd o odczuwaniaorganizmymają jakieśwłasnedobro,topowinniśmyteżzauważyć,żew a r t o ś ć neutralnategodobrajestna tyleniewielka,żemożemyjeunicestwiaćzzupeł-
n i e błahychpowodów.Więcejnatentematw:Galewicz(2013,s.22–51,125–
127);N o w a k ( 2 0 1 8 ) .
anieetyczne(Marquis,2018;Nair-
Collins,2018;President’sCommision,1 9 8 1 , s.39–
40;President’sCouncilonBioethics,2008,s.50–52;Singer, 1997,s . 2 9 –
3 1 ; Z i e m i ń s k i , 1 9 9 9 , s . 1 2 9 ) . Wz w i ą zk u z t y m koncepcjaś m i e r c i powinnabyćsformułowananagruncienaukbiomedycznych lub nagrunciefilozofiitakichnauk.Jednakżewbrewtemuargumentowiżyciei śmier ćniesąwyłącznie,anawetniesągłównieterminamibiologicznymi(Lizza,2006,s.4 –6;2011,s.756;2018a;2018b;Nowak,2016;Veatch2015;
Veatch,Ro ss, 2015, s. 45–
49). Terminytewy stępu ją takżew znaczeni u potocznym, którewiąż esięzsilnymładunkiemetycznym.Naukowyopisfaktów jest moralnieobojętny.Tymczasemwidzimywyraźnie,że
rodzina,l e k a r z e o r a z s p o ł e c z e ń s t w o p r z y p i s u j ą w i e l k i e z n a c z e n i e u s t a l e n i u t e g o , czyktośżyje,czynie.Jesttakdlatego,żepowszechnieuw ażasię,iżtylkożywemuczłowiekowimożnapomóclubzaszkodzić.Jednakżesło wo„życie”p o j a w i a sięwtymkontekściewznaczeniuetycznym,aniebiolo gicznym,boprzecieżbiologiczneżyciemożeniemiećnicwspólnego zdoznawa-
n i e m dobraizła.Ztegowzględu,dlaznalezieniaodpowiedniejdefin icjiśmierci,k l u c z o w e z n a c z e n i e m a j ą a n a l i z y z n a c z e n i a , w j a k i m terminy
„śmierć”i„życie”pojawiająsięwjęzykupotocznym(Lizza2018a,s.11;Bern at,Culver,Gert,1981,s.389;Gert2006,).Możemyzauważyćtonap r z y k ł a d z i e odciętegoramienia,poddanegoperfuzjiorazinnymzabiegomp o d t r z y m u j ą c y m (Lizza,2018,s.13;Veatch,2015,s.19).Takieramięjestbe z wątp ieniabiologicznieżywe,tzn.stanowisystemzdolnyutrzymywaćhomeostazę iopieraćsięentropii(Nair-
Collins,2018),atakżeprzejawiaćwieleinnychspośródtychfunkcji,którew s woichanalizachwskazałS h e w m o n jakoobecneupacjentówwstanieś miercimózgu.Mimotonieuważamy,abypodtrzymywaneramiębyłożyw ympacjentem,doktóregonależa ło, i k tóry ma swo je dobro
będące d la nas źród łem zobowią zań.
Nie uważamytakże,żelekarzepowinniotaczaćtegorodzajuramiętakąopie -
ką , jakąotaczajążywych(wsensieetycznym)ludzi.Lekarznaoddz ialeintensywnejterapiijestterapeutą,ajegozadaniemjestdziałanienarzec zd o b r a p a c j e n t a z g o d n i e z w i e d z ą m e d y c z n ą ( z o b . n p .
a r t . 2 K o d e k s u
E t y k i Lekarskiej).Niewystępujetuwrolinaukowca,którymógłbybyćc zystonaukowozainteresowany tym, czy ma wciąż doczynienia zbiologicznymżyciem, czy też już nie.
Zauważmyteż,żeradykalnieliberalnekoncepcjeśmierci,którewią- żą koniecżycia zutratąstatusuosoby,wwiększymstopniunarażon esąna zarzut,wedlektóregośmierćpowinnabyćtymsamymdlaczło wieka
iz w i e r z ą t , n i ż U m i a r k o w a n i e L i b e r a l n a K o n c e p c j a Ś m i e r c i . J e ś l i z w i e -
rzęt a niesąwogóleosobami,toniemogąumieraćpoprzezutratęstatusuos oby.Radykalnieliberalnakoncepcjaśmiercijestwięcteorią,którama z a s t o s o w a n i e doludzi,aniedozwierząt.Bezwątpieniajednakzaró wnoczłowiek,jakiznacznaczęśćzwierząttoistotyczujące.TymczasemUmiar- k o w a n i e LiberalnaKoncepcjaŚmierciwiążeśmierćznieodwracalnąutratąm . i n . z dolnościdoodczuwania,awzwiązkuztymstosujesięnarównidoludzi,jakidows zelkichistot,któreposiadajątakązdolność.Oczywiścieoryginalnyzarz utmożnaposzerzyć,argumentując,żetosamopojęcie
„śmierci”powinnosięstosowaćnietylkodozwierzątodczuwającychból,alewo góledowszystkichistotżywych,takżedoroślin.Zapewnebiologicz-
n e rozumienietegoterminurzeczywiściemusispełniaćtakiwarunek.Jak dalekietakiebiologicznerozumienie„śmierci”jestodcodziennegoużyciategos ł o w a , m o ż e m y s o b i e j a s n o u ś w i a d o m i ć , z a u w a ż a j ą c , ż e s z t u c z n i e brzmiąwypowiedzi,takiejak„trawaumarła”,
„kwiatumarł”czy„grzybu m a r ł ” . Oroślinachigrzybachmówimyraczej,że usychają,więdną,gnijąlubbutwieją,ajużzupełnieniezrozumiałebyłobywyr ażenie„tatrawaodnasodeszła”,wprzeciwieństwiedowyrażenia„Kowalskiod nasodszedł”(Lizza,2018a,s.9,przypis29).Niekiedymożemywprawdziebezn arażaniasięnanienaturalnośćpowiedziećodrzewie,żeumarłolubobumarłozam iasts t w i e r d z a ć , żeuschło.Sądzęjednak,żegdyużywamyjęzykawtensposób,czy nimyp e w n e n a d u ż y c i e , t r a k t u j ą c r o ś l i n ę t a k , j a k b y b y ł a członk ieml u d z k i e j wspólnoty,i„awansującją”whierarchiimoralnej.Pod obniejestzresztąwprzypadkuzwierząt,októrychmówimyraczej,żezdychają, anie,żeumierająlubodnasodchodzą(Lizza,2018a,s.9,przypis29).Jeślimimot o ktośmówioswoimpsie,żeumarłlubodszedł,todlatego,żeniejakogoawansuje, podobniejakwtedy,gdywinnychokolicznościachoczłowiekum ów i się,żezd echłiwyrażasiętymsamympogardę,degradującgodo poziomu zwierzęcia.
ZdaniemJohnaLizzy(2018a,s.9,przypis29)tegorodzajuróżnice wużyciujęzyka,występującenietylkowjęzykupolskim(aczkolwiekwnimszcz ególniewyraźne9),wynikająznaszychgłębokozakorzenionychprzeko- nańdotyczącychistotnychróżnicmiędzyczłowiekiemazwierzętami,atakże
9Do
przykładówzjęzykapolskiegopozaJohnemLizząodwołująsiętakżeElisabethShewmon iAlan Shewmon (2004).
zes p o ł e c z n e g o i k u l t u r o w e g o k o n t e k s t u , w k t ó r y m ż y j e m y i umie ramy.Konteksttenma,wedługLizzy,istotneznaczenieprzydefiniowaniuśmierc i.
2.Pobieranienarządówpozatrzymaniukrążeniaare gułamartwegodawcy
Niej est ja sne, czypol skiep rawom edyczneopi eras ięnak tór ejko lw iek koncepcjiśmiercispośródomawianychwtymartykuleiczywogóleopie ras i ę najakiejkolwiekkoncepcjiśmierci(Kubiak,2010,s.481).Możnamiećwrażeni e,żeustawodawcapoprostuformułujekryteria,niedostarczającuza-
sadnień,doktórychprzyzwyczaiłynasinstytucjeamerykańskie(President’sCo mmision,1981;President’sCouncilonBioethics,2008).Jednakżepewną
„poszlakę”prowadzącąodkryteriumśmiercidouzasadniającejjekoncepcjis t a n o w i fakt,żewPolsceprzyjętokryteriumśmiercicałegomózgu(aniekryte riumś m i e r c i p n i a m ó z g u ) , k t ó r e t r a d y c y j n i e j e s t u z a s a d n i a n i e a l b o przezKoncepcjęSomatycznejDezintegracji,alboprzezKoncepcjęUtraty ZdolnościdoSamozachowania.NatomiastwobwieszczeniuMinistraZdro- w i a zdnia17lipca2007rokuwsprawiekryteriówisposobustwierdzeniatrwałe gonieodwracalnegoustaniaczynnościmózgu,przyokazjiomawianiaz d y s o c j o w a n e g o c h a r a k t e r u ś m i e r c i , w s p o m i n a s i ę , ż e ś m i e r ć p o w o d u j e
„dezintegracjęustrojujakocałościfunkcjonalnej”,cowyraźnieprzywodzin a m y ś l K o n c e p c j ę S o m a t y c z n e j D e z i n t e g r a c j i .
Niezależnieodtego,czypowiązaniemiędzypolskimprawemaKon- cepcjąSomatycznejDezintegracjidajesięprzekonującouzasadnić,zdziwie- n i e wzbudzafakt,żeprawozarównopolskie,jakiamerykańskiewymagast wierdzania„nieodwracalnegozatrzymaniakrążenia”jakokryteriumśmier- c i . Jesttodziwneztegowzględu,żewszystkietrzyomawianewartykulekon cepcjeśmiercitraktująkryteriumkrążeniowejakowtórnewstosunkudon eurologicznego.Należałbywięcraczejoczekiwać,żeprzepisybędą w y m a g a ł y s t w i e rd z an i a zatrzymaniakr ąż e n ia , k t ó re t r w a t ak d łu go , ab y możnabyłomiećpewność,żenastąpiłaśmierćmózgu,albozostanąwsp arteprzezj a k ą ś k o n c e p c j ę ś m i e r c i , k t ó r a b ę d z i e p o z w a l a ł a t r a k t o w a ć kryte-
r iu m krążeniowejakozupełnieniezależneodneurologicznego.Todrugie r o z w i ą z a n i e jestjednakżewątpliwe,cozauważajątakżepolscypra wnicy(Kubiak, 2010,s. 480).
Znacznac z ę ś ć p u b l i k a c j i s k u p i a s i ę j e d n a k n a t y m , j a k r o z u m i e ć w y r a ż e n i e „nieodwracalnezatrzymanie krążenia”.
DonMarquistwierdzi naprzykład,żeznaczyonotyle,coto,żekrążenianiedasi ęprzywrócićzapomocążadnejinterwencji(Marquis,2010,s.26–
27;2018,s.24;zob.takżeBrock,1999,s.298).Inninatomiast utrzymują, że
„nieodwracalnezatrzy-
m a n i e krążenia”wgruncierzeczymaznaczyćtyle,co„trwałezatrzymaniekrążenia
”lubtwierdzą,żewyrażenietomasensetyczny( Veatch,Ross, 2015, s.43–45;President’sCouncilonBioethics,2008,s.84).„Nieodwra-
c a l n o ś ć ” mazgodnieztymdrugimstanowiskiemtakisens, żeprze pływkrwi nie może powrócić samoistnie i faktycznie nie zostanie przywrócony
zapomocążadnejinterwencji,ponieważbyłobytonieetyczne(np.dlatego,żezapadłas łusznadecyzjaoodłączeniupacjentaodrespiratoraiwydanodyspozycję
„nie podejmować resuscytacji”).
Właściwepytanie,którenależyzadać,jeślichcemysiędowiedzieć,czypob ieranienarządówpozatrzymaniukrążenianienaruszaregułymartwegodawcy, p o w i n n o b r z m i e ć : c z y p o p i ę c i u m i n u t a c h z a t r z y m a n i a k r ą ż e n i a do ch od z i dośmiercimózgu?
Niestetywliteraturzemedycznejzaskakująconiewielemiejscapoświęconotemuzagadn ieniu(Veatch,Ross,2015,s.67).Zklasycznegopodręcznikadodiagnozyśpiączkiis tuporumożnasiędowie-
dzieć,że„wwarunkachklinicznychcałkowiteniedokrwienneniedotlenienieko rymózgowejtrwającepowyżejczterechminutzaczynazabijaćkomórkimózgowe zneuronamikorymózgowejimóżdżkuwpierwszejkolejności”,natomiast„ciężkieroz proszoneniedokrwienieiniedotlenieniemózgutrwa-
j ą c e dziesięćminutlubwięcejzaczynaniszczyćmózg”(Posneriin.,2007, s. 2012).Wynikastąd,żezatrzymaniekrążeniamożespowodowaćśmierćm ó z g u , jeślitrwawięcejniżdziesięćminut,acozatymidzie,pobieranieorgan ówpopięciuminutachbrakuprzepływukrwinaruszaregułęmartwegodawcy10. Aby uwyraźnić ten wniosek, rozważmynastępujący przykład:
• Wjednymzeszpitali,wktórymfunkcjonujeprogrampobieran ianarządówpozatrzymaniukrążenia,uwagędyżurnejpielę gniarkizwracająchrapliweodgłosywydawaneprzezpacjentkęoi mieniuN a d z i e j a . Pielęgniarkapróbujejąobudzić,myślą c,żeśnisięjej
10Warto
z w r ó c i ć u w a g ę , ż e p o d o b n e s p o s t r z e ż e n i e n a g r u n c i e p o l s k i e j bioetykip o c z y n i ł KazimierzSzewczyk(2009,s.146)jużwroku2009,czylidok ładniewtedy,gdywprowadzonozmianędopuszczającąpobieranienarządówpozatrzymani ukrążeniaw U s t a w i e t r a n s p l a n t a c y j n e j .
jakiśkoszmar.JednakżeNadziejawkrótceprzestajeoddychaćido-
ch od z i dozatrzymaniapracyserca.Pielęgniarkawie,żepacjentkaze względunapostępującąśmiertelnąchorobęwydaładyspozycję,wk t ó r e j j a s n o s t w i e r d z i ł a , ż e n i e ż y c z y s o b i e p r z e p r o w a d z a n i a r es u sc y ta c j i , atakże,żepragniepośmiercioddaćnarządydoprze- szczepu.Z a a l a r m o w a n i l e k a r z e p o p i ę c i u m i n u t a c h z a t r z y m a n i a przepływukrwi
stwierdzająśmierćipowiadamiająotymrodzinę,informującjednocześ nieowolipośmiertnegoprzekazanianarządów.A d a m –mążNadziei –
niezgadzasięzjejdyspozycjązakazującąprzeprowadzaniaresuscyta cjiikategorycznieżądapodjęciapróbyprzywróceniakrążenia.Lekarz epodwpływempresjizgadzająsięi skutecznieprzywracajączynność sercaupacjentki,którapozostajewśpiączce,apokilkutygodniac hnastępuje„poprawa”izostajeu niej zdiagnozowany stanwegetatywny.
Przytoczonyprzykładpokazujejasno,żeNadziejażyła,gdylekarzes t w i e r d z i l i śmierćiplanowalipobranienarządów.Rekonwalescencja pa-
c j e n t k i wskazuje,żepopięciuminutachzatrzymaniakrążenianiedos złoun i e j d o ś m i e r c i m ó z g u . Tab o w i e m w y k l u c z a m o ż l i w o ś ć od zyskaniaz d o l n o ś c i dosamoczynnegooddychania.Trudnotakżetwierd zić,żemiałouniejmiejscenieodwracalnezatrzymaniekrążenia,skorojejserceobecni ebije.GdybyodNadzieipobranonarządydoprzeszczepu,bezwątpieniana-
ruszonobyregułęmartwegodawcy.Wniosektenmożnajeszczewzmocnić,j e ś l i w y o b r a ź m y s o b i e p e w i e n m o ż l i w y d a l s z y c i ą g h i s t o r i i :
• Mążpacjentki,dowiedziawszysięotechnikachneuroobrazowaniaiwykorz ystaniuichwweryfikacjidiagnozystanuwegetatywnego(Espejo,Owe n,2013;Montiiin.,2010;Oweniin.,2006),napisałdoAdrianaOwenapro śbęozbadanieNadzieizapomocąrezonansum a g n e t y c z n e g o . Ww ynikuprzeprowadzonychtestówokazałosię,żeżonazachowujeświadomoś ćiwrażliwośćnaból,atakżepotrafiodpowiadać„tak”lub„nie”nazadawan ejejpytania,choćniejestwstanieporozumiewaćsięzotoczenieminaczejniżz apomocąak-
tywnościswojegomózguwykrywanejwrezonansiemagnetycznym.
DalszyciąghistoriiNadzieiświadczyotym,żepopięciuminutach zatrzymaniakrążeniamożliwyjestpowrótdoświadomegożycia,awi ęcjesttoczasniewystarczającydotego,abypacjentnieodwracalnie utraciłcechy wyznaczające jego statusmoralny.
Zakończenie
Głównymcelemtegoartykułubyłoprzeanalizowaniezależnościmiędzykr ążeniowymi neurologicznymkryteriumśmierciorazodpowiedźnapytanie,c zypraktykapobieranianarządówpozatrzymaniukrążenianien ar u sz a reguł ymartwegodawcy.Każdaztrzechprzedstawionychkoncepcjiś m i e r c i traktuje zatrzymaniekrążeniajakoważnekryteriumotyle,oilep r o w a d z i onodo śm i e rc i mózgu11.Tymczasemwiadomo,że pięćm i n u t brakuprzepływukrwim ożeniewystarczać,abymózgosiągnąłtakistan,cowięcej,potymczasiemożliwej estprzywróceniepacjentadoświadomegoż y c i a . Jasnostądwynika,żepobi eranieorganówpozatrzymaniukrążeniaw tejformie,wjakiejproceduratajestob ecniestosowana,możenaruszaćregułęmartwegodawcy.Innaważnawątpliwoś ć,naktórąnieznajdąpań-
s t w o odpowiedziwtymartykule,dotyczytego,czyodżywychpacjentówr z e c z y w i ś c i e niemożnanigdypobieraćorganów,czyteżmożeraczejtrzebazas tąpićregułęmartwegod a w c y zasadąnieszkodzeniai szacunkudlaa u t o n o m i i , dopuszczającwwyjątkowychsytuacjachpobieranienarządówo d umiera jącychosób,jeślitakajestichwola(Wilkinson,Savulescu,2012;Truog,Miller,20 12;Nowak,2018).
Bibliografia
Bernat,J.L(2013).OnNoncongruencebetweentheConceptandDetermina- tionofDeath.TheHastings CenterReport,6(43), 25–33.
Bernat,J.L.,Culver,C.M.,Gert,G.(1981).OntheDefinitionandCriterionofDeath.
AnnalsofInternalMedicine,3(94),389–394.
11Anonimowy
recenzentczasopismaAnalizai Egzystencjazwróciłuwagę,że
„wp o l s k i m p r a w i e k r y t e r i u m k r ą ż e n i o w e i k r y t e r i u m n e u r o l o g i c z n e s ą tr aktowanej a k o równorzędne–
stosowanieichjestzależneodokoliczności,wktórychdochodzidostwierdzeniazgon u.Mająwięcniejakokontekstowycharakter”.PodobnezdanienatentematmatakżePawełŁuk ów(2015,s.26,przypis10).Wpełnizgadzamsięzopi-
nią,żekryteriaśmiercimająkontekstowycharakter,mimożejednocześniebroniętezyo nadrz ędnościkryteriumneurologicznegonadkrążeniowym.Podobniejakrecenzentn i e uwa żam,żebynależałowewszystkichsytuacjachrozpoznawaćśmierćzapomocątestówne urologicznych.Twierdzęjedynie,żekryteriumkrążeniowepowinnomiećinnąp o s t a ć niżo becnie–
„nieodwracalnezatrzymanie krążenia”powinnobyćzastąpione p r z e z „ z a t r z
y m a n i e k r ą ż e n i a , k t ó r e g o c z a s t r w a n i a j e s t w y s t a r c z a j ą c y d o t e g o , abyn a s t ą p i ł a ś m i e r ć m ó z g u ” .
Brock,D.W.(1999).TheRoleofthePublicinPublicPolicyontheDefinitionofDe- a t h . W:TheDefinitionofDeath.ContemporaryControversies,red.S.J.Yo- ungner,R.M.Arnold,R.Schapiro(s.293–
307).Baltimore:JohnsHopkinsU n i v e r s i t y P r e s s . Brugger,E.Ch.
(2013).D.AlanShewmonandthePCBE’sWhitePaperonBrainDe at h: AreB rain-DeadPatientsDead?JournalofMedicineandPhilosophy,2(38), 205–218.
Espejo,F.,O w e n , A.M.
( 2 0 1 3 ) . D e t e c t i n g Awarenessa f t e r S e v e r e B r a i n Injury.
NatureReviewsNeuroscience,14, 801–809.
Galewicz,W.
( 2 0 1 3 ) . S t a t u s l u d z k i e g o zarodkaa e t y k a b a d a ń b i o m e d y c z n y c h . Kraków:WydawnictwoUniwersytetu Jagiellońskiego.
Gert,B.(2006).Mattersof„Life”and„Death”.Letters.HastingsCenterReport, 3(63), 4–6.
KodeksEtykiLekarskiej.Pobranoz:http://www.nil.org.pl/__data/assets/pdf_f i l e / 0 0 0 3 / 4 7 6 4 / K o d e k s - E t y k i -
L e k a r s k i e j . p d f .
Kubiak, R. (2010).Prawomedyczne.Warszawa:C.H. Beck.
Lizza,J.P.(2006).Persons,HumanityandtheDefinitionofDeath.Baltimore:JohnH o p k i n s U n i v e r s i t y P r e s s .
Lizza,J.P.
( 2 0 0 9 ) . C o m m e n t a r y o n „ T h e I n c o h e r e n c e o f D e t e r m i n i n g D e a t h b y N e u r o l o g i c a l Criteria”.KennedyInstituteofEthicsJournal,4(19),393–395.
Lizza,J.P.(2011).Where’sWaldo?The‘ D e c a p i t a t i o n G a m b i t ’ andt h e D e f i n i - tionofDeath.JournalofMedicalEthics,12(37),743–746.
Lizza,J.P(2018a).DefiningDeath:BeyondBiology.Diametros,55,1–19.
Lizza,J.P.
(2018b).InDefenseofBrainDeath:RepliestoDonMarquis,MichaelNair- Collins,DoyenNguyen,andLauraSpeckerSullivan. Diametros,55,6 8 – 9 0 .
Łuków,P.
( 2 0 1 5 ) . Wposz uki wan iu z r o z u m i e n i a ś m i e r c i . W:Zrozumiećś m i e r ć człowieka,r e d . P.Ł u k ó w (s.1 3 –
3 0 ) . Warszawa:P o l s k i e StowarzyszenieK o o r d y n a t o r ó w Transplant acyjnych.
Marquis,D.(2010).AreDCDDonorsDead?HastingsCenterReport,3(40),24–
31.M a r q u i s , D . ( 2 0 1 8 ) . D e a t h i s a BiologicalPhenomenon.Diametros,55, 20–26.
McMahan,J.(2002).TheEthicsof Killing.NewYork:OxfordUniversity Press.
Miller,F.G,Truog,R.D.(2009).TheIncoherenceofDeterminingDeathbyNeurolo- gicalCriteria:ACommentaryonControversiesintheDeterminationofDeath,
AWhiteP a p e r b y t h e President’sC o u n c i l o n Bioethics.K e n n e d y Institu- t e ofEthicsJournal,4(19), 397–399.
Miller,F.G,Truog,R.D.
(2012).Death,Dying,andOrganTransplantation.Oxford:O x f o r d U n i v e r s i t y P r e s s .
Monti,M.M.,Vanhaudenhuyse,A.,Coleman, M.R.,Boly,M.,Pickard, J.D.,Tshi- b a n d a , L . , O w e n , A.M.,L a u r e y s , S .
( 2 0 1 0 ) . WillfulM o d u l a t i o n o fB r a i n Activity inDisordersofConsciou sness.NewEnglandJournalofMedicine,3 6 2 , 578–589.
Nair-Collins,M.(2018).ABiologicalTheoryofDeath:Characterization,Justifica-t i o n , a n d Implications.Diametros,55, 27–43.
Nowak,P.G.
(2016).Umiarkowanieliberalnakoncepcjaśmiercijakouzasadnienied l a neurologic znychkryteriówśmierci.PrzeglądFilozoficzny–NowaSeria,2 (98),199–211.
Nowak,P.G.(2018).Etyka,śmierćitransplantacje.Kraków:WydawnictwoUni- w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o ( w druku).
Owen,A.M.,Coleman,M.R.,Davis,M.H., Boly,M.,Laureys,S.,Pickard,J.
D.(2006).DetectingAwarenessintheVegetativeState.Science,313(5792),1402.
Posner,J.B.,Saper,C.B.,Schiff,N.D.,Plum,F.(2007).PlumandPosner’sDiag- nosisofStupor and Coma. NewYork:Oxford University Press.
President’sCommissionfortheStudyofEthicalProblemsinMedicineand Bio- m e d i c a l andBehavioralResearch(1981).DefiningDeath.AReportont heMedical,LegalandEthicalIssuesintheDeterminationofDeath.Washington,D C : U.S.GovernmentPrintingOffice.
President’sCouncilonBioethics(2008).ControversiesintheDeterminationofDe- a t h : AWhitePaperbythePresident’sCouncilonBioethics.Washington,DC:
U.S. DepartmentofHealth and Human Services.
Repertinger,S.,Fitzgibbons,W.P.,Omojola,M.F.,Brumback,R.A.
(2006).LongSurvivalFollowingBacterialMeningitis-
AssociatedBrainDestruction.Jour-n a l C h i l d Neurology,7(21), 591–595.
Shewmon,D.A.(1998).Chronic„BrainDeath”:Meta-
AnalysisandConceptual Consequences.Neurology,6(51), 1538–1545.
Shewmon,D.A.
(2001).TheBrainandSomaticIntegration:InsightsintotheStandardB i o l o g i c a l RationaleforEquating„BrainDeath”withDeath.JournalofMe-dicine
andPhilosophy,5(26), 457–478.
Shewmon,D .A . ( 2 0 0 9 ) . B r a i n D e a t h : C a n I t B e R e s u s c i t a t e d ? H as t i n g s C e n t e r Report,2(39), 18–24.
Shewmon,D.A.,Shewmon,E.S.
(2004).TheSemioticsofDeathandItsMedicalImplications.W:BrainDeatha ndDisordersofConsciousness,red.C.Ma-c h a d o , D . A . S h e w m o n ( s . 89–114).NewYork:Springer.
Singer,P.(1997).Ożyciuiśmierci.Upadeketykitradycyjnej.Tłum.A.Alichniewicz, A. Szczęsna.Warszawa:Państwowy InstytutWydawniczy.
Singer,P.(2018).TheChallengeofBrainDeathfortheSanctityofLifeEthic.Ethics
& Bioethics (in CentralEurope)(w druku).
Szewczyk,K.(2009).Bioetyka.T.2:Pacjentwsystemieopiekizdrowotnej.War- s z a w a : WydawnictwoNaukowe PWN.
Szewczyk,K.
(2016).Omedycznejdaremnościproceduralnejiopowodach,dlak t ó r y c h należyjąwłączyćwpolskieregulacjebioetyczneisystemprawny.Pobra no z:http://www.incet.uj.edu.pl/dzialy.php?
l=pl&p=30&i=3&m=19&n = 1 & z = 0 & k = 5 3 . Thomas,A.G.
(2012).ContinuingtheDefinitionofDeathDebate:TheReportofThePresident’sC ouncilonBioethicsonControversiesinTheDeterminationofDe-
a t h . Bioethics,2(26), 101–107.
Truog,R.D.,Robinson, W.M.(2003).RoleofBrainDeathandtheDead-
DonorR u l e i n t h e
E t h i c s ofOrganTransplantation.CriticalCareMedicine,9(31),2 3 9 1 – 2 3 9 6 .
Veatch,R.M.(2015).KillingbyOrganProcurement:Brain-
BasedDeathandLegalFictions.JournalofMedicineandPhilosophy,3(40),289–
311.
Veatch,R.M.,Ross,L.F.(2015).TransplantationEthics.Washington,DC:George-t o w n U n i v e r s i t y P r e s s .
WarrenM.A.(2010).Omoralnymiprawnymstatusieaborcji.W:Antologiabioe- tyki.T.2:Początkiludzkiegożycia,red.W.Galewicz(s.197–
214).Kraków:Univ er si ta s.
Wilkinson,D.,Savulescu,J.(2012).ShouldWeAllowOrganDonationEuthanasia?
A l t e r n a t i v e s forMaximizingtheNumberandQualityofOrgansforTra ns-p l a n t a t i o n . Bioethics,1(20), 32–48.
Ziemiński,I.(1999).Zagadnienieśmierciwfilozofiianalitycznej.Lublin:Towa- r z y s t w o N a u k o w e K U L .
Żuradzki,T.
(2011).R o l a ś w i a d o m o ś c i w d e c y z j a c h d o t y c z ą c y c h z a p r z e s t a n i a p o d t r z y m y w a n i a funkcjiżyciowych.RocznikKognityw istyczny,5,191–198.
DONATIONAFTERCIRCULATORYDETERMINATIONOFDEATH.ABOUTTH E PRECEDENCEOF NEUROLOGICALCRITERION
OFDEATHOVERCIRCULATORYCRITERION–PHILOSOPHICALISSUES Summary
Thistwo-
partarticleconcernswithbioethicalissuesassociatedwithorgandonationa f t e r circulatoryd eterminationofdeath(DCDD).Part2isdevotedtophilosophi-
cal problems.Ianalyzethreeconceptsofdeath,thatidentifytheendoflifewith a)somaticdisintegrationoftheorganism,b)irreversiblecessationofvitalworkofs e l f - p r e s e r v a t i o n andc)irreversiblelossofpatient’smoralstatus.Byreferringtot h e s e positionsIarguethatcirculatorycriterionofdeathisreliableonlyifcessationo f circulationlast slongenoughforbraindeathtooccur.Takingthisintoaccount,itm i g h t besupposedthatthe5 minutesperiodofobservationofcessationofcircula-t i o n i s n o t e n o u g h f o r patient’sdeath to take place.
