Jarlw1ga KRÓLICKA
Skały bitumiczne w· Górach ŚWiętokrzyskich
WSTĘP
W latach 1957-1958 autorka opracowywała wZaadadzie ZlóżRopy
i Soli I.G. problem występowania, serii bHumi.cznych w utworach paleo- .zoiku i meq;oz·oiku Gór Swiętokrzyskich.
Na. podstawie piśmienlIlictwa 1 oraz przeprowadzonych badań-tertemo ..
wych w paleoroiku i mezoz.o,iku Gór Swiętokrzyskich wydzielono serie utworów morskich, których wy'mtałcenie litologiczno-facjaLne . sugero-
wało możliwość występowania w nich bituminów. WyróżniolIle poziomy badano w posz.czególnych profilach oralZ pobrano z nich próbki w celu labora,toryjnego okreś1E'nia pI'OOSoDotowej .zawartości bitunti!nów. Przy ba.- dalniach terenowych wykorzystano tylko naturalne odslOlIlięcia (fig. 1), Brak odpowiednich odlkrywek, zwlasz.cza utwoQ'rów wyksz:taJconych w facji ilastej, spowodował :f.l'a.grn.ootaryczne tylko pobranie p~óbclk i zbadanie niektórych poziomów łupkowych, interesujących ze wz.ględu na możliwość
uznllillia ich za skały ma.ci,eT'Zyste ropy nad:towej" i gazu ziemnego.
Pobrace w terenie próbki" z utworów paleoZoiku . prZleokazane zostały
do zbadania do Głównego Lalboraoorium I.G.Ze· względu na ograniczoną ilość próbek, które lalooraif:orium moglo w owym czasie 7Jbadać, próbki z utworów łupkowych kambru i syluru zostały wstępnie poddane bada- niom w płomieniu palnika,. Te z nich tylko; które wykazaly najba,rdziej intensywnepaloElnie się, zost.aly oddane do laboratorium w celu określenia
w nich procentawej 7Ja,wartości bituminów. Oznaczenia próbek pobranych z utworów mezozoicznych wykoQlIlaJne zootaly w La,boratorium Skal Bi<tu- micznych przy Zakładzie Geologii Inżynierskiej. Oznaczenia te przepro- wadzono w aparacie Soxhleta. Jako odczynnika użyto chloro:fo:r:mu roz-
puszczającego Uejszoa frakcje węglowod,o!l"ów.
Z próbek," które wykazały na,jwiększ;ązawartOOć " bituminów,wy'ko-
~oane zostały szlify i zdjęcia mikroskopowe, ma'jące na celu zobrarowanie lormy występowania bituminów w &kale. Opisy szlifów mikroskopowych
zostały wykonane w ZaJdadzie Petrografii i Geochemii przez
W: "
Ry'kę.1 "Prz7 otreśla.nlu p1'l\,VllAl~ośc1 st:ratygrat\czneJ pobranych próbek op1erano 8lę na pm-
.oach cytoW&n1cb w pl6m1enmctwre.
i".
24 Jadwiga Kr6licka
BITUMICZNE SERIE UTWOROW PALEOZOICZNYCH
KAMBR
Niewielkie nagromadzenie substancji bitum1cmej stwierdzono w utwo- rach łupkowych śrcdkowego kambru. Obserwacje terenowe oraz pobra-- nie próbek prz,eoprowadzot)o po południowej stronie Pasma Łysogórskiego
w glęlbok!ch wąwozach w Krajni,e i Mąchccicach, we wschodniej części
Gór Swiętokrzyskich w Górach Pieprzowych po:! Sandom:eorzem o,re.z w miejscowości Komorna. W próbkach "pCJobranych w Mąchocica-ch, w od-
słonięciach Kamecznicy Mąchocickiej i Podmąchocickiej stwierdzono wy-
•
Fig. 1. Wycinek z mapy geologicznej Polski Fragment ol geolog!cal map ol Poland
1 _ trzeciorzęd' + czwartorzed; 2 - kreda; 3 - Jura; 4, - tr1u; 5 '- perm; 6 - karbOn;
7 - dewon; 8 - sylur; 9 - ordow1k; 10 - ka.mbr; 11 - m1eJsce pobrania próbek 1 - Tert1ary and Qua.ternary; 2 - Cretaceous; 3 - Juraeslc; 4 - Tr1as; 5 - PerD:l1an;
6 - CarbOn1ferous; 7 - Devonlan; 8 - SU\ll1B.n; 9 -" Ordovlc1an; 10 - Cambrlan;, 11 - Local1tles ot cOllectlng sa.n1ples "
..tępowanie bituminów w ilaści 0,07+0,2%. Podobną: zawartością odzna-
ct~Hy ~ię próbki pobrane z liczn~ch odsłonięć łupków -w 'Górach Pleprzo- wych. ,Z próbki zawierającej m.aksymaJ.ną ilośćbitum1nów {O,2°/o) zro--
Skaiy bitumiczne w Górach Sw!ętokrzyskich 25 bion.o szlif :mikroskopowy~ W .opisie petrograficznym próbka ta, przedsta- wia się jako łUipek piaGZczysty, w którym widoczne są pewne ilości bitu- minów tworzące łącznie z w Gdoro tlenkami żelaza plamy wielkości
0,12 mm. Z miejscowości Komorna, położonej na zachód od Gór Pieprza..;
wych, z odkrywek na brzegu strumyka, pobra.n.o próbki, w których stwier- dzono zawartość bituminów wynoszącą 0,2%.
SYLUR
Ze względu na brak naturalnych odslo'llięć ordowik nie msta,l z'bada- ny, natomias,t z utworów syluru pobran.o próbki w okolicach Barda, w wąwozach Stawy, Z.aJ.esia oraz w Prągowcu. -
. W p:'erwszym z nich pobrano próbki z czarnych krzemionkawych
łupków .oraz z łupków ilastych. ' .
W wąwozie w Zalesiu pJbra'llo próbki z łupków ilastych czarnych i czek:lladowych oraz z wkładek ciemnych, pasiastych rogo,wców.
Badania w płomieniu pa,lnika wykazały palen:',;:. się jedynie czamych
'łupków krzemionkowych z odsłbn:'ęcia w Stawach. Z łupków tych oraz z rogowców z Zalesia z.os,tały wykonane szlify mikroskop:Jwe. Wkładka
rogowca, według W. Ryki w badaniach mikroskopowych przeds,tawia, się
j.a!ko zrogowcowany mułowiec c:enko warstwowany, bitumiczny, prz.ekla.- . dany jasnymi warstewkami spajonych chalcedonem ziarn kwarcu. Bitu..;.
miny występują w postaci wydłużonych fo'rm podkreśla'jących drobne warstwowanie skały (tab!. I, fig. 3).
Czaorny, krzemionkowy łup21k z wąwozu Sta,wy w .opisie płytek cien- k.ich określony został jako zrogowcowooy mułowiec. Za,wiera on okruchy 'bituminów w:elkości 0,6 mm.
W wąwolZie Prąg.owca odsłonięte są utwory łuplk<Jwe repremn tujące wyższe pozi<Jmy syluru. Próbki pobrane zos.tały z łupków graptolitowych ciemnoo.zarych, miejscami o odcieniu niebieskim, oraz z buł wapiennych,
często spotY'kanych wśród serii ilastej. Badania, laobo-ratoryjne wykazały obecność w c:'emnych lUipkach graptolitowych Prąg·owca bituminów
w ilości 0,10+0,31%. .
Badania peotrogrRficzne płytek cienkich wyka.zaly występowani.e. pla- mistych nagromadzeń bituminów i wodorotlenków żelaza w:'ieolkOści
0,6 mm.
W szlifie z buły wapiennej :wystąpienia. subs.ta.ncji bitumicznej są bar..;.
dzo rzadkie.
DEWON
. Zbadano i pobrano-próbki z utworów żywetu w okolicach Lag'owao~
Chęcin i Gałęzie oraz z franu w kamieniołomach koło K:ele: vi Czarno';';
wie, Wietrzni oraz Kadzielni.
Z utworów famenu pobrano próbki fragmentary-cznie w okolicach Laogowa oraz w Gałęz!..cach .
. ZyWo21t ok<Jlie Lag::wa, odslonięty VI licznych kamienioloma-ch, rej:>re- ren-t<Jwalily jest przez wapienie ciemne, praw:e czarne, krystal;czne, wy~
diielająoe; prży udeneniubEo,dzo silny za,pach bituminów'. Badania -1abo..;
rstoll"yjne wyka.za1yobecnOść w nich O,24+0,340J0bituininów.Badania
26 Jadwiga Kr61icka
petrograficzne sitwi!eroziły występowanie ślad'Owych ilości' bituminó-w
tworzących powloc:zJkę na granicy zespołu krystaliczneg'O (tahl. I, fig. 2).
Utwory żywetu oasłonięte w ok'Olicach Chęcin i Gałęzie cechują się również bitumiczmością. Przy uderzeniu wydziela1ą zapach charaktery~
styczny dla węglowodoolI'ów. W próbCle z wapi'Elni żywetu z okolic Gałęzic
badania lll.'bcrntoryjne wykaz,ały zrawartość bituminów w ilości 0,12%.
Z pełnego profilu ooadów franu pobrano próbki w dwóch kamienio- lamach w Cza'fnowie.
W kamienioł'Omie polooonynl bliżej na zaChód występują od d'Ołu ciemne szare łupki pI'!Zelawioone m,a,rglami, w których stwierdzono 0,310f0 bituminów, dalej seria grubo?,s.wicowych ciemnych wapi'sni wydzi,elają
cych przy udzerzeniu l'Elkki zapach bitumiczny (0,11% bituminów), ~wresz';'
cie górną część Odslonięcia tworzą osady wapieni płytowych, cienk'Ola,wi- cowych, pra,wie czarnych, silnie bitumicznych. Badania laboratoryjne
stwierdziły w nich zawaI'ltOOć 0,14% bituminów. Badania mikrOSik'Opowę
wykaza,lyna:gromadzenie bituminów w p05taci otoczek lub przypadkO-
\Vych skupi,eń wielkości do 0,3 nim.
W kamien~'Oł'Omie w Wietrzni wido'c:zne są utwory doln'e1go i środka-'
weg'O franu, wykształc'One jako dwojakiego rodzaju wapienie. Jedne gru-
boła,wicowe, jasnoszare, miejEcami o zabarwieniu różowym, drugie kry- staliczne, czarn'<!t, siln~e bitumiczne, o różnej grulbości la,wic. Licznie wy-
stępują w ,nich żyły i szczotki katlcytowe, z którymi związane są skupie- nia bitiuninów. Podczas obserwacji prowadzony;oo w tym kamieniołoOmie
autoa'ka napotkała nagromadzenie kr'Opel płynnej ropy w gniazd'Owych szczotkach kalcytowych wielkości kilku centymetrów. Zawartość bitu- minów w ciemny;ch wapieniach wynosi 0,10-:-0,13%. W szlifie mikrooSko- powym bitumiiIly zostały stw~,erdzonle w niewielkiej ilości w postad fali- stych i nieregularnych powłoczek na skOTupach lub na granicy agrega-
tów ziarn kaJ..cytowych osiągających grubość 0,02 mm.
W kamienidomie w Kadzielni ods1:CbIlia1ą się utwory frałIlu roowinięte
jaJko wapienie skali.:Slte, rafowe brachiopodowo-koraloOweoTaz wapienie grubolawicowe, nieikieody maorglisbs, barwy ciemnej, wydzielające przy uderzeniu lekki zapach bitumiczny. Badania. la1boratoryjne wykryły
w ciemnych wapienia.ch 0,14% bitumi,nów.
Z utw'Orów łupkowych famenu okolic Lagowa zdolano pobrać z natu- ralneg'O odsł'Onięcia j'edną próbkę, w której badaniami laboraoto!I"yjnymi stwierdzono 0,45% bituminów.
W za!chodniej części Gór Swięto6crzyskich w 'Ok'Olicach Gałęzie pobrano }lr6bkiz wapieni klimeni,owych, ciemnoszarych, bitumicznych, zaliczo- nych do farnEtIlu. Stwi,erozooo w nich obecność 0,12% bitumi.nów. Bada- nia mikroslkopowe wykaza,ly ślad'Owe ilości 'bituminów twoTzących po- wloczkigrubOOci 0,007 mm na brzegach szczątków organicznych lub na granicachu-ostów poszczególnych ziarn. lub agregaltów kalcyrt;u.
KARBON
Z utworów dolnego karbołIlu pobrano prólbki jedynie z wapieni odsło
niętych w Gałęzicach. BadatIlialaboratoryjne wykaJ2Ja1y obecn'Ość 0,10+
0,120/0 bituminów. W szlifie mikToskopowym stwierdzono ślad'Owe Rości
bituminów występujących na brzegach szczątków orgwnicznych.
Skały bitumiczne w Górach SwiętO'kr7J'skich 27
CECHSZTYN
Odsłonięcia utworów cechsztynu, z którymi zwią2lane jlem pe!W'Ile na- groIriadzenie substancji biltumicznej, znane są na terenie Gór SwiętD'-' krzyskich w dk<ilicach Galęzi.c. W odsłoniętym tam cechsztynie dolnym nad zJepieńcem podsta,wowym występują wapienie ciemnie, bitumicznta, Pobrane z nich próbki wykazały obecność 0,14% bitum.i.nów. ;
BITUMICZNE SERIE UTWORÓW MEZOZOICZNYCH
WAPIEŃ MUSZLOWY
Osady waipienia muszlo.wego osą stosunkowo. ddbrze odsłonięte na tere!- nie Gór $więtokrzyskich, badania mogły więc być przeprowadZone w SZle- retgU proOtfilów w połud.niowym i pólnocnym o.brzeżeniu.
Na południu pobranD próbki z odsłonięcia Góry We.soolej w Zajączko
wie, w przeko.pie ko.lejo.wym w Lesicy, następnie wkamieniolomach oJro-.
lic Wolicy, Pier2JChnicy oraz w Strzelczycach.
o W o,brz~elniu północnym Gór Swię~oikrzyskich obserwacje przeprowa;' dzono w Jakim3wioach kolo Hadoozyc, w Bliżynie ora·z w Jarugach.
Osady do1nego wap:€tDi'a muszlowego. badane były w poludniowym
obrzeżeniu Gór Swięto~zyskich łącznie z utworami retu, które r,oopoczy-"o
na,ją sedymentację wapien,ną środkowego. triasu. o
W wapieniach szarych, pylastych re~u stwierdzono 'bituminy w ilości
0,004+0,071 %. Jak wykarz:ally badania mikroskopDwe, występują one spo-
radyczmie w pootaci okrąglych skupień. 0 0
W wapieniu mUszlowym dolnym
w
najni:bElj leżących warstwach wo- lickich nie stwierdzono występowania bituminów.W serii falistej odsłoniętej w kamienioło.mach w Wolicyw ciemnosza- rych pylastych i drobnakrys.talicznych wapieniach s-twi,erdzono bituminy w ilości 0,052+0,080%. W jalSlnoszalI'ych i kremo'wych wapieniach repre-
zellltujących warstwy łukowskie bituminów nie wykryto.
W warstwach z Lima striata odsłoniętych w Pierzchnicy , wykształco
nych jako wapienie gruzłowate przekłaldane wapieniami cienko.lawico- wymi, stwierdzono 0,021+0,026% bituminów.
W północnym obrzeżeniu Gór Swiętokrzys:kich w odsłonięciu w Jaru..;,.
gach pięeiometrowej grubości wa'piende zauiczane do dolnego wapienia muszlow2tgo Zlawierają pttuminy WO ilOOciach 0,001+0,005°/0.
Srodkowy wapień muszlo.wy został 2'lbadany w odsłonięciach w okoli- eacll Lesicy, Pierzchnicy, w Jaki.mo.wiCach oraz w wychodniach w Ja- rugach.
Największą bitumiczność stwierdzono w południowym obrzeżeniu Gór
Swiętokrzyskich w wa'P:'tEllliach ciemnoszarych, pylastych, odsłoniętych
w przekopie Lesicy (0,066% bituminów) oraz Pierzchnicy (0,056% bitu- minów).
W wapieniach jasnoszarych, ziamjstych, odsłoniętych o na górze Weso-
łej, .zaliczo:nych rownież dQ środJkowego wapioenia muszlo.wego., stwierd:zo.., nozn:acznie mniejs.zą ilość .bituminów, rzędu zail.edwie tysięcmych pfOo-, centu.
28 JadWiga Kr611cka
Z próblki pobrane1 w Pierzc'hnicy zrobiono szlif mikroskopowy, w którym stwierdzonowys.tępowl'nie biltrumi:nów w postad s.poradycz- nych okrągłych skupiEń;' W O€adach środkowego wa'Pienia' musżlówego
okolic Radoszyc, wykształconych jak:> wapienie py1as·t~, deniko wars.two:, wane, nie stwierdzono bituminów, mimo że pod wpływem uderzenia wy,;..
dzielasię z nich cha,rakt€1rystyczny zatpach bitum:'czny. Oznaczenia zostały
wykon'a,ne za pomocą ekstrakcji chloroformem. Najprawdopodobniej więc
seria wapienia muszlowE'go w tym rejooie zawiera rodzaj bituminów nie- rozpuszczalnych w chloroformie.
W wychodnia,eh w Jarugach,
w
skała.ch załiczonych do środkowegopoziomu tego piętra, stwierdzono bituminy w ilości 0,002%.
Osady gómego wapienia muszloweogo zostały zbadane w kilku profi- lach w północnym i południowym obrzeżeniu Gór SwiętOtkrzyskich.
W wapieniach ciemnych, jasnoszarych oraz w wa'pieniach ciemnycil prze-
pełnionych fauną, odsłoniętych w prz'Ekopie Les:.cy oraz na Górze Weso- lej, stwierdzono 0,12+0,032% ą:,ituminów.
. W wychodniach w Strzekzycach odslootięty j'Est ca1y 'górny watp~eń
muszlowy. Dolna seria (waiI'stwy z Pecten discites) repro€'Zentowana jest przez wa'pien,ie krystaliczne jasne, Sitopniowo przechodzące w wapien:ę
krystaliczne ciemne, przykry te poIltown:e jasnymi wapieniami. Ja,k wy-
ka.zały badania, wraz ze zmianą za:barwienia zmienia się w nich również zawartość bituminów. Wa'p:'Enie jElSne zawiera.ią 0,014+0,03% bituminów, natomiast w ciemnych ilość ta wzrast.a do 0,057%. Badania mikroskopowe
wykaza.ły w ciemnych wapie-niach wystąpie,n,ia, śladowych ilości bitumi- nów na powierzchni skorup lub wewnątrz nich.
Wa,rstwy cera,tytowe, reprezentow8lne w tym profilu przez wapienie szare drohnokrystaHczne, zE1lw:erają 0,055% bitumin.ów. W ootatn5.m p:r ziomi.e górnego w.apienia mu.szl c we:go , w tak :zwanej bwi..cy terebratulo- wej, stwierdzono bituminy w ilości 0,02%. W szlifie mikroskopowym wykona,nym z tej próbki wykryto 'Obecność bituminów w Hoodach ślado
wych w formie nieregularnych wpryśnięć na powerz·chni SkOTUp.
W okolicach J alkim 'Jw~c z osadów górn,~o wapjenia mus.zlowego zdO- lano pobrać próbki jedynie z wars,tw z Pecten discites, w ktÓTych stw:er- dzono zal€dwie 0,002°/0 bituminów, mimo wyra~nego zapachu wydziela-
jącego się z n!ch przy uderzeniu. Przypusz~ln~e zawierają one; podob- nie jak i środkowy wapień muszlowy it'etgO profilu, bituminy nierozpusz- c.zalne w chloroformie.
Dokładnie zbada'no profil górnego wB'pienia muszlowego w kam~enio-".
łomach w Bliż:yJnie. Warstwy z Pectendiscites, wyksztalcone ja~o wap:e- nie demnt{)sxa,re, krystaliczn€l, z3·wierają stosunumw:> najwięks2ą ilość bitum~nów (0,07%), które, jak wykazały badalnia, mjkroskopowe, hV'Jrzą
nieregula,z.ne wtrącenia na granicy sko~up. Nad nimi leżą wapienie krysta- liczne ciemnoszare (O,02C+O,OJ 4.°/0 bituminów) z wkładkami wapieni staloW'osza'Tych; pylaIStych, wietrzejących n-a kolc1l' żółtawy, zaw~'2't':ajacyrh
niniejsze Hośd bitum.inów rzędu tysięcznych procentu (0,008+0,006%
bitum1nów).
'SeTia warstw eeratyto.wy,eh,· reprezen,towami przez' wapienie c:iemn:o-:
Eżar.e.zŻYłkp,mik<l)cVtu iz Pcżnymi odciska:zni. fauny, zawiera bitJiim.iny vi Hooci 0,018-+0,034% .' Wapienie sza.re renI'lE'Zentu;ą'ce o~I·.atm~l~ ogriiwó górnego wa'pieniBJ muszlowego zawierają 0,011+0,0460/() bituminów. .
Skały bitumiczne w Górach Swiętokrzyskich 29
W odsło.nięciu w Jarugach zredukowany m.iąższościowo górny wapień
muszlowy prawie nie wykalluj,e cech bitumicznych. W pclbranychprób-c ka.ch s,twio&dzono 0,002% bituminów.
Jak widać z wyżej podail1ego. przeglądu zawartości 'bituminów w utwo.- rach wapienia muszlowego, na terenie Gór Świętokrzyskich istnieje zróż
nicowanie bitumiczności osaodów zarówno w pro.fiJ.u pionowym, jak i w ro.zprzestrzenieniu poziomym. Niekompletne zbadanie cal'e<j serii wa- pienia muszlowego. we wszys<tkich profilach, wynikłe z braku cdslonięć, uniemożliwia wysunięcie dokladnij"ch wniosków odnośni'E! do bitumiczno...
ści poszczególnych po:zn.omów na terenie całych Gór ŚWięto.krzySlkich.
Uzyskane jedna!k dane pozwalają stwi,eTdzić, że najba,rdz:ej bitumiczny chaa-akter mają utwory w południo.wym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich.
W północnym o.brzeżeniu naj'bardziejbitumiczny joasi górny wa'pień
muszlowy okoEc Bliżyna. W miarę posuwalll,ia się ku ws.chodowi wraz z redUKcją miąższoścL"Osaodów zmniejsza, się :nównież' procentowa zawar .. '
rość hi1mminów w skale. W odsłonięciu w Jaruga,ch cały wa,pień mUSlzb~
wy, miąi'szości za,ledwie 12 m, zawiera już tyl!ko śladowe ilo.ści bituminów
rzędu jednej lUlb dwóch tysięcznych procentu.
DOGGER
Osady'doggeru, zwłaszcza, wyksztalcone w facji łupko.wej, są słabo
odsłonięte na terenie Gór Świętokrzyskich. Z natura,lnych o.dslorlięć zdo-
łanoO p:;.brać próbki jedynie z okolic Inowlodza o.raz z Grójca ko.lo. Ostro.W- ca Świętokrzyskiego.
W ciemn'oszarych iłach odslania'jących się w Zakościelu koło InowIo- dza w pcłbliżu poto.ku stwierdzono. 0,002% bituminów.
W iłołupkach ciemnos.za,ryeh odslaruających się w Zakościelu w wą
wozie, na zachód o.d dawnego dworu, stwierdzono bituminy w ilo.ściach
0,013%. CiEmniE! i10łupki odstonięte w zachodnim krańcu wsi Zakościele zawierają 0,01% bitumiJOów.
Ily piaszczyste ciemnosza~e, leZące w stropie serii dolnego podwapie:n- nika, zawiera1ą bituminy rzędu 0,02+0,003%.
W wkladce ciemnych iłołupków leżących w serii pi;askowcOwej odsło
piętej w zachodnim (Jdcinku Inowlodza stwi,erdzono .bituminy w grani~
cach 0,005+0,012%.
W Grójcu koło. Ostrowca Świętokrzywetg() znajdują się Wychodnie ciemnych iłów doggerskich. W pobranych z nich próbkach stw~erdzono.
bituminy w nieco większym nagromadzeniu dochodzącym do. 0,03%.
Ze względu na fragmentaryczne tylko zbadacie utworów jqry środlko
wej, na temat bitumiczności doggeru święto.krzySlkiego trudno cOtkolwiek
powiedzioEĆ ..
Większe nieco. stwteordzone ilości bitnlminów. w utwo.rach wschodniej
ezęśd północnego o.brzeżenia mogą być aa'bo przypadkowe, albo też w rej-or nie tym istniały w doggerze wa,run.ki bardziej sprzyjające powstawaniu,·
bituminów.
MALM
: Z·pun'ktu widzej1i-oa: bitu!piCZlności ~ady.ma,1mu zosta-ły z.badane w pól-;-
nocnym
o.brZJe'Żeniu Gór ŚwiętokrzySlkkh w profi1uBal'.towa.i Iłży; W. ~-... 1
j
30 Jadwiga Kr6licka
- ---_.
__
... _ - - - --branych próbkach stwierdzono bitUllliny w ilościach zaJ.edwi.e tysięcznych części prccentu .. Maksymalne nagromadzenie bituminów wynosi w tych utworach 0,011%. W osadach r,eprezentujących poZ:oe.my górne.go malmu w szeregu serii nie wykryto wcałe bituminów. Wapienie całej górnej jury nie wykazują cech skal bitumicznych, pod wpływem uderzenia nite
wydzielaosię z nich zapach cha!rakterystyczny dla bHuminów.
. W wapieniach zaliczonych do o'ksfordu, rauraCm i astartu, odsloniętych :iN przełomie rzeki Kamiennej w Baliowie i Ska.rpcej stw:eroz()IIlo bitu- miony w ilościach wahających się w g.ranicach 0,01+0,011%. W jednej próbce z waopielt1i skalistych, należących do astartu, bituminów nie wy"- kryto.
,'. Profil kimeTydu zbadaono w odsłonięciach w Iłży, Maleniowie oraz
'YV Krzyżanowicach. BitUminy w ilościaoch 0,002+0,011% s.twierdzono w wapieniach ooUtowych przewars,twiooI1ych marglami, w wapieniu litO"' graficznym,· w próbce z iłów maorglistych sza.rych oraz w zlepach detry- towych.W próbkach z wapieni jasnos.zarych płytkowych, wapieni mu- szlowoowych oraz w zlepach mruszlowcowyCh bituminów nie wykryto.
Z utworów bononu pobrana; próbki w okolicy Tomaszowa Mazowiec ....
kiego z żółtych płytkowych wa'pielIli, gdzie stwierdzono. bituminy w ilo-
ściach 0,004% i 0,01%.
KREDA
.. Z utworów kredy pobrano kilka próbek w synklinie Tomaszowa Ma-
żówieckiego. Naturalnych odslonięć se!rii neookomu !brak. Jedna próbka ezaofnych iłów po.brana została ze starych zwałów w Niebo.rowie, p:Jzos:ta':':'
l;Y.chlu Ż ookresu wydobywalILia rud żelaznych. Wykryto w niej 0,012%
ł?i~uminów. .
Z··os'adów kredy środkowej odsłoniętej w Sma,rdrewicach 'Pdbrano próbki z utworów spoczywających na serii pi3lSków albs,kich. W 'Piaskow- .Cach ilastych szarozielonych z ciemnymi plamami, odsłaniaojących się
. vi:
zwietrzelinie na szczycioe wzgórza nad Pilicą, oraz w marglach plami- sfychciemnoszarycll s-tw:ero.zono bituminy w ilości kilku tysięcznych c,zęści procentu. Wapienie margliste odsłoonię'e w łomach przy drodze we wsi Smardzewice zaow:erają 0,006+0,007% bituminów.Ze względu na niewielką ilość pohra.nych próbelk uzyskaone wyniki
badań tere1nowych i laoboraotoryjnych dotyczące utworów kredy mogą być uważane jedynie za, dane orientacyjne.
OGOLNA CHARAKTERYSTYKA BITUMICZNOŚCI GOR ŚWIĘTOKRZYSKICH
NieWie1lka stosunkowo ilość połbranych i zbadanych prObek z utworów paleozoiku i mezozoiku Gór Świętokrzysilćch pozwała tylk() na bardzo .ogólne scharakteryz.owamie .. występujących w nich serii bitumiczonych.
Ogólniepodkreś1ićnal€~, że. znacznie większą Ibitumicznością odzna':'
'~ją się utwory pałeozoiku (ta.b. 1).
Seria łupkowa kambru, zawiera ilość bituminów wahającą się w gra- nicaoch 0,07+0,2%. W osadach łupków graptolitowych syluru występuje
0,1+0,31% bituminów.
Skały bitumiczne w Górach Swiętokrzyskich 31 W dewonie środkowym i górnym zawartość bituminów wzrasta.
W próbkach z łupków dewońskich stwierdzono m~iksymalną ilość węglo
wodorów wyn'OSzącą 0,45%. Przec!ętna ilość bitum.inów w próbkach z wapieni waha się w granicach 0,1-: .... 0,2%. Z wa,pieniami dewonu gór-
negozwiązane są ponadto wystąpienia śladów płynnej ropy obse·rwowan~
qd dawna w Hcznych kamieniołomach. Intensywne zampienie rdzeni z wa.pieni franu i famenu, stwierdzone ostatnio w wierceniu w Zarębach
(W. Jurki'Ewicz, H. Zak·owa, 1961), wskazuje na 'dewon jako na.jbardziej bitumiczny pniom stratygraficzny w całym paleozoiku świętokrzyskim.
Badane próbki z karbonu i cechsztynu wy.kazalyzawaq'tość bituminów w ilości 0,1+0,14010.
Tabela 1 Procentowa zawartość bitumin6w w utworach paleozoiku i mezozoiku
I
Zawartosć bttuminow w granicach od - do (w proc")-- Stratygrafia 0,000-:-0,050 0,000-:-0,100 0,000-:-0,200 0,000-:-0,400 0,000-:-0,500I I I I
Kreda Malm Dogger
Wapień muszlowy Cechsztyn Karbon Dewon S);'lur Kambr
0,001-:-0,012 0,001-:-0,011 0,001-:-0,029
0,001-:-0,08
I I I
0,14 0,10-:-0,12
0,07 -:-0,20
j
l
!
0,10-:-0,31
~---~---~---~ .
0,10-:-0,45
. W utworach mezozoicznych za.rys.owuje się stopniowy spadek procen- towej zawartości bituminów w miarę przechodzenia do coraz młodszych
bitumicznych poziomów wyróżniany.ch w profilu stratygraficznym.
W wa.pieniu muszlowym rn.a,ksyrn.alna zawartość bituminów wynosi 0;080%, w doggerze 0,029%, w ma]mie 0,011%, w neJk.o.rn:'e .0,012%.
Wraz ze spadkiem zawartości węglowodorów za,nikają cechy bitumicz-
neskały. Wapienie paleozoiczne wydzielają przy uder~e'l'liu ba,rdtóinten- sywny zapach bitumiczny, próbki z wapienia muszlowego cechują się słabszymza.pachem, a w wa.pieniach z malmu zapach bitumicżny jest pra.wie niewyczuwalny .
. ' J'ak wykazały badania mikroskOopow,e, forma występowa.nia bitumi- nów w ska·le zależna jest od litobgii. W wapieniach bituminy występują przeważnie w postaci nieregularnych wpryśnięć lub powłoczek na brze.,.
gach szczątków organicznych lub na, granicach agregatów ziarn ka1.cyto- wych (tab!. I, fig. 2). W utworach łupkowych tworzą nieregularne wtrą
cenia.W zrogowc<lwanym mułowcu sylurskim stw:.erdzono bituminy w postaci wydłużonych form po·dkreślających laminację skały (tab!. I, fig. 3).
'. Teren obecnych Gór Swiętokrzyskich jest tylko niewielkim wycin-
kiem wielkich obszarów paleogeograficznych cechujących się podobnymi warunka.mifacjalnymi. Występujące na terenie Gór ŚwiętClkrzyskich
serie bitumiczne mają znacznie większe roozprzoestrzenienie:
32 Jadwiga Królicka
Paleozoik i mezozoik, które w Górach Swiętokrzyskich zawiera·ją tylko
ślad:::we il{)ści bituminów, na innych obszarach, przy istnieniu dogodniej- szych warunków strukturalno-kolektorskich, zawierać mogą znacznie
więks~ nagromadzenie węglowcdorów nawet o znaczeniu przemysłowym.
A więc badania bitumiczn·ości ska·ł paleozoicznych i mez{)zoicznych mają
cych wychodnie w Górach Swiętokrzyskich mają zasadnicze znaczenie dla skrystalizowania koncepcji geologiczno-poszu!tiwawczych złóż ropy ns.ftowej i gazu ziemneg:> w na1bliżs:zym obrzeżeniu Gór Swiętokrzyski.ch
i na całym obszarze Niżu PolsJti.
Zakład Złó:l: Ropy, So11 1 Surowców Chemicznych I.G.
Nlldesła.no dnia 27 stycznie. 1961 r.
,PISMlENNICTwO
CZARNOCKI J. (1947) - Przewodnik XX zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicz..' - lIlego w Góracll Swiętokrzyskich w 1947 r. Rocz. Pol. Tow. Grol., ni
p. 237-299. Warszawa. '
CZARNOCKI J. (Ul57a) - Prace geologiczne, 2. Tektonika Gór Swiętokrzysldch, Z. li : Stratygrafia i tektonika Gór Swiętokrzyskich. Wyd. pośm., Pr. I:nst:
, Geol., 18, p. 109-120. Warszawa. .
CZARNOCKI J. (1957b) - Prace geologiczne, 2. Tektonika Gór Swiętokrzyskich, z. 3;
Geologia regionu łysogórskiego. Wyd. pośm., Pr. Inst. Geol., 18, nr 3;
p. 11&-13& Wa['szawa.
CZERMmSKI J. (1960) - Rozwój litologiczny serii węglanowej dewonu południowej części Gór SWiętokrzyskich. Pr. IlIlst .. Geol., 30. WM'szawa.
DĄBROWSKA Z. (1953) - Kimeryd pod Iłżą. Z badań nad górną jurą w Polsce~
Biul. Inst. Geol., b. n., p. 5-27, WaI'szawa.
DEMBOWSKA J. ~HI52) - Górna jura między Radomiem i Jastrzębiem. Z bada:ń
lIlad górną jurą w Polsce. Biul. IlIlst. Geo!., b. n., p. 31-50. Warszawa.
JURKmWICZ H., 2AKOWA H. (1961) - Perspektywy występowama ropy naft<ywej w pałeozoiku Swętokrzyskim (praca w druku).
KARĄSZEWSKI W.(1946) - Sprawozdarue z badań geologicznych w rejonlie Ino- wlodza nad Pilicą. Arch. Inst. Geol. (maszynopis). WS'rszawa.
KLECZKOWSKI A. (1003) - Budowa geologiczna osłony triasowej Gór Swięt<>
krzyskich w okolicach Suchedndowa. Biul. Inst. Geo!., b. Do. Wall'Szawa.
KOKOSZ'YŃSKA B. (1966) - Dolna kreda okoHc Tomaszowa Mazowieckiego. Z ba., dań geologicznych regionu Swiętokrzyskiego. Biul. l!nst. Geol., 113, p. 1---64. WM'Szawa..
KOW ALCZEWSKI B. (1900) - O wapieniu muszlQłWym na zboczu południowym. Gór
Swiętokrzyskichmiędzy rzeką Lośn1ą .i Cza-rną Nidą. Sprarw. Państw.
[a}st. Geol., 3, p. 400---4.187, nr 3-4. Warszawa.
KROLTCKA J. (1957) - Skały bdtumiC7JIle paleozoiku Gór Swiętokrzyskich. Arch.
Inst. Geol. (maszynOtp:s). Warsza,wa.
XaOLICKA _ J.(1958) - Skały biJtumiczne mezozo:cinego obrzeżenia Gór. Święto-"
krzyskich. Arch. Inst. Geol. (maszynopis). Warszawa.
streszczenie· 33
PAJCHEL M. (195'7) - DewClIl z profilu <kzegorzow:irc-Skaly. Z badań geologiC7!I1ych regiOillu SWiętok!rzys.kiego. Biul. Inst. Geo!., 112, p. 145--.2418. Warszawa:.
POZARYSKI W. (1948) - J.urn i kreda m!ędzy Radomiem, Za.w'.CIb.ostem i KraŚni
kiem. Siu!. Państw. Ins,t. Geo.l., 46. Waa-sza.wa.
:SAMSQNOWICZ J. (1929) - Cechsztyn, trias i lias na póllnOC'11ym moczu Lysogór.
Spraw. Państw. IlIlst. Geo!., 5, p. 1-282, nr 1-2. Warszawa .
. SENKOWICZOWA H. (lę55) - W!!Jpień muszlowy na pólnoonym obrzeżeniu Gór
SwiętomYSJkic!h. Z badań geologicznych regionu. Sw:iętokIl:2yskJiego. Biul . . Inst. Gro!.,. 113, Po 65-137. Warszawa.
~OWICZOWA H. (1967) - Wap.!eń muszlowy na połudlIliowym zboczu Gór
Swiętokrzyskich międrzy Cza.rną N.idą a Chmielinilć'em. Z badań geolo- gicZIIlych regionu ŚWiętokrrzyskiego. Biul, Inst. Geol., 112, !p. 5--81. War.., szawa.
,sENKOWICZOWA H. (1967) - ·Przyczynek dOo majcl!Il.OŚdi . wapielIlia muszlOtWego w Górach SWiętokrzys'kich. Kwart. geo!., 1, p. 482-498, m- 3-4. War- szawa.
:.SENKOWICZOWA H. W!l158') - Uwagi Q środkowym triasie w okolicach Ra.do6zyc.
Kwart. geo!., 2, p. 3I4l~, llIt" 3. Wa'l"sZ8JWa. ' TO.MCZYK H. (19511) - Stratygrafia gcff;landu niecki Międ:zygórs:k:iej w Górach,
Swiętokrzys'lćch na poldstawie faruny z łupków grarptQlitowYt\lh Biul.
Ins.t. Geo!., 93. Warszawa. ..
TOMCZYK H. Cl1956) - Wenlok i ludlOtW w synkl:fJnlie kieleckiej Gór Swięto.kr:zyskich.
. Pr. linst. Geo!., 16. WaD:"Szawa.
BHTYMHB0311L1E DOPO,lUd B CLBEBTOKIJIHCKJIX rOPAX
Pe310Me
B 1957-.1958 rOAax B feoJIOrH<leCKOM HHCTWrYTe B BapwaBe (OTAeJI MecTOPOlK-
,l.{emdł He<I>TH, COJIH H XJ!:MHqecKOoro CblPbJl) H3yqaJIaCb npo6JIeMa 6JfTYMHH~HbIX
CBHT B naJIe030HCKHX H Me3030HCKHX OTJlOlKeHHlłX CbBeHTOKWHCKHX rop.
B eCTeCTBeHHblX 06Ha:m:eHHJlx B3JlTbI H HccneAoBaHbI 06pa3qbI KeM6pHHCKHlI:
M CHJIYPHiłCKHX CJIa~eB, AeBOHCKHX, KBl'4,eaHQyrOJIbHbIX H :QeXWT~HHOBbIX H~-
:aecTHHKOB. , . . ";:'1.'
H3 Me3030HCKHX cepHił B3JlTbI 06pa3qbI paKoBHHHoro H3BeCTHHKa H qaCTH'łHO ..norrepa, MaJIbMa H MeJIa.
KaK nOKa3aJIH ·nOJleBbIe Ha6JllO~eHHSI H Jla6oparopHbIe HCCJIe~OBaHHJl, 60JIb- weH 6wryMHH03HOCTblO OTJIH'łaIOTCJl naJIeOOOHCKHe OTJIOlKeHHJl. MaKCHMaJIbHoe co-
~ep:m:aHHe yrJleBOAopoAOB B KeM6pH:iłcKHX O'1'JIo:m:eHHJlX paBHJleTCJl 0,0200/0. B CHny- pHtłCKHX - 0,31% , B AeBORCKHX - 0,45% , B Kap6oHOsbIx - 0,12°/., B I:{exwreHHo- BbIX - O,l40f0.
B !le300o:lłCKHX OTJlOlKeHHJlX OTMeqaerCSI nOCTeneHHoe CHJoDKeHHe· npO:QeHTHOrO -COAep1KaHHJl 6HTYMOB no Mepe nepexoAa OT HH:atHHX rOpH30HTOB K BepXHHM.
MaKCHMaJlbHoe cOAep:m:aHHe 6HTYl1mHOB B paKOB~OM H3Bęc,,"HHKe paBHJl~
CH O,OSO/e, B AOrrepe - 0,0290/0, B MaJIbMe - 0,0110/0,. B !leny - O,Ol~o/ •..
34 Jad~ga Królicka ,
,. "!
Jadwiga KRÓLICKA
BITUMINOUS KOCKS WITmN THE SWIĘTY KRZn MOUN'1'AlNS
Summary
In 1957' and 1958, the Department of Deposits of OH, Salt and Chemical Raw- Materials of the Geological Institute investigated the oceurrence of series of bitu,...
minous' rocks in the_Palaeozoic and Mesozoic strata of the SWięty Krzyż Mountain~.
At poLnts of natu'l."al exposures, ga,mples were collroted amd exam.ined kom.
Carnbrian and Siluriaai shales and . from DevolIl!iaŹ:l.·, CaJI"boniferous aJIld Zechsteilll limes ton es.
From ':M:esozOie' senes, s~miPles were selected from Musohelkalk and; :f.ragm€l!l:"
tarUj, fr<:m Dogger, Malm and Cretaeeous sediroenłs.
_ Field observaUons a:nd laJboratory reseaJI"ch dds<:losed that of hig'her bitumilllą_
contell1t a!l'e the Palaeo.zoi,c sed:meillots. The max:mum eon·tent o.f hydrocarboll1S 1s 0.20% in the Cambrian, 0.310/0 in the -Silurian, 0.450f0 in the Devonian, 0.12% in the.
Carbonlferous and 0.14% ill1 the Zechstein.
In the Meso·zole sediments theiJ.'e may be observed a gradual decrease in bitu- mina content, in concQrrenee wiiJ;h successively younger strata.
-rhe ~ax:lll1um CCa1t€i!lt of bit~a i5 0.080f0Ln the Muschelkalk, 0.029% iln the Dogger, 0.011 Ofo iII1 the Malm aaJd 0.0121'/0 ID the Cretaceolis.
TABLICA I
Fig. 2. Szlif. z wapienia dewońskiego z Lagowa; x - bitum:II1Y
Polished: sectiOlll of Devonian l!mesto.ne from Lagów; x - bit1uni.na F,ig; '3. Szli:i~ żtÓgo",,~conego mułowca z Zalesia; x - biltumilllY . .
Polished sectiOO -of silicified lIludstoile from Zalesie; x - bdtuml:lia
Kwo:!". geol., nx J, 1002 t.
Fig, 3
JadW1ga KRćl.lCKA - Skały bitumiczne w Górach Świętokrzyskich
