i R T.V Kf L Y ST0SUNK1 MIEDZYNARODOWE. PROBLEMY EUROPEJSKIE
Mirella MOCZAEA KORZENIEWSKA Uniwersytet Jagiellonski
PROCES POLITYCZNEGO I SPOEECZNEGO ROZPADU JUGOSEAWII (SFRJ)
W DRUGIEJ POtOWIE
LAT OSIEMDZIESIATYCH XX WIEKU
mm\ The Disintegration process of Yugoslavia have last for more than 30 years. The very beginning of the breakdown had a place in the middle of the 60's, when the economical crisis stroke the edge and stimulated the need of structural and political reforms. The poorness of government activity and lack of any eligible action provided disorder and different insubordination among the society as long as the internal situation of Yugoslavia has been changing to worse. The appearance of ethnical and religious attitudes was one of most characteristic features of that contestation. In next years till up to our time the ethnic and confession diversity were the most significant problems and as we know it caused the Balkan War in the first half of the 90's of the last century.
The second half of the 80's has brought on to us the breakdown of communist system both in the countries directly dependent on USSR and many others like Yugoslavia. The disability of USRR government to determined moves and no will to undertake any profound reforms were the most important elements of disagreement between social - political republics and federation situation. It appeared as a result of decision of political leaders who decided to split and take a road to national revival. Such political direction greatly complicated dialogue and chance of possible agreement between different nations. Republic's governments elected in free elections have been looking for building the own national structures rather what was vastly supported by many western countries at this time.
Political and structural transformation of former soviet republics had a large influence on internal Yugoslavia's situation too.
In the meantime the Yugoslavian government have been attempting the implementation of changes. Unfortunately the government was unprepared for so Mirella MOCZAŁA KORZENIEWSKA
Uniwersytet Jagielloński
PROCES POLITYCZNEGO I SPOŁECZNEGO ROZPADU JUGOSŁAWII (SFRJ)
W DRUGIEJ POŁOWIE
LAT OSIEMDZIESIĄTYCH XX WIEKU
mm\ The Disintegration process of Yugoslavia have last for more than 30 years. The very beginning of the breakdown had a place in the middle of the 60's, when the economical crisis stroke the edge and stimulated the need of structural and political reforms. The poorness of govemment activity and lack of any eligible action provided disorder and différent insubordination among the society as long as the internai situation of Yugoslavia has been changing to worse. The appearance of ethnical and religious attitudes was one of most characteristic features of that contestation. In next years till up to our time the ethnie and confession diversity were the most significant problems and as we know it caused the Bałkan War in the first half of the 90's of the last century.
The second half of the 80's has brought on to us the breakdown of communist system both in the countries direetły dependent on USSR and many others like Yugoslavia. The disability of USRR government to determined moves and no will to undertake any profound reforms were the most important elements of disagreement between social - political republics and fédération situation. It appeared as a resuit of décision of political leaders who decided to split and take a road to national revival. Such political direction greatly complicated dialogue and chance of possible agreement between différent nations. Republic's governments elected in free élections have been looking for building the own national structures rather what was vastly supported by many western countries at this time.
Political and structural transformation of former soviet republics had a large influence on internai Yugoslavia's situation too.
In the meantime the Yugoslavian government have been attempting the implementation of changes. Unfortunately the government was unprepared for so
260 Mirella Moczała Korzeniewska POLITEJA l(3)/2005
fast adjustments and provcs the real situation. It caused a disagreement on the state building field between fédération and republics leaders and fetched up the double administration.
Late propositions of the Federated Yugoslavian Republic of Serbia, need of quick changes and effective dialogue and delays of these processes both with abroad attitudes provoked the war conflict. As we could notice the conflict changed into bloody and cruel war and completely destroyed the fragile order in whole Balkans.
Druga Jugosławia miała trzy możliwości.
Mogła postanowić, że bezsilność władzy zwierzchniej ustąpi porozumieniu wszystkich republik i prowincji.
Lub też istniała możliwość zdobycia władzy zwierzchniej i narzucenie siłą politycznej woli, przez jedną lub więcej republik, pozostałym republikom. W kpńcu mógł wyniknąć - spontanicznie lub za porozumieniem - rozpad kraju z powodu niemocy władz,
albo wskutek niezgodności republik co d° formy odrzucenia owej bezsilnej władzy
-Nandor Major1
Początek gospodarczego i społecznego rozpadu Jugosławii rozpoczął się w drugiej połowie lat 60. XX w.2 Pierwsze poważne sygnały kryzysu, które pojawiły się w tym czasie, nie były na tyle silne, aby stać się wystarczającym powodem do prze
prowadzenia konstruktywnych przemian politycznych, które mogłyby zadowolić przedstawicieli wszystkich republik. Sam autorytet i reżim Tita nie był w stanie zniwelować różnic narodowościowych i mentalnej odmienności, o których miesz kańcy poszczególnych części państwa nie chcieli zapomnieć. Wyciszyły się one w pierwszych dwudziestu latach istnienia federacji jugosłowiańskiej, niewykluczone, że pod wpływem przeżyć wojennych, po których odbudowa kraju, infrastruktury i życie w spokoju były priorytetami. Władze socjalistyczne szerzyły ideę jugosłowia nizmu, dbając o ujednolicenie komunistycznego kraju i wyjątkowość państwa, które utrzymując stosunki z Zachodem, jednocześnie nie uległo wpływom Związku Ra dzieckiego. Gdy w drugiej połowie szóstej dekady XX w. nastąpił kryzys gospodarczy, niezadowolenie społeczeństwa odnowiło poczucie braku homogeniczności narodo
1 Ν. Major,RaspaddrugeJugoslavije, [w:] Ratoviu Jugoslaviji 1991-1999- zbomi/{saopstenja idis!{usije sa okruglog stola, Beograd, 7-9 Novembar 2001, red. R. Ratkovic, Beograd 2002, s. 43. Nandor Major to dziennikarz i pisarz; byty sekretarz Partii Komunistycznej SKWojewodiny (Związku Komunistów Wojewodiny), sekretarz wykonawczy CK SKJ (Komitet Centralny Związku Komunistów Jugosławii), przewodniczący Międzynarodowego Okrągłego Stołu w Cavtacie, przewodniczący przedstawi cielstwa autonomii Wojewodiny, usunięty ze Związku Komunistów Jugosławii w 1989 r.
2 V. Zarkovic, SKJ (Savez Komunista Jugoslavije) u vrtlogu kfize, [w:] Ratovi u Jugoslaviji..., s. 24; zob.
także P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa 1945-2000, Warszawa 2002, s. 345 i 346.
P0L1TEJA 1(3)72005 Proces politycznego ι społecznego rozpadu Jugosławii... 261
wej i zadawnione niechęci, podbudowane nowymi faktami, takimi choćby jak różnice na poziomie rozwoju gospodarczego w poszczególnych republikach i wynikające z tego nierówności w kwestii ponoszenia odpowiedzialności finansowej (budżetowej) za krai i inne reeionv3.
Program przeprowadzenia reform przyjęty jeszcze w 1965 r. został szybko za rzucony, ponieważ wiązało się to z koniecznością wprowadzenia nowych kryteriów rynkowych, które z kolei wymagałyby przemian w systemie politycznym4. Władze komunistyczne odrzucały tę ewentualność, nie do końca jednak pomijając problem i dostrzegając to, że sytuacja ustrojowo-polityczna, jak i różnice pomiędzy republi kami, a także połączone z tym faktem wzajemne pretensje związane były z odmien nościami narodowymi. Fakt ten w następnych dwudziestu latach przyczynił się do pogłębiania problemu. Na tym tle miały miejsce pierwsze poważne kryzysy w Sło wenii i Chorwacji na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego wieku5. Władze były świadome konsekwencji ignorowania kwestii narodowościowych, co zaowocowało szeregiem poprawek wniesionych do ustawy zasadniczej, a ostatecznie w 1974 r. uchwalono nową konstytucję. Wprowadziła ona zmiany w federacji, ustalając inny kształt zależ ności pomiędzy republikami (i okręgami autonomicznymi), zapewniając im większą samodzielność i osłabiając związki z Belgradem6, co miało w pełni zadowolić ambicje poszczególnych krajów. Wywołało jednak efekt wręcz odwrotny, bowiem nowa sy tuacja sprowokowała dyskusje w przeważającej mierze krytykujące nowy porządek, co dokumentuje tzw. Niebieska Księga, wydana w 1977 r., której treść dotyczyła relacji poszczególnych republik z Serbią z punktu widzenia przemian konstytucyjnych7.
Zarówno zawartość dokumentu, jak i sama księga, nie zostały podane do wiadomości publicznej, pierwszy raz zaś dyskutowano nad nią otwarcie na XVIII posiedzeniu Komitetu Centralnego Związku Komunistów Serbii (KC SKS) w 1981 r.8, a więc już po śmierci Josipa Broza Tito.
Przyczyną poruszenia problemów dotyczących jugosłowiańskiej federacji były wystąpienia Ałbańczyków w Kosowie, które rozpoczęły demonstracje studentów w Pristinie i Prizrenie w marcu 1981 r. Wydarzenia te połączone były z atakami na średniowieczne pomniki serbskie i pojawiającymi się coraz częściej hasłami, w któ rych domagano się uznania Kosowa jako jeszcze jednej republiki, nie zaś, jak to było
M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii, od separacji Słowenii do wojny kosowskiej, Warszawa 2003, s. 65 i 68; zob. też P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa., s. 344 i 345.
V. Zarkovié, SKJ..., s. 24.
Tamże; zob. także H. Batowski, Jugosławia, początek i koniec, „Mówią Wieki" 1993, R. 4, z. 4 (407), s. 24.
S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology ofthe Yugoslav Crisis 1942-1989, Belgrade 1994, s. 15; D. Owen, Bałkan Odyssey, San Diego-New York-London 1995, s. 11; A. Stankowicz, Jednos'c wielokulturowej Bośni i Hercegowiny, „Prace Komisji Środkowoeuropejskiej", red. J. Machnik, I. Stawowy-Kawka, Kraków 2003, t. XI, s. 41; P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa..., s. 345; zob. też V. Zarkovié, SKJ..., s. 25.
P. Calvocoressi, Polityku międzynarodowa..., s. 347; zob. także V. Zarkovié, SKJ..., s. 25 i 27.
S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 16.
262 M i relia Moczała Korzeniewska POLIT EJA l(3)/2005
dotychczas, okręgu autonomicznego SFRJ — w ramach Republiki Serbskiej9. Region ten stał się przedmiotem specjalnej troski, a o wydarzeniach mających tu miejsce dyskutowano na kolejnych posiedzeniach: w kwietniu tego samego roku na XX zjeź dzie Komitetu Centralnego Związku Komunistów Jugosławii (KC SKJ), jak i miesiąc później na XIV posiedzeniu KC SKS, podczas którego szczególną uwagę zwrócono na temat zmian w sytuacji demograficznej tego regionu, jak i podjęcia akcji przeciwko działaniom demonstrantów w Kosowie. Ostatecznie konstruktywnego rozwiązania sprawy zaniechano, poprzestając na wprowadzeniu stanu wyjątkowego na tym tere nie jeszcze w kwietniu tego samego roku, zorganizowania Połączonych Grup Poli cyjnych Federalnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (The Joint Police Troops of Fédéral Ministry of Internai Affairs) oraz przedstawienia na forum XXII posie dzenia KC SKJ socjalistycznej Platformy Akcji Politycznej, która prezentowała hasła braterstwa, jedności i życia we wspólnocie na terenie autonomii10.
Koncepcja utrzymania przynajmniej względnego spokoju za pomocą podjętycn środków nie sprawdziła się, a pomimo to kierownictwo SKJ zaniechało poszukiwania innej drogi rozwiązania problemu. Dodatkowo pojawiło się na szeroką skalę zjawisko emigracji Serbów i Czarnogórców z Kosowa z powodu wciąż narastającego nieza dowolenia Albańczyków". Władze jugosłowiańskie zostały jednak zmuszone do od wrócenia wyłącznej uwagi z tego regionu, gdyż cały kraj został ogarnięty kryzysem, będącym efektem rozkładu gospodarki komunistycznej i załamania systemu poli tycznego. W związku z trudną sytuacją w kraju Parlament SFRJ przyjął Długotermi nowy Program Stabilizacji Ekonomicznej, mający na celu wprowadzenie reform gos podarczych. Miały one jednak tę wadę, iż jakąkolwiek efektywność mogłaby przynieść dodatkowa gruntowna przebudowa ustroju politycznego, a co za tym szło, odejście od wytycznych gospodarki socjalistycznej, czego jednak nie brano pod uwagę.
Podobnie pomijano problem narodowy, starając się wszelkie jego przejawy eli minować. a nie rozwiązywać.
Latem 1983 r., w Sarajewie, odbył się proces muzułmanów, zwolenników Islam skiej Deklaracji {IslamieDéclaration) autorstwa Aliji Izetbegovicia (późniejszego pre
zydenta Bośni i Hercegowiny), oskarżonych o szerzenie islamskiego fundamenta lizmu. Izetbegovic, również oskarżony w owym procesie, wydał ową deklarację prze szło dekadę wcześniej, pisząc w niej o odrębności bośniackich Muzułmanów, ko nieczności ich wzajemnej integracji na jednym terytorium i niemożności współżycia wraz ze społecznościami innych wiar w ramach jednego państwa. Aż do końca lat 70.
ów postulat nie miał większego znaczenia, lecz aktualność jego treści w pierwszej połowie lat 80. dowodziła nieefektywności rozwiązań konstytucyjnych z 1974 r. wobec nowych problemów pojawiających się w życiu społeczno-kulturalno-politycznym.
W przypadku bośniackim był to aspekt religijny, wygrywany przez odśrodkowe siły
9 Tamże; na temat społecznej sytuacji w Kosowie i demonstracji w 1981 r.; zob. więcej P. Garde, Vie et mort de la Yougoslavie, Fayard, Lille 1992, s. 225-234.
10 S. Kovacevié, P. Dajić, Chronology..., s. 16.
11 M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii..., s. Ύ11.
POLiTEJA l(3)/2005 Proces politycznego / społecznego rozpadu Jugosławii... 263
w republice (w Chorwacji była to tęsknota za własną państwowością, w Słowenii przewaga ekonomiczna nad innymi republikami, w Kosowie zdecydowana przewaga demograficzna Albańczyków). Jednak w każdym z tych aspektów podstawą były różnice narodowościowe, w których wewnętrzny proces integracyjny rodził nacjona lizmy będące jedną z form odreagowania na rzeczywistość (komunizm, kryzys gospodarczy czy pogorszenie sytuacji socjalnej). Najwyraźniejszy konflikt narodo wościowy zarysowywał się w Serbii i Chorwacji.
Serbowie byli (i są) najliczniejszym narodem jugosłowiańskim, czego erektem było to, że we wszelkich działaniach podejmowanych przez władze federalne, bądź też przez samą Republikę Serbską, dopatrywano się centralizmu, forsowania pan serbizmu i ograniczania znaczenia innych republik w politycznym życiu Jugosławii12.
Coraz częściej padały zarzuty o podżeganie wśród społeczeństwa uczuć nacjonalis tycznych, co będzie się stopniowo nasilało w następnych latach. Przykładem może być pogrzeb A. Rankovicia13 w Belgradzie w sierpniu 1983 r., w którym brało udział prawie 100 tys. osób. Uroczystość zamieniła się w demonstrację — sprzeciw wobec sytuacji w Kosowie, w której domagano się użycia mocniejszych środków przeciwko albańskim separatystom^. Wystąpienie to odbiło się szerokim echem w całej Jugosła wii, zaś zachowanie Serbów odebrane zostało jednoznacznie jako narastający serbski nacjonalizm15. Te zarzuty zostały wzmocnione w obliczu odważnych deklaracji ros nącej w silę, opozycyjnej wobec ustroju i władz, serbskiej inteligencji. Takie stano wisko zostało z kolei potępione przez konserwatywnych ideologów i intelektualistów w Zagrzebiu na konferencji zatytułowanej: Bitwa ideologiczna w sferach kultury i twórczości (The Ideoligical Battle in Spheres of Culture and Creativity). Tematyka konferencji dotyczyła treści tzw. Białej Księgi, wydanej pod auspicjami chorwackiego intelektualisty Stipe Suvara (późniejszego delegata do Parlamentu SFRJ, głównego antagonisty Slobodana Milosevicia), gdzie na „czarnej liście" ponad dwustu autorów i pisarzy, stu siedemdziesięciu pochodziło z Belgradu16. Rozpadało się jugosłowiań skie życie społeczno-kulturalne, czego efektem było np. rozwiązanie Serbskiego Sto warzyszenia Pisarzy (The Serbian Writers' Society) czy też dwa lata później Związku Socjalistycznej Młodzieży Jugosławii (Union of the Socialist Youth of Yugoslavia)17.
Tamże, s. 73; P.-M. Gallois, Le sang du pétrole - Bosnie, L'Age d'Homme, Lausanne 1996, s. 117;
A. Macleod, La France: à la recherche du leadership international, „Relations Internationales et Stratégiques", red. J.-P. Maulny, Paris 1995, z. 19, s. 71; zob. też V. Żarković, SKJ..., s. 27.
Aleksandar Rankovic, od 1928 r. członek Komunistycznej Partii Jugosławii (później Związku Komunistów Jugosławii), w latach 1948-1953 wicepremier, 1963-1966 wiceprezydent, 1952-1966 członek Komitetu Wykonawczego KC ZKJ, 1959-1966 sekretarz KC, szef służby bezpieczeństwa w 1966 r. usunięty z ZKJ. Zarzucano mu negatywny stosunek do ludności albańskiej.
S. Kovacevic, P. Dajié, Chronology..., s. 17; zob. też M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii..., s. 281.
S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 17; J. Cot, Dernière guerre balkanique? Ex-Yougoslavie:
témoignages, analyses, perspectives, wyd. Fondation pour les Etudes de Défense - L'Harmattan, Paris-Montréal 1996, s. 21.
S. Kovacevic, P. Dajié, Chronology..., s. 17.
Tamże, s. 18 i 21.
264 Mirella Moczala Korzeniewska POLITEJA 1(3)/2005
Tymczasem otwarty konflikt w Kosowie owocował wciąż apelami i protestami obu stron, serbsko-czarnogórskiej i albańskiej, domagających się rozwiązania proble mu tego regionu18. Jugosłowiańska opinia publiczna zaczęła zwracać uwagę na real nie narastający problem na południu kraju, z różnych jednak pobudek. Podczas gdy Serbowie obawiali się o los zagrożonych serbskich mieszkańców Kosowa, inni człon kowie federacji podchodzili do problemu bardziej sceptycznie. Wobec wprowadzo nego tam stanu wyjątkowego i obecności jugosłowiańskich grup policyjnych podej rzewano, że polityka Belgradu wobec tego regionu w ogóle wiązała się z narodowymi ambicjami Serbów. Podejrzenia te wzrosły w momencie ukazania się w 1986 r. Me morandum Serbskiej Akademii NauĄ i Sztuki (Memorandum of Serbian Academy of Sciences and Arts). Jego treść dotyczyła sytuacji społecznej w Jugosławii ze specjalnym uwzględnieniem statusu Serbii i Serbów, niepełny zaś tekst, który przedostał się do mediów, obwołany został serbskim programem narodowym, co mocno skrytykowały oficjalne źródła serbskie, a także i inne republiki, zwłaszcza Chorwacja19.
W maju tego samego roku nastąpiły zmiany na stanowiskach kierowniczych władz i przewodniczącym Prezydium SKS został Slobodan Milosevic. Jako polityk nowej generacji był on raczej socjalistą-pragmatykiem20 aniżeli komunistą; wrażliwy na zmieniającą się sytuację w kraju, lecz jak pokazała następna dekada nie dość elastyczny i postępowy, przez co nie był zdolny zahamować rozwijającego się ogólno państwowego konfliktu (w tym czasie jeszcze niedostrzegalnego tak mocno). Nadał on na pewno bardziej zdecydowany kierunek polityce wewnętrznej państwa (począt kowo w ramach Republiki Serbskiej, potem miał coraz większy wpływ na władze federacyjne), postrzegany przez pozostałe republiki jako centralistyczny i proserbski, a w rzeczywistości, co pokazały jego późniejsze posunięcia — projugosłowiański.
W ocenie niektórych serbskich źródeł, już obejmując władzę, Milosevic miał na celu ograniczenie autonomii dwóch prowincji - Kosowa i Wojewodiny — w celu większej integracji Republiki Serbskiej, która z kolei miała stanąć na czele bardziej scentra lizowanego państwa i która mogłaby narzucać kierunki polityczne w kraju21.
Jednak obawy ze strony innych republik, iż mogłyby zostać poddane temu jedno osobowemu reżimowi były płonne i nikt w tym okresie nie mógł poważnie stwierdzić, że Jugosławia mogłaby dalej istnieć na wzór komunistycznej SFRJ z nowym Titem na czele. Skądinąd podejrzewano Milosevicia o bardzo wygórowane ambicje, zresztą nie tak do końca niesłusznie. Przede wszystkim jednak świadomość specyfiki ustroju
Np. w styczniu 1986 r. w periodyku „Knjizevne novine" ukazała się petycja, podpisana przez 2 tys.
mieszkańców miejscowości Kosovo Polje, będąca protestem przeciwko albańskiemu nacjonalizmowi i separatyzmowi, miesiąc później zaś stu mieszkańców Kosowa protestowało w Belgradzie, domagając się ochrony ze strony sił rządowych „wobec albańskiego ucisku i gwałcenia prawa" (w drugiej połowie lat 80. te metody protestu - mieszkańców Kosowa w Belgradzie - byty często stosowane w celu ponawiania apeli i próśb o tej samej treści).
Tamże, J. Cot, Dernière guerre..., s. 21; Β. Pavicevic, Uvodno izlaganje, [w:] Ratovi u Jugoslaviji..., s. 16; zob. też V. Zarkovic, SKJ..., s. 30.
Por. P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa.348.
Ν. Major, Raspad..., s. 43.
POLiTEJA l(3)/2005 Proces politycznego ι społecznego rozpadu Jugosławii... 265
i obudzonych sił narodowościowych zmuszały do w miarę prędkiego szukania roz wiązań dla niefunkcjonalnych już w tym momencie ram ustrojowych.
Zastanawiano się nad tym m.in. na XIII Kongresie SKJ, który odbył się w Bel gradzie w czerwcu 1986 r. Tam właśnie V. Kostunica (serbski polityk, późniejszy prezydent w pomiloseviciowej Jugosławii) wypowiedział znaczącą uwagę, iż prze mieszane narodowości nie wykazywały aspiracji nacjonalistycznych dopóty, dopóki nie zwrócono na te odrębności uwagi. Konstytucja z 1974 r. niejako uwypukliła róż nice narodowe pomiędzy republikami i wówczas prawa obywatelskie i demokracja zaczęły schodzić na coraz to dalszy plan. Jego zdaniem, ówczesny proces faktycznej decentralizacji powinien zaowocować partyjnym pluralizmem i rządami koalicji, prowadzącymi do formalnej decentralizacji i właściwie konfederacyjności państwa22.
Przed siłą nacjonalizmu ostrzegali też inni przedstawiciele z Belgradu, zaś Z. Leratić - profesor uniwersytetu w Zagrzebiu - podkreślał konieczność utrzymywania w sfe rze polityczno-gospodarczej absolutnej równości wszystkich narodowości i koniecz nego poszukiwania, na drodze kompromisów i tolerancji, aktywnego konsensu23.
W lutym 1987 r. na lamach periodyku „Nova revija" słoweńscy naukowcy i pisa rze opublikowali artykuły dotyczące Słoweńskiego programu narodowego i społeczeń stwa obywatelskiego, będące w najbliższej przyszłości bazą ideologiczną dla polityków
(i nie tylko) dążących do utworzenia niezależnego państwa24.
Równocześnie w Serbii, podejmując praktyczne działania, Milosevic postanowił przede wszystkim skoncentrować się na rozwiązaniu kwestii kosowskiej, nadając nowy kierunek polityce wobec tego regionu. Miała ona polegać nie na wysłuchaniu pretensji Albańczyków i rozwiązaniu problemu drogą negocjacji, a na wprowadzeniu rządów silnej ręki, które zdławiłyby wszelkie ruchy albańskie w zarodku i przywróciły status quo w autonomii. Oznaką obrania takiej linii działania było wystąpienie Milo śevicia (które potem urosło do rangi symbolu) na znamiennym wiecu w Gazimes tanie, w miejscu, gdzie w 1389 r. odbyła się słynna bitwa na Kosovym Polju. Odbył się on 24 kwietnia 1987 r. i stal się okazją do kolejnej serbskiej demonstracji przeciwko albańskiej agresji. Padły tam wówczas słowa skierowane do Serbów: Nikt nie śmie was bić. Nie było to jednak, jak podają niektóre źródła, obudzenie serbskiego nacjonaliz mu25, a odpowiedź na kilkuletnie już protesty dotyczące sytuacji ludności niealbań skiej (głównie Serbów i Czarnogórców) w Kosowie. Ów symboliczny wiec nie przy niósł jednak żadnych konstruktywnych zmian, poza zaostrzeniem antagonizmów narodowościowych, w wyniku czego Albańczycy rozpoczęli masowe demonstracje przeciwko serbskiemu nacjonalizmowi i przemocy26. Niealbańscy mieszkańcy Koso
M. Rakić, Unutrasnja kriza i spoljnopolitiiĄa strategija Jugoslavije Ąrajem osamdesetih godina XX vtjeka, [w:] Ratovi u Jugoslaviji... s. 56.
Tamże, s. 58.
S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 18.
C. Chiclet, Les minorités dans le cône sud des Balkans, „Relations Internationales et Stratégiques", red.
C. Grand i T. Tardy, Paris 1997, z. 28, s. 79; zob. też P.-M. Gallois, Le sang..., s. 40.
S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 20; zob. też P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa..., s. 361.
266 Mirella Moczała Korzeniewska POLITEJA 1(3)/2005
wa również protestowali, przenosząc swoje wystąpienia na teren innych miast Repu bliki Serbskiej, gdzie zaczęły się one zlewać z manifestacjami przeciwko złej sytuacji socjalnej będącej efektem załamania gospodarczego. Kierownictwo SFR} usiłowało rozwiązać narastający kryzys polityczny, przedstawiając projekty zmiany konstytucji i funkcjonowania federacji.
Poważny krok w tym kierunku uczyniono na konferencji SKJ, która odbyła się w maju 1988 r., adaptując tzw. Program trzech reform. Zakładał on m.in. polityczny pluralizm, narodowe równouprawnienie, poszerzenie demokracji i zniesienie poli tycznego monopolu SKJ27. Mimo iż program został przyjęty, właściwie nie wszedł w życie niedopuszczony przez antyreformistyczną część partii komunistycznej. Osta tecznie zaowocowało to brakiem konstruktywnych zmian, a do całej tej sytuacji do chodziły ujawniane afery, w które byli uwikłani przedstawiciele władz28.
W sferze rynkowej, mimo powołania komisji do spraw reform, której przewod niczył Milosevic, nie doszło do jakichś zdecydowanych przełomów, za to wciąż wzra stała nieufność wobec rzekomych aspiracji centralistycznych Belgradu wywołanych zmianami w ekipie kierowniczej w Wojewodinie i Czarnogórze29. Brak konsensu w kierownictwie SFRJ miał rzekomo spowodować forsowanie praktycznie siłą sta nowiska serbskiego, co nie tylko nie sprzyjało, a wręcz przeciwnie, zapoczątkowało finałową fazę rozpadu państwa (na płaszczyźnie parlamentarnej dochodziło do spo rów pomiędzy Miloseviciem a przywódcą chorwackim S. Suvarem).
Jako pierwsza wystąpiła otwarcie Słowenia, wyrażając Drak aproDaty aia sytuacji w kraju. Ten najbogatszy region Jugosławii nie ukrywał niezadowolenia wynikają cego z faktu, iż ponosił duże obciążenia ekonomiczne na rzecz uboższych republik.
Do pretensji dochodziła polityczna nieufność. W tym czasie miały miejsce procesy Słoweńców rzekomo ujawniających tajemnice wojskowe, co wywołało zarzuty, że była to zagrywka polityczna, mająca na celu powstrzymanie reform i demokratyzację życia politycznego30. Demonstracje związane z procesami i ogólnym niezadowole niem oraz narastające protesty Albańczyków wywołały również falę wystąpień w Ser bii, jako przejaw dezaprobaty dla ogólnej sytuacji w kraju31. Początek całej serii wystą pień miał miejsce na północy Republiki Serbskiej w Nowym Sadzie i rozpoczął się pochodem pod hasłem „rewolucji antybiurokratycznej" (nazywanej potem „AB revo lucija"). Demonstracje były interpretowane przez narodowość serbską i czarnogórską jako spontaniczny zryw antykomunistyczny i demokratyczny, w którym domagano
27 V. Zarkovic, SKJ..., s. 28; Β. Lukovac, Medunarodni faktoń i ratovi na prostoru bivle Jugoslavije, [w:] Ratovi u Jugoslaviji.s. 201.
28 S. Kovacevié, P. Dajić, Chronology..., s. 18; zob. też X. Bougarel, Bosnie, anatomie d' un conflit, Paris 1996, s. 161.
29 J. Cot, Dernière guerre..., s. 22; X. Bougarel, Bosnie..., s. 161; zob. też P. Garde, Vie et mort..., s. 258.
30 S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 19; M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii..., s. 282;
P.-M. Gallois, Le sang..., s. 102; zob. też P. Garde, Vie et mort..., s. 263.
31 P.-M. Gallois, L· sang..., s. 103; D. Sekić, IdeoloĄe i politisepripreme hrize i glavni nosioci razbijanja SFRJ, [w:] Ratovi u Jugoslaviji..., s. 49; zob. też P. Garde, Vie et mort..., s. 264.
POL ITEJA l(3)/2005 Proces politycznego / społecznego rozpadu Jugosławii. .. 267
się uspokojenia sytuacji w kraju i naprawy sytuacji socjalnej i ekonomicznej. Jednakże krytycy Milosevicia traktowali ową rewolucję jako manipulację, wspieraną przez me dialną propagandę i opartą na populistyczno-nacjonalistycznych hasłach, która tak naprawdę była po jego myśli. Zarzucano mu, że przez te wystąpienia usiłował wymu sić na władzach SFRJ realizację własnej polityki32. Ten zarzut jednak wydawał się zbyt dużym uproszczeniem. Milosevic nie posiadał aż tak dogłębnej i silnej władzy w społeczeństwie, podobnie jak nie posiadał jego stuprocentowego poparcia. Jego rządy były krytykowane, dodatkowym dowodem zaś był fakt, że w tym okresie nie mógł znaleźć porozumienia ze wzrastającą w siłę opozycją, co bynajmniej nie czyniło z Serbii republiki silnej i stabilnej.
Środki, które zostały wprowadzone w celu opanowania sytuacji w Kosowie, były bardzo doraźne i ostatecznie nie rozwiązały problemu: aresztowano tamtejszych działaczy albańskich (B. Kavaja, A. Abraśi i A. Vlasi) pod zarzutem organizowania strajków i demonstracji. W końcu, na podstawie poprawek wprowadzonych do konstytucji i przyjętych przez Wojewodinę i (pod wielką presją) Kosowo, zniesiono autonomię obu tych prowincji33. Nie uspokoiło to jednak sytuacji w kraju. Podczas gdy Serbowie obdarzyli Milosevicia, już wtedy prezydenta Serbii, kredytem zaufania, Albańczycy byli od tego dalecy i zaczęli dążyć do internacjonalizacji problemu, po ruszając kwestię praw człowieka na forum Kongresu USA i Parlamentu Europej skiego34.
Stopniowy rozpad scalonego, jak się wydawało, przez pól wieku społeczeństwa jugosłowiańskiego owocować zaczął jednoznacznymi postulatami separatyzmu naro dowego. Pękła jednolitość Republiki Chorwackiej, gdy mieszkańcy Krajiny (zachod niego regionu Chorwacji, zamieszkałego głównie przez Serbów), przy okazji świętowania sześćsetnej rocznicy bitwy na Kosovym Polju, demonstrowali, domagając się równości dla Serbów w Chorwacji, prawa do własnej kultury, języka i alfabetu35 (cyrylicy). Wystąpienia potraktowano jako nacjonalistyczne, a aresztowanie J. Opa ćicia (przewodniczącego stowarzyszenia kulturalno-oświatowego „Zora") wywołało dalsze protesty. Z kolei parlament chorwacki uchwalił ustawę znoszącą serbski jako oficjalny język Serbów mieszkających w Chorwacji36. Niewykluczone, że było to po sunięcie polityczne, mające na celu zachowanie republiki jako terytorium właściwie homogenicznego, w którym mniejszości narodowej (w tym przypadku serbskiej) odmawiano prawa do ewentualnego decydowania w sprawach państwowej suweren ności. Te wypadki nie mogły pozostać bez związku z dojrzewającymi dążeniami
32 V. Zarkovic, SKJ..., s. 31 ; Ν. Major, Raspad..., s. 44; S. Oro, O ulozi vladarskjh teznji u YU-ratovima 1991-2001. godine, [w:] Ratovi u Jugoslaviji..., s. 75; por. I. Causevic, Uoiïive \arakteHsti\epolitise i rata u Β. i H., [w:] Ratovi u Jugoslaviji..., s. 306.
33 S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 21; B. Milosevic, Prvih desetgodina 1987-1997, Beograd 1997, s. 196; N. Major, Raspad..., s. 44; zob. też P. Garde, Vie et mort..., s. 259.
34 B. Milosevic, Prvih..., s. 99.
35 M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii..., s. 109.
36 Tamże, s. 75.
268 Mirella Moczafa Korzeniewska POUTEJA 1(3)/2005
separatystycznymi. Kolejne odważne posunięcie należało ponownie do Słowenii, której parlament, w dwa miesiące po wypadkach w chorwackiej Krajinie, wniósł do republikańskiej konstytucji pierwszą z serii poprawek oznaczających początek od dzielenia się od jugosłowiańskiej federacji37. Jawna separacja Słowenii, spowodowana zerwaniem więzów ekonomicznych tego regionu z resztą kraju i bojkotem jego towarów, nastąpiła pod koniec 1989 r. i została podjęta przez serbski parlament na podstawie nieco wcześniejszych wydarzeń. Mianowicie kosowskie stowarzyszenie „Bożur" chciało zorganizować w Ljubljanie tzw. wiec prawdy, mający na celu przed stawienie Słoweńcom prawdziwej sytuacji w Kosowie. Najwyższe władze zakazały jednak organizacji owego wiecu, czego efektem było wystąpienie przewodniczącego Republikańskiej Konferencji Stowarzyszenia Socjalistycznego Ludu Pracującego Serbii (The Republican Conférence of the Association of Socialist Working People of Serbia) z deklaracją obywateli Serbii, domagającej się zerwania stosunków gospo darczych ze Słowenią38.
Na południu kraju, w Macedonii, pojawiły się również głosy podważające sens współistnienia Jugosławii w dotychczasowej formie (wystąpienie Vasila Tupurkov skiego, wysokiego urzędnika w Federacji i profesora prawa na uniwersytecie w Sko piu, w którym stawiał obecny ustrój polityczny pod znakiem zapytania39). Jedno cześnie tarcia na płaszczyźnie ekonomicznej nastąpiły pomiędzy Chorwacją a Serbią, gdy krótko po „kazusie słoweńskim" premier rządu federalnego Ante Markovic, nawiasem mówiąc Chorwat, przedstawił Parlamentowi SFRJ pakiet rozwiązań ekonomicznych dotyczących ustabilizowania gospodarki jugosłowiańskiej. Rząd serbski odrzucił ów program40.
Początek faktycznego rozpadu Jugosłowiańskiej Federacji Socjalistycznej na płaszczyźnie politycznej nastąpił w styczniu 1990 r. Na XIV Specjalnym Kongresie SKJ, odbywającym się w Belgradzie, delegaci Słowenii przedstawili projekt ustro jowych przekształceń zmierzających w stronę konfederacji oraz propozycje innych przemian, które miały prowadzić do europejskiej integracji. Gdy ich stanowisko nie zyskało poparcia, opuścili obrady. To samo uczynili solidaryzujący się z nimi przed stawiciele Chorwacji. Na wniosek delegatów JNA (Jugosłowiańskiej Armii Naro dowej) kongres został bezpowrotnie rozwiązany41. Wedle niektórych serbskich źródeł, blokując powyższe postanowienia Słoweńców, Milosevic chciał narzucić swoją wolę SKJ i zdobyć przewagę w kierownictwie SFRJ, a być może mieć w ogóle decydujący wpływ na politykę państwa. Wszystko mial robić pod przykrywką woli narodu wy rażonej poprzez trwającą anty biurokratyczną rewolucję*1.
S. Kovacevié, P. Dajić, Chronology..., s. 21.
f. Cot, Dernière guerre..., s. 23; zob. też Ν. Major, Raspad..., s. 45.
Tamże, s. 22.
P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa..., s. 347; zob. też Ν. Major, Raspad..., s. 45.
N. Major, Raspad..., s. 45.
S. Oro, Ο ulozi..., s. 77.
P0L1TEJA l(3)/2005 Proces politycznego ι społecznego rozpadu Jugosławii... 269
Rok 1990 był decydujący dla istnienia państwa jugosłowiańskiego. Serbia nie po trafiła utrzymać jedności państwowej, borykając się dodatkowo z problemem Kosowa.
W pierwszych miesiącach tego roku region ten znalazł na krawędzi wojny domowej.
Nieustające i nasilające się demonstracje stron albańskiej i serbskiej zaczęły dopro wadzać do starć z policją, w których padały ofiary śmiertelne, a poszkodowane były wszystkie zaangażowane strony43. W wyniku tej wymykającej się spod kontroli sytu acji, Parlament SFRJ postanowił oficjalnie zaktywizować działanie armii w tamtym regionie, zaś serbskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych przejęło na siebie publiczne i państwowe obowiązki bezpieczeństwa. W lutym tego samego roku Słowenia, a za nią Chorwacja, zdecydowały się wycofać swoje oddziały ze Zjednoczonych Grup Policyjnych. Był to krok charakterystyczny wobec separatystycznych aspiracji obu republik. Tym posunięciem obie republiki stanęły niejako na stanowisku, że kwestia kosowska była sprawą wewnętrzną Serbii, nie zaś Jugosławii, i równocześnie była to odmowa solidaryzowania się z ogarniętym niepokojem regionem.
Milosevic został sam z problemem i zdawał sobie sprawę, ze jednostronne, wyłącznie siłowe działanie doprowadziłoby tylko do eskalacji konfliktu i tak już ewoluującego przez ostatnią dekadę. Podjął więc działania, które miały na celu załagodzenie sytuacji. A mianowicie, oficjalnie zniesiono stan wyjątkowy i ogłoszono amnestię 108 więźniów politycznych (Albańczyków), w tym A. Vlasi, którego areszto wanie w dużej mierze przyczyniło się do nasilenia albańskich demonstracji44. To posu nięcie nie przyniosło rozwiązania problematycznych w okręgu autonomicznym spraw i kroki te nie zahamowały kolei wypadków, na które Belgrad nie musiał długo czekać.
Władze Republiki Serbskiej działały dwutorowo. Z jednej strony nieustannie kładły nacisk na drogę formalną w rozwiązaniu politycznego kryzysu jugosłowiań skiego, nie chcąc uznać kształtującego się już stanu faktycznego45, zaś Slobodan Milo sevic oficjalnie szukał rozwiązań i wysuwał propozycje pod adresem innych republik.
Z drugiej strony poczynione zostały inne kroki ku zabezpieczeniu jedności państwa, które stawiały JNA w stan gotowości. Posunięcie to dotyczyło przede wszystkim Kosowa, w drugiej kolejności innych republik, w których siłą rzeczy stacjonowała armia państwowa.
W przypadku Słowenii jej parlament uważał za naturalne, iż obrona terytorialna tej republiki znajdować się będzie pod kontrolą i rozkazami armii jugosłowiańskiej dopóki nie powstanie w to miejsce słoweńskie wojsko narodowe po ostatecznym utworzeniu suwerennego państwa. Wydawało się jeszcze wtedy niedopuszczalną myślą, że Belgrad mógłby użyć żołnierzy, hy siłą nie dopuścić do rozpadu państwa.
Ostatecznie była to armia państwowa, w której służyli przedstawiciele wszystkich narodów Jugosławii.
W ciągu 1990 r. ogłoszono częściową mobilizację, zaś według serbskich źródeł w tym okresie ponad 40% kadry wojskowej (nie-Serbów) opuściło jej szeregi i tym
43 Zob. Β. Milosevic, Prvih..., s. 195.
44 Zob. S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 23.
45 M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii..., s. 74.
270 M i rei i a Moczała Korzeniewska POLITEJA l(3)/2005
sposobem dokonała się „serbizacja" sii zbrojnych46. Dodatkowym niepokojącym syg nałem, który wywołał protesty ze strony zarówno słoweńskiej, jak i chorwackiej, były słowa Sekretarza Obrony Federalnej Veljko Kadijevicia o poparciu dla utrzymania zjednoczonej i socjalistycznej Jugosławii47. Było to oficjalne stanowisko JNA, iden tyczne ze zdaniem Serbii i Czarnogóry.
Praktycznie równolegle we wszystkich republikach, nastąpiła pluralizacja życia politycznego. Poszczególne parlamenty zatwierdzały uchwały i pozwolenia na formo wanie partii, które dotychczas działały nielegalnie lub jako nieformalne organizacje48.
Miało to ogromny wpływ na odbywające się w tym samym roku wybory i faktycznie spowodowało jeszcze głębsze podziały społeczno-polityczne w kraju. W każdym z re gionów na szczeblach władz zaczęło się formować wewnętrzne życie, niezależne i nie związane już praktycznie z Belgradem.
W lipcu albańscy delegaci do Parlamentu Kosowa wydali Deklarację Konstytu cyjną, proklamującą region jako republikę. W następstwie tego władze Serbii roz wiązały kosowski parlament, nie uznając równocześnie uchwalonej ustawy, co z kolei wywołało kolejną falę albańskich protestów49. Albańczycy, podobnie jak inne regiony Jugosławii, zdecydowali się pójść drogą faktów dokonanych i mimo posunięć Bel gradu kontynuowali działania na płaszczyźnie politycznej. To, co serbskie władze uznawały za nieważne formalnie i nielegalne, dla ludności albańskiej było stanem faktycznym. I tak mimo lipcowych wydarzeń, dwa miesiące później, w Kaèaniku, na tajnym spotkaniu delegatów rozwiązanego parlamentu, przyjęta została Konstytucja Republiki Kosowa50. Faktem było też wewnętrzne życie polityczne w republikach przygotowujących się do wyborów, w których ostatecznie w zdecydowanej większości republik zwyciężyły ugrupowania opozycyjne wobec komunistów. Były to nowe partie, których programy polityczne zawierały postulaty nacjonalistyczne i separa tystyczne, a na czele których stały osoby mające w krótkiej przyszłości stać się przed stawicielami republik, a wkrótce też niepodległych państw. W Słowenii zwyciężyła koalicja partii opozycyjnych DEMOS, zdobywając 55% głosów51. W Macedonii 37 miejsc na 120 otrzymała VMRO-DPMNE L. Georgievskiego52. W Chorwacji naj
46 D. Śarac, O nejim pitanjima borbe za Republiku B. i H., [w:] Ratovi u Jugoslaviji..s. 346.
47 S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 27.
48 Tamże, s. 23; P.-M. Gallois, Le sang..., s. 103; por. X. Bougarel, Bosnie..., s. 162.
49 S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 25; zob. też M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii..., s. 283.
50 S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 26.
51 W wyborach, które odbyły się w kwietniu 1990 r., w skład koalicji DEMOS wchodziły następujące par tie: Słoweńscy Chrześcijańscy Demokraci (SKD), Słoweńska Partia Ludowa (SLS), Zjednoczona Lista (ZL), Socjaldemokratyczna Partia Słowenii (SDSS), Partia Liberalno-Demokratyczna (LDS), Zieloni Słowenii (ZS), opozycyjni komuniści zdobyli zaledwie 17% (zob. P. Garde, Vie et mort..., s. 273).
52 Tuż za VMRO-DPMNE (Wewnętrzna Macedońska Rewolucyjna Organizacja-Demokratyczna Partia Narodowej Jedności Macedonii) w parlamencie macedońskim główne role po wyborach 11 lis topada 1990 r. odgrywały następujące partie: Związek Komunistów Macedonii-Partia Demo kratycznych Przemian (SKM-PDP) otrzyma! 25 miejsc w parlamencie, tyle samo albańska Partia Demokratycznego Rozwoju (zob. I. Stawowy-Kawka, Historia Macedonii, Kraków 2000, s. 293).
POLiTEJA 1(3)72005 Proces politycznego ι społecznego rozpadu Jugosławii... 271
więcej głosów otrzymała HDZ Franjo Tudmana53, a w Bośni i Hercegowinie SDA Aliji Izetbegovicia54. W Serbii i Czarnogórze sytuacja przedstawiała się nieco inaczej.
Cieszący się popularnością Milosevic stanął przed wizją starcia się w wyborach z opo zycją, której demonstracje i tak nie przysparzały mu elektoratu, destabilizując sytuację społeczną. Nie mógł zignorować wzrastającej w siłę konkurencji, tym bardziej że ustrój komunistyczny praktycznie już upadł, a nowe ugrupowania polityczne, niepo siadające korzeni w starym systemie, doskonale wyczuwały nastroje panujące w spo łeczeństwie i stosowały nowe argumenty przemawiające do ludzi, takie jak demo kracja i nacjonalizm. Dlatego znamiennym krokiem było rozwiązanie o IV) i Sojuszu Socjalistycznego Ludu Pracującego Serbii i utworzenie w to miejsce Socjalistycznej Partii Serbii (SPS) z Miloseviciem na czele. W obu republikach wybory były monito rowane przez wysłanników USA, które już wcześniej, nie chcąc dopuścić do jakich kolwiek nielegalnych działań Belgradu, przesłały władzom SFRJ odpowiednie in strukcje. Gdyby nie dostosowano się do nich, Stany Zjednoczone miały wstrzymać pomoc ekonomiczną dla Jugosławii. W tym okresie sytuacja na Półwyspie Bałkań skim zaczęła już wzbudzać umiarkowane zainteresowanie Zachodu i USA, gdyż sytuacja po upadku socrealistycznego systemu była wystarczająco złożona, aby nie życzyć sobie dodatkowych problemów w postaci jugosłowiańskiego konfliktu.
Scena polityczna po obraniu nowych władz w poszczególnych republikach przedstawiała się pod koniec 1990 r. jako system dwuwładzy dalekiej w funkcjono waniu od jednomyślności. Podczas gdy w skład organów rządzących republik wcho dziło wiele nowych stronnictw, na płaszczyźnie federacyjnej pozostawała wciąż ta sama ekipa, mająca dotychczas wsparcie ze strony przedstawicielstw krajowych56.
Podczas gdy scena polityczna poszczególnych regionów dawała mniej więcej obraz sytuacji społeczno-politycznej, władze federalne pozostawały wciąż w zachowa
W Chorwacji pierwsze wybory odbyły się w kwietniu i maju 1990 r.; najwięcej głosów otrzymała Chorwacka Wspólnota Demokratyczna (HDZ) Franjo Tudmana (późniejszy prezydent Chorwacji), zdobywając 41,5% głosów. W przypadku partii Tudmana i jego samego, największą kontrowersję wzbudzały odniesienia do chorwackiego nacjonalizmu, lecz nie tego opartego na najświeższych wydarzeniach, o który oskarżały się nawzajem wszystkie nacje jugosłowiańskie, ale ustaszowskiego, wywodzącego się jeszcze z okresu Niezależnego Państwa Chorwackiego z czasów drugiej wojny światowej. Sam zainteresowany zresztą nawiązywał świadomie do tego okresu historii, uważając, że państwo ustaszy było przede wszystkim „wyrazem historycznych aspiracji narodu chorwackiego".
Odniesienia do owych tradycji państwowych starano się później przemilczeć, zwłaszcza w pierwszej połowie lat 90., gdy Chorwacja była w sojuszu z USA i Europą Zachodnią w wojnie przeciwko Serbom, S. Kovacevié, P. Dajić, Chronology..., s. 25; P.-M. Gallois, Le sang..., s. 91 i 92; Leksykon państw świata 1993/1994, Warszawa 1994, s. 111-113; por. P. Garde, Vie et mort..., s. 280.
Największą liczbę foteli w parlamencie (86 na 240 miejsc) zdobyła (muzułmańska) Partia Akcji Demokratycznej (SDA) późniejszego prezydenta B. i H. A. Izetbegovicia. Następne były: założona przez R. Karadźicia Serbska Partia Demokratyczna (SDS - 72 miejsca) i chorwacka HDZ - 44 (zob. P. Garde, Vie et mort..., s. 292).
Zob. Β. Milosevic, Prvih..., s. 98, Ε. Bujwid-Kurek, System partyjny Republiki Serbii, [w:] Współczes ne systemy partyjne wybranych państw europejskich, red. M. Grzybowski, A. Zięba, Kraków 1992, s. 210.
N. Major, Raspad..., s. 46.
272 M i relia Moczała Korzeniewska POUTEJA 1(3)72005
nym składzie i dodatkowym impasie spowodowanym niezgodą wśród jej przedsta wicieli.
Jeszcze jesienią tego samego roku delegaci Chorwacji i Słowenii (po raz kolejny) złożyli na ręce władz SFRJ projekt modelu konfederacyjnego. Serbia i Czarnogóra optowały za dotychczasowym kształtem federacji. Z kolei Macedonia, Bośnia i Her cegowina stały na stanowisku akceptującym dotychczasowy kształt państwa pod warunkiem, że dwie pierwsze z wymienionych republik się nie odłączą57. Ktoś musiał iść na ustępstwa, w przeciwnym wypadku nie mogło być mowy o dojściu do porozu mienia.
Tymczasem życie społeczne w poszczególnych regionach wyglądało tak, jakby federacja już praktycznie przestała istnieć: zaczęły wybuchać konflikty narodowoś ciowe i dochodziło do nieformalnych (tj. nielegalnych według prawa konstytucyj nego) separacji terytorialnych (Kosowo, Knińska Krajina). Do pierwszych konfliktów etnicznych doszło pomiędzy Serbami a Muzułmanami we wrześniu 1990 r. w miej scowości Foća, położonej w południowo-wschodniej części Bośni i Hercegowiny i za mieszkałej w większości przez ludność serbską58. Bośnia i Hercegowina była repu bliką, w której żadna z nacji nie tworzyła zdecydowanej większości, a społeczny krajobraz stanowiły enklawy narodowościowe żyjące ze sobą w naturalnej symbio zie. W aspekcie separatystycznym ten region Jugosławii mógł budzić najwięcej pytań.
Z kolei w Chorwacji wolne wybory pociągnęły za sobą kolejne, wydawałoby się „kosmetyczne" zmiany, faktycznie jednak wzmacniające chorwacki nacjonalizm.
Pierwszą z nich było usunięcie, mocą poprawki konstytucyjnej, przymiotnika socja listyczny z nazwy Socjalistyczna Republika Chorwacji. Drugim przywrócenie histo rycznej szachownicy jako godła. Nie pozostało to bez echa w zachodniej części kraju, Knińskiej Krajinie59. Tam właśnie na podstawie wydanej Deklaracji o suwerenności i niepodległości Serbów w Chorwacji (Déclaration on the sovereignty and independence ofSerbs in Croatia) powołano, jako ciało reprezentujące mniejszość serbską, Serbską Radę Narodową. Wydarzenie to tamtejszy lider Serbskiej Partii Demokratycznej (SDS) J. Raskovic określił jako nie-zbrojne powstanie Serbów60. Gdy Rada zdecy dowała by wstrzymać referendum w sprawie autonomii tego regionu61, wybuchły zamieszki. Z posterunku w Benkovacu zabrano broń z rezerw policyjnych, a na dro gach ustawiono barykady blokujące ruch w serbskiej enklawie. Bez echa przeszły wnioski rządu federalnego skierowane do Chorwacji w sprawie przeprowadzenia plebiscytu narodowościowego wśród ludności, a do Serbów o zniesienie blokad. Do wiadomości publicznej zaczęły docierać informacje, które nie mogły ochłodzić atmo
Tamże, s. 45 i 48.
Na temat genezy konfliktów etnicznych w B. i H. zob.: X. Bougarel, Bosnie.., s. 95 i 96, A. Stan kowicz, Jedność..., s. 43,1. Causevié, Uoélive \arakteristibf..., s. 307.
P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa..., s. 348.
S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 25.
Tamże, s. 26.
POLiTEJA 1(3)/2005 Proces politycznego / społecznego rozpadu Jugosławii... 273
sfery: donoszono o schwytaniu Żeljt(o Raznjatovicia-Arkana62 i czetni\ów przewożą cych broń·, krótki czas potem informowano o ciężkim uzbrojeniu dostarczanym do Chorwacji czechosłowackimi samolotami63.
Podsumowując, rok 1990 postawi! na czele republik partie, dla których utrzy manie państwa jugosłowiańskiego było rzeczą wtórną, najważniejszą zaś realizacja aspiracji niepodległościowe własnych narodów.
Tak też postępowały Słowenia i Chorwacja64, które podejmowały próby utwo rzenia własnych sił militarnych, niezależnych od armii jugosłowiańskiej. Pierwsza z nich robiła to, wprowadzając stopniowo przepisy do własnego prawa konstytucyj nego, starając się o zachowanie legalności w obliczu prawa SFRJ. Druga zaś działała bardziej otwarcie, uchwalając bezpośrednio i w myśl Konstytucji Republiki Chor wacji, Radę Obrony Narodowej i Ochrony Porządku Konstytucyjnego65. Na początku stycznia 1991 r. władze jugosłowiańskie wydały Rozkaz Rozwiązania Wszystkich Sił Nieregularnych (Order to Disband all Irregular Forces) i wiążący się z tym nakaz od dania broni nielegalnie sprowadzonej na terytoria republik do najbliższych jednostek JNA. Powyższy rozkaz został ostro skrytykowany przez władze obu republik, które zarzuciły kierownictwu SFRJ, że jest to ingerencja w sprawy podlegające jurysdykcji Ministerstw Spraw Wewnętrznych. Dodatkowo Chorwacja odpowiedziała Bel gradowi, że jedynymi paramilitarnymi, a co za tym idzie, nieregularnymi siłami są grupy utworzone przez Serbów w Knińskiej Krajinie66 i Zagrzeb nie zamierzał dostosować się do powyższego zarządzenia. Ponowiono je dwa tygodnie później dodając, iż jeśli nielegalne siły nie zostaną natychmiast rozwiązane, zajmie się tym JNA. W związku z brakiem reakcji na owe ostrzeżenia dokonano aresztowań osób podejrzanych o organizowanie chorwackich bojówek paramilitarnych, a władze federalne zarządziły równolegle przymusową demobilizację rezerw sił policyjnych w Chorwacji. By usprawiedliwić owe posunięcia w oczach opinii publicznej, Cen trum Informacji Federalnego Ministerstwa Obrony wyemitowało film dokumentalny o nielegalnym imporcie broni na terytorium tego regionu67.
Przywódca bojówek paramilitarnych („Tygrysów") sformowanych od początku wojen jugosło wiańskich; jego oficjalne związki z władzami Serbii są niejasne; uważa się, że współpracował z tajną policją jugosłowiańską. Milosevic zaprzeczał, że miał jakiekolwiek z nim powiązania bądź wydawał mu rozkazy dotyczące działań bojowych. Arkan został zastrzelony w Belgradzie w 2000 r., a okoliczności wskazują na jego powiązania z zemuńską mafią belgradzką, która miała uczestniczyć, w porozumieniu z opozycją w obaleniu Milosevicia jesienią 2000 r.; na temat Z. Raznjatovicia zob.
R. Holbrooke, To End a War, New York 1999, s. 189,190,211 i 212; D. Owen, Balzan..., s. 72 i 325;
D. Śarac, O nekim..., s. 346; M. Vasic, F. Svarm, Zadah zloćina - srpskę paravojne formacije 1990 -2000, [w:] Ratovi u Jugoslaviji..., s. 240.
P.-M. Gallois, Le sang..., s. 110; zob. też Kto sprzedaje broń Jugosławii? Wszyscy. Paczka z kałasznikowem, „Polityka" 1991, 29 VI, s. 11.
M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii..., s. 65.
Zob. S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 29; zob. też Tysiąc beczek prochu, „Polityka" 1991, 18 V, s. 2.
P.-M. Gallois, Le sang..., s. 167; por. P. Garde, Vie et mort...,*. 299.
Jugogate czyli igranie bronią, „Polityka" 1991, 16 II, s. 11.
274 Mirella Moczała Korzeniewska POLITEJA 1(3)72005
Równocześnie dochodziło do spotkań przedstawicieli poszczególnych republik i dyskusji na temat przyszłości państwa. 17 stycznia 1991 r. parlament jugosłowiański przyjął uchwałę, według której uznanie oddzielenia się wobec państw tym zaintere sowanych mogło nastąpić pod warunkiem, że wyjaśnione zostaną kwestie związane z prawem do samookreślenia się i secesji68. Równocześnie pozostałe republiki (poza Słowenią i Chorwacją) deklarowały chęć utrzymania Jugosławii. Pod koniec miesiąca to samo stanowisko potwierdzili raz jeszcze Milosevic i Izetbegovic. Słowa te zostały podtrzymane i potwierdzone na spotkaniu prezydentów republik Bośni i Hercego winy i Macedonii69, do którego doszło kilka dni później w Sarajewie, w którym obaj zgodnie oświadczyli, że oba państwa są naprawdę zainteresowane utrzymaniem Jugo sławii70. Jednakże już niecały miesiąc później, na spotkaniu K. Gligorova z F. TuÓ
manem, padło obustronne oświadczenie, iż istniejące granice Jugosławii mogłyby być traktowanejako państwowe granice suwerennych republikj'. I raczej tym torem zmie rzała niedługi czas później polityka Macedonii, której prezydent w swojej wypowie dzi z 6 maja 1991 r. dla francuskiej prasy oświadczył ostatecznie, że takjakMacedonia mogłaby się ukonstytuowaćjako niepodległe państwo, Słowenia i Chorwacja powinny odłączyć się od Jugosławii72.
W tym samym czasie berbia i Czarnogóra ze szczególnym naciskiem nieustannie podkreślała fakt, iż Jugosławia jako jednolite państwo wciąż istniała, a stanowisko to podtrzymywali wizytujący państwo przedstawiciele Rady Europy stwierdzając, że kraj mógłby stać się członkiem RE pod warunkiem pokojowego rozwiązania kryzysu i przeprowadzenia multipartyjnych wyborów do Parlamentu Federacyjnego73.
W związku z tym Serbia i Czarnogóra przyjęły w lutym 1991 r. Project Zasad Konsty tucyjnej Organizacji Jugosławii (Draft Pńnciples of the Constitutional Organization of Yugoslavia), oparty na demokratycznej federacji, suwerenności obywateli i związku republik, który stał się później podwalinami pod utworzenie w 1995 r. Jugosławii, w skład której weszły tylko te republiki.
Milosevic musiał być świadom nieuchronnego rozpadu państwa. Kładł jednak wciąż ogromny nacisk na stronę formalną tego procesu, co doprowadziło do przyjęcia przez przedstawicielstwo SFRJ, 1 marca, dziesięciopunktowejpropozycji konstytucyj nych i legalnych procedur dla oddzielenia się od Jugosławii (później gotowy był przyjąć nawet przedłożony dużo wcześniej przez Chorwację i Słowenię projekt konfedera cyjny państwa, jednakże było już za późno). Znamienna była nieobecność podczas
M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii..., s. 75.
Na początku 1991 r. deputowani Parlamentu Macedonii przyjęli równolegle Deklarację Niepod ległości i Program Negocjacji nad Przyszłością Jugosławii; jednocześnie wybrano prezydenta, którym zosta! Kiro Gligorov.
S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..s. 30.
Tamże, s. 31.
Tamże, s. 35.
P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa..., s. 348.
Tamże.
POUTEJA 1(3)72005 Proces politycznego ι społecznego rozpadu Jugosławii... 275
jej przyjęcia F. Tudmana, który składał wówczas wizytę w USA, prosząc ówczesnego prezydenta George'a Busha o ochronę Chorwacji75. W tym samym czasie na terenie tej republiki doszło do interwencji JNA w celu rozdzielenia zbrojnej konfrontacji Chorwatów z Serbami z Krajiny, co z kolei wywołało z chorwackiej strony ostrą krytykę armii federalnej76. W wyniku eskalującego konfliktu narodowościowego w tym rejonie ludność ze wschodnich terytoriów republiki - Vukovaru, Tenje i Osi jeku - zaczęła uchodzić do Serbii77.
By uniknąć jakichkolwiek konfliktów z armią państwową, Macedonia zaape lowała o wycofanie jej wojsk z terytorium republiki, parlament Słowenii zaś uchwalił moratorium na wysyłanie rekrutów w szeregi federacyjnego wojska.
Tymczasem serbska ludność, zaniepokojona wydarzeniami, zaczęła domagać się demonopolizacji źródeł informacji, podlegających partii Milosevicia. W Belgradzie doszło do masowych demonstracji opozycji i mieszkańców stolicy, co doprowadziło do zamieszek i ofiar. Aresztowanie Vuka Draskovicia, lidera opozycyjnej SPO (Serb ski Ruch Odnowy), pociągnęło za sobą kolejne pokojowe manifestacje, domagające się demokratyzacji życia politycznego78. Milosevic znalazł się w trudnym położeniu.
Utrzymanie jedności państwa, na którym mu zależało, wisiało praktycznie na włosku, a dodatkowo widoczny był brak jednolitego poparcia jego polityki przez społeczeń stwo serbskie.
Sytuację pogorszyło odrzucenie przez władze SFRJ propozycji Naczelnego Dowództwa Armii o przyspieszeniu postawienia JNA w stan gotowości bojowej z po wodu pogarszającej się sytuacji politycznej i bezpieczeństwa w kraju. W odpowiedzi na to prezydent Serbii w wystąpieniu oświadczył, że republika odrzuci każdą decyzję, podjętą przez władze SFRJ w obecnej sytuacji, tak jakby była ona niezgodna z pra wem. Równocześnie zadecydował o mobilizacji sił rezerwowych serbskiego Minis terstwa Spraw Wewnętrznych i szybkim utworzeniu nowych sił policyjnych79. Naj wyższe władze federacyjne kraju były zgodne co do tego, iż negocjacje pomiędzy przedstawicielami poszczególnych republik powinny rozpocząć się jak najprędzej.
Doszło do szeregu spotkań z udziałem prezydentów federacji (tzw. Szczytów Szós tek), z których pierwsze odbyło się w kwietniu 1991 r. Zadecydowano na nich o prze prowadzeniu we wszystkich częściach kraju referendów, w których społeczeństwo jugosłowiańskie miało odpowiedzieć na pytanie: czy państwo powinno się stać konfe deracją niepodległych republik (jak proponowała Słowenia i Chorwacja), czy też demokratycznym państwem federacyjnym. Ponadto w tym okresie miały miejsce spotkania, na których odbywały się objęte tajemnicą rozmowy pomiędzy Milosevi ciem i Tudmanem, dotyczące kroków podjętych w celu ostatecznego rozwiązania
Tamże.
M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii..., s. 76.
Tamże, s. 115.
A. Benoît, S. Clément Quel avenir pour l'opposition en Serbie?, „Relations Internationales", z. 28, s. 76; X. Bougarel, Bosnie.., s. 162; zob. też „Polityka" 1991, 16 III, s. 2.
S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., zob. też „Polityka" 1991, 23 III, s. 2.
276 Mirella Maczała Korzeniewska POL ITEJA l(3)/2005
państwowego kryzysu politycznego, ale również ewentualnego podziału ziem pań stwa80.
Tymczasem w zachodniej Chorwacji dochodziło do coraz częstszych walk po między tamtejszą policją a mniejszością serbską, która zadeklarowała swoją nie podległość i chęć przyłączenia do Republiki Serbii. W konflikty narodowościowe zaczęła się włączać w formie rozjemcy JNA, którą jednak społeczeństwo chorwackie zaczęło otwarcie traktować jako serbskie siły działające pod dyktando Belgradu.
Podobne podejście miała Słowenia, choć armia była zróżnicowana narodowościowo na wszystkich szczeblach wojskowych81. Parlament tej republiki uchwalił Prawo o Służbie Wojskowej (Law on Military Service), w myśl którego żołnierze służący już ponad siedem miesięcy powinni zostać z armii odwołani. Pod dyskusję została pod dana również ustawa o Wycofaniu JNA ze Słowenii ( Withdrawal of the JNA from Slo venia) w ciągu trzech lat82.
W Bosm i Hercegowinie antagonizmy narodowościowe nie przybrały az tak otwartych form jak w Chorwacji. Jednakże to w wyniku wydarzeń i zamieszek w sąsiedniej południowej Knińskiej Krajinie Serbowie z zachodniej części tej repu bliki ukonstytuowali w Banja Luce Parlament Wspólnoty Serbskiej Ludności Okręgu Bośniackiej Krajiny, mimo zaleceń parlamentu republiki, aby unikać regionalizacji republiki. W przypadku proklamowania Bośni i Hercegowiny jako niepodległego państwa, dążyć będą do przyłączenia się do Serbii83. Konsekwencją tego było utwo rzenie w Sandżaku, w południowo-wschodniej części Bośni i Hercegowiny (częś ciowo w Serbii i Czarnogórze) Muzułmańskiej Rady Narodowej z Sulejmanem Ugljaninem na czele i wydanie Deklaracji (Déclaration) stwierdzającej, że wszystkie narodowe interesy Muzułmanów w Serbii podlegać będą Radzie84.
W maju 1991 r. konflikty narodowościowe zaczęły przenosić się na jedyną wspól ną płaszczyznę polityczną, jaką były jeszcze obie izby Parlamentu Federalnego.
Zawieszono pierwsze z majowych posiedzeń, gdy delegaci z Chorwacji, Słowenii i siedemnastu przedstawicieli albańskich uznali mianowanie Sejdo Bajramovicia - nowego przedstawiciela Kosowa - za bezprawne i wbrew konstytucji (został on wy brany przez parlament Serbii jako deputowany do władz SFRJ dwa miesiące wcze śniej) oraz gdy odmówili natychmiastowego powołania dwóch innych członków — Czarnogóry i Wojewodiny - mających pełnić odpowiednio tę samą funkcję. Kilka dni później powyższe regiony: kosowski i wojewodiński, głosowały wraz z Serbią przeciwko Stjepanowi Mesiciowi, chorwackiemu reprezentantowi na urząd prezy
X. Bougarel, Bosnie..., i. 59; Β. Pavicevic, Uvodno izlaganje...,s. 17; zob. też S. Oro, O ulozi...,s. 82.
M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii..., s. 39; J. Cot, Dernière guerre..., s. 21; P.-M. Gallois, Le sang..., s. 103; D. Owen, Balzan..., s. 11; zob. też rozmowa z pisarzami słoweńskimi A. Inkertem, F. Rudolfem, Klamka zapadła: odłączamy się, „Polityka" 1991, 18 V, s. 11.
S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 34.
X. Bougarel, Bosnie..., s. 54, 55, zob. też M. J. Zacharias, Komunizm, federacja, nacjonalizmy: system władzy w Jugosławii 1943-1991: powstanie, przekształcenie, rozkład, Warszawa 2004, s. 494.
S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 36; zob. też X. Bougarel, Bosnie..., s. 56.
POLITEJÂ l(3)/2005 Proces politycznego ι społecznego rozpadu Jugosławii... 277
denta. Doprowadziło to do sytuacji, w której istniejąca wciąż formalnie Jugosławia znalazła się bez prezydenta i wiceprezydenta, czego nie przewidywała konstytucja.
Nie byłoby to problemem, gdyby przedstawiciele republik i okręgów autonomicznych doszli do konsensusu i ostatecznie wybrali głowę państwa. Do tego jednak nie doszło, gdyż na kolejnym posiedzeniu Mesić również nie otrzymał wymaganej liczby głosów, co ostatecznie spowodowało opuszczenie sesji przez reprezentantów Słowenii, Chor wacji i Macedonii.
W tym czasie, zgodnie z wcześniejszym postanowieniem, w Chorwacji odbyto się referendum niepodległościowe (w Słowenii odbyło się ono pół roku wcześniej), z pominięciem Serbskiej Krajiny bojkotującej plebiscyt. Frekwencja wyniosła 83%, z czego 94,17% obywateli opowiedziało się za niepodległością państwa85. Dodatkowo władze Chorwacji oświadczyły, że jeśli do 30 czerwca bieżącego roku państwo nie przekształci się konfederację, republika odłączy się od federacji jugosłowiańskiej86.
Podczas gdy prezydenci Macedonii i Bośni i Hercegowiny (której władze ostro żne były w postulowaniu separatyzmu) postulowali przyłączenie się do Programu w Sprawie Przyszłości Wspólnoty Jugosłowiańskiej, proponującego jako rozwiązanie powstanie wspólnoty suwerennych republik, Chorwacja i Słowenia pracowały nad procesem odłączenia się od państwa (doszło nawet do rozmów delegatów obu regio nów nad synchronizacją działalności związanych z zadeklarowaniem niepodległo ści87). W tym okresie trwała seria intensywnych spotkań Milosevic—Tudman-Izet begovic, mających na celu poszukiwanie pokojowego rozwiązania kryzysu jugo słowiańskiego. Ludność Jugosławii była świadoma, że jeśli spór polityczny zmieniłby się w wojnę, a skala konfliktów byłaby ogromna i doprowadziłyby one do ofiar.
W obliczu całokształtu wydarzeń w Jugosławii i jej poszczególnych częściach, rosło zainteresowanie Europy Zachodniej Bałkanami, lecz stanowiska państw nie były jednolite. Zgodność z pewnością dotyczyła chęci uniknięcia konfliktu zbrojnego.
Jeszcze w kwietniu tego roku specjalni wysłannicy europejscy: Jaques Posse, Gianni de Michelis i Hans van den Broek podczas składania wizyty w Belgradzie i rozmów z przedstawicielami władz SFRJ: ministrem spraw zagranicznych Budi mirem Lonćarem i premierem Ante Markoviciem, apelowali o pokojowe zażegnanie kryzysu, popierali zachowanie jedności Jugosławii88. Poparcie dla utrzymania jedności państwowej wyraziła również EWG, Rada Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, jak i składający wizytę w tym państwie amerykański Sekretarz Stanu James Baker, który dodał, że USA nie uznają żadnych jednostronnych ruchów secesjonistycznych89.
85 Tamże, J. Cot, Dernière guerre..., s. 240; zob. też „Polityka" 1991, 18V,s.2.
86 J. Cot, Dernière guerre..., s. 240.
87 S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 37.
88 Tamże, s. 34; M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii..., s. 82; zob. też „Polityka" 1991, 1 VI, s. 2; zob.
też T. Olszański, Krew na Bałkanach, „Polityka" 1991, 13 VII, s. 11.
89 S. Kovacevic, P. Dajić, Chronology..., s. 38; C.-P. David, Le calculs de la diplomatie américaine à l'égard du conflit en ex-Yougoslavie, „Relations Internationales" Paris 1995, z. 19, s. 102 i 103; R. Hol brooke, To End..., s. 27, B. I.ukovac, Medunarodm..., s. 200; zob. też „Polityka" 1991, 29 VI, s. 2.
278 Mirella Moczala Korzeniewska POLITEJA l(3)/2005
Miesiąc później przewodniczący Parlamentu Europejskiego Otto von Habsburg poinformował prezydenta słoweńskiego parlamentu, iż Wspólnocie Europejskiej zostanie zaproponowane rozpatrzenie kwestii niepodległości Słowenii i Chorwacji90.
Stanowiska poszczególnych państw Europy oraz organizacji ewoluowały stopniowo w miarę zaangażowania się polityki zagranicznej i sił międzynarodowych Zachodu i USA w wojny jugosłowiańskie.
21 czerwca Rząd Federalny SFRJ przyjął program zatytułowany Stanowiska i Propozycje Rozwiązania Kryzysu i Założenia Relagi we Wspólnocie Jugosłowiańskiej (.Stands and Proposai for the Solution of the Crisis and Establishment of Relations within
the Yugoslav Community). Program, najbardziej zbliżony do wcześniejszych propozycji Gligorova-Izetbegovica, został jednak przyjęty zbyt późno. Sprawa była już przesądzona i cztery dni później Chorwacja i Słowenia ogłosiły niepodległość.
W odpowiedzi na to Rząd Federalny, który obie proklamacje uznał za nielegalne, zakazał zmiany granicznych punktów kontrolnych na terytorium SFRJ, a policję federalną i JNA zobowiązał do kontroli państwowych granic Jugosławii, co doprowadziło do starć pomiędzy wojskiem jugosłowiańskim a słoweńską obroną terytorialną.
Mimo iż to na terenie Słowenii padły pierwsze ofiary śmiertelne w bratobójczych walkach, które niczym efekt domina, wywołały wojny w kolejnych republikach jugosłowiańskich (poza Macedonią), już od początku lipca 1991 r. punkt ciężkości konfliktu przeniósł się na teren Chorwacji, gdzie wybuchła regularna wojna91.
Kierownictwo SFRJ, można by rzec, praktycznie do końca nie utraciło ducha jedności politycznej. Jeszcze na początku lipca, w obecności tzw. Troiki, czyli wysłan ników Wspólnoty Europejskiej, wybrano prezydenta (S. Mesicia) i wiceprezydenta (B. Kosticia)92 oraz uchwalono trzymiesięczne moratorium dla Słowenii i Chorwacji w sprawie separacji. Praktycznie nie odegrało to żadnej roli. Ostatecznie pokojowego rozwiązania konfliktu nie znaleziono, mimo zaangażowania państw i organizacji zachodnich oraz licznych spotkań z udziałem przedstawicieli republik jugosłowiań skich93. Nie można powiedzieć, że nie było rozwiązań czy też projektów pozwalają cych uniknąć wojny. Zabrakło jednak porozumienia i ustępstw stron negocjujących.
Równocześnie niejednolita polityka państw Europy Zachodniej miała swój udział w tempie rozwoju konfliktu jugosłowiańskiego94. Zbyt szybkie uznanie Sło wenii i Chorwacji również przyczyniło się do eskalacji sporu.
P.-M. Gallois, Le sang..., s. 106-107, P. Létourncau, La politique extérieure allemande et le conflit de l'ex-Yougoslavie, „Relations Internationales", Paris 1995, z. 19, s. 82, zob. też R. Holbrooke, To End , s. 31-32.
J. Cot, Dernière guerre..., s. 27; por. P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa..., s. 348.
S. Mesić zrezygnował z funkcji 5 grudnia oświadczając, że nie może być prezydentem państwa, które przestało istnieć; 19 grudnia z funkcji premiera SFRJ zrezygnował A. Markovic.
Zob. S. Kovacevié, P. Dajić, Chronology..., s. 40; zob. też R. Holbrooke, To End..., s. 29 i 30.
Zob. M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii..., s. 80; P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa..., s. 350 i 351; zob. „Polityka" 1991, 13 VII, s. 2.
