System partyjny Federacji Rosyjskiej

System partyjny Federacji Rosyjskiej

Bożena Pietrzko

System partyjny Federacji Rosyjskiej

Zmiany podstaw prawnych systemu partyjnego

K sz ta łto w a n ie się sy stem u p arty jn eg o w F e d e ra cji R osyjskiej w arunkow ane je s t zarówno historycznie, jak i obecną sy tu acją spo­ łeczno-ekonomiczną kraju. U w arunkow ania historyczne to kilkudzie­ sięcio letn i monopol K om unistycznej P a rtii Z w iązku R adzieckiego i zw iązane z nim nie tylko form alnopraw ne rozw iązania, ale tak że utrw alone sposoby działania, podejmowania decyzji, świadomość fu n k ­ cjonariuszy partyjnych i społeczeństwa. To również b rak ruchów opo­ zycyjnych i niszczenie prób ich pojawienia się.

P rzem ian y w ZSRR rozpoczęła now elizacja K onstytucji z 1977 ro k u 1. D ała ona możliwość o k reślen ia k ieru n k ó w reform sy stem u politycznego ZSRR. W tym czasie były to założenia teoretyczne, któ ­ re dopiero po k ilk u n a stu latach mogły zostać wprowadzone w życie. Do kierunków tych należało:

- stworzenie w arunków prawnych, politycznych, organizacyjnych i eko­ nomicznych działania rad deputowanych ludowych od najwyższego do najniższego szczebla, zm iany w stru k tu rz e rad;

- reform a system u prawnego;

- rozdzielenie funkcji partyjnych i państw ow ych, zm iana m ech an i­ zmów działania p a rtii (utożsam ianego z ap aratem władzy państw o­ wej).

P ierw sze wybory do Zjazdu D eputow anych ZSRR według nowej ordynacji wyborczej, które odbyły się 26 m arca 1989 roku, oraz grupy i frakcje, jakie wyłoniły się w parlam encie, potw ierdzały w cześniej­ sze obserwacje: rozpoczął się bardzo powolny proces u tra ty p arty jn e ­ go monopolu KPZR.

Reformy polityczne, w tym nowa ordynacja wyborcza, wym usiły na dużej grupie działaczy p arty jn y ch zaprezentow anie swych poli­ tycznych kwalifikacji przez kandydow anie do parlam entów republik związkowych i do lokalnych ciał ustawodawczych. Gorbaczow nazy­ wał to testem wyborczym, k tó ry stosunkow o często z pozytyw nym w ynikiem zaliczali kandydaci spoza grupy partyjnej. Świadczyło to o b ra k u um iejętności kandydatów p a rtii w staw an iu w szran k i wy­ borcze, ja k również o wrogich nastro jach w stosunku do funkcjona­ riuszy partyjnych. W tym czasie jed n ak zwycięstwo w wyborach w a­ runkow ane było środkam i finansowym i i możliwościami organizacyj­ nymi, a takim i dysponowali działacze partyjni wszystkich szczebli.

Rysy na monolicie KPZR pow staw ały również w skutek pojaw ia­ nia się nieform alnych organizacji („nieformałów” - nie były one reje­ stro w an e przez władze), k tóre w późniejszym czasie dały początek wielu nowym partiom politycznym, organizacjom i stowarzyszeniom , rep rezen tu jący m różnorodne in te re sy społeczne2.

W w ybranym w takich w arunkach i nastrojach społecznych Zjeź- dzie D eputowanych Ludowych ZSRR tworzyły się frakcje, które okre­ ślano jako:

- „reform atorów ”, ludzi z politycznego kierownictwa kraju, zdecydo­ wanych w mniejszym lub większym stopniu na reformy;

- „aparat” partyjnych i państwowych funkcjonariuszy oraz deputow a­ ni skupieni wokół nich, zdecydowani przeciwnicy reform ;

- „radykałów ”, zwolenników rad y k aln y ch reform , głoszących h asła dem okratyzacji życia społecznego bez jednoczesnego sam ookreśle- nia politycznego i sam oorganizacji.

Nieco później w yodrębniła się również M iędzyregionalna G rupa De­ putow anych (Jelcyn, Popow, Afanasiew, Sacharow), k tó ra odgrywała rolę opozycji w e w n ą trz p a rla m e n ta rn e j3.

W cześniejsze decyzje i dośw iadczenie k am p an ii wyborczej oraz wyborów ponow nie zwróciły uw agę na m echanizm y funkcjonow a­ nia p a rtii i jej ap aratu , co w praktyce miało doprowadzić do ścisłego

2 E. H a n i e j, N. J e r ż o w a, R. A n d e r s o n: Rosja: sta ry p r o d u k t w now ym opako­

w a n iu ? W: E lity w Polsce, R o sji i na W ęgrzech. W ym iana czy rep ro d u kcja ? R ed. I. S z e -

l e b y i . D . T r e i m o n . E. W n u k - L i p i ń s k i . W a rsza w a 1995.

3 „M oskovskië n o v o sti”, 11 iju n ja 1989; „M oskovskie n o v o sti”, 14 iju n ja 1989.

132

rozgraniczenia funkcji p a rtii i państw a. Problem te n podejmowano w ZSRR w ielokrotnie w latach sześćdziesiątych i siedem dziesiątych minionego stulecia. Nie zaobserwowano jednak działań n a rzecz roz­ graniczenia funkcji p a rtii i państw a. Wręcz przeciwnie - zjawisko to pogłębiało się, szczególnie w okresie, kiedy G eneralnym Sekretarzem КС KPZR był Leonid Breżniew. P a rtia przejm ow ała zad an ia o rg a­ nów p ań stw a zarówno w sferze politycznej, jak i gospodarczej, a to z kolei prowadziło do ro zrastan ia się jej ap aratu .

Celem zm ian było doprowadzenie do stan u , kiedy wpływy p a rtii na sfery życia społecznego byłyby realizowane w sposób pośredni, przez członków partii działających w tych sferach, nie zaś przez przejmowa­ nie funkcji organów władzy państwowej.

R ealizacja reform a p a ra tu partyjnego nie mogła przesłonić k ie ­ rownictwu KPZR w ystąpienia tendencji odśrodkowych w p artii. Mo­ nolit p a rtii przestaw ał istnieć. W ram ach KPZR funkcjonowała P la t­ forma Dem okratyczna, w Biurze Politycznym zarysowały się podzia­ ły, p a rtia traciła poparcie podstawowych organizacji, będących jej fu n ­ dam entem . Traciła również poparcie organizacji stanow iących jej za­ plecze - związków zawodowych i organizacji młodzieżowych.

Przełomowa dla dalszych losów KPZR stała się decyzja drugiego Zjazdu D eputowanych Ludowych ZSRR (12-15 m arca 1990 r.), w pro­ w adzająca system w ielopartyjny i usuw ająca z Konstytucji ZSRR a r ­ tykuł 6 o przewodniej i kierowniczej roli p artii kom unistycznej4.

Kilka miesięcy później, 12 czerwca 1990 roku, Zjazd Deputowanych Ludow ych F ed eracji R osyjskiej ogłosił d e k larac ję o su w eren n o ści Rosji. Znaczący dla późniejszego rozwoju rosyjskiej sceny politycznej był p u n k t 12 deklaracji, w którym stw ierdza się, że „RSFRR g w aran ­ tuje w szystkim obywatelom, partiom politycznym, organizacjom spo­ łecznym, ruchom masowym i organizacjom religijnym , działającym w ram ach Konstytucji RSFRR równe praw ne możliwości udziału we w ładzach państw ow ych i społecznych”5. D ek laracja zaw ierała rów ­ nież stw ierdzenie, że będzie ona stanow iła podstaw ę dla nowej Kon­ stytucji RSFRR (art. 15)6.

Zanim jednak przystąpiono do prac nad projektem nowej ustaw y zasadniczej Rosji, Zjazd D eputow anych Ludowych 16 czerwca 1990 roku znowelizował dotychczas obow iązującą K onstytucję. Szczegól­

4 K o n stitu c ija S S S R . M o sk v a 1977. A rty k u ł o id e n ty c z n y m b rz m ie n iu (a rt. 6) z n a j­ dow ał się w K o n sty tu c ji R S F R R z 12 k w ie tn ia 1978 ro k u .

5 S b o rn ik zakonodateV nych aktov R S F R R o g osudarstvennom suverenitete, sojuznom

dogouore i referendum e. M o sk v a 1991, s. 5.

nego znaczenia nab rały arty k u ły 6 i 7, które po zm ianach brzm iały następująco:

- a rt. 6: „P artie polityczne, związki zawodowe i organizacje młodzie­ żowe oraz inne organizacje społeczne i ruchy masowe poprzez swych przedstaw icieli, w ybranych do Rad D eputow anych Ludowych oraz w innych form ach b io rą udział w w ypracow aniu polityki państw a, w kierow aniu państw em i spraw am i społecznymi”7.

- art. 7: „W szystkie p artie polityczne, organizacje społeczne i ruchy masowe, realizując funkcje przewidziane w ich program ach i s ta tu ­ tach , d z ia ła ją w ra m a ch K onstytucji ZSRR, K o nstytucji RSFRR i K onstytucji rep u b lik autonom icznych oraz p raw ZSRR, RSFRR i autonom icznych republik.

Nie dopuszcza się do pow stania i działalności p artii, organizacji i ruchów, których celem jest siłowa zm iana ustro ju i całości socjali­ stycznego państw a, osłabienie jego bezpieczeństw a, wzniecanie spo­ łecznych, narodowościowych i religijnych niepokojów”8.

W prow adzone zm iany stanow iły potw ierdzenie - z form alnego p u n k tu widzenia - równości wszystkich partii, związków, organizacji i ruchów społecznych wobec praw a. Późniejszy rozwój sytuacji w Rosji poświadczył inne, niż deklarow ane, działania wobec partii. Po sierp­ niowym puczu prezydent Rosji B. Jelcyn wydał 23 sierpnia 1991 roku dekret, n a mocy którego n a tery to riu m Federacji Rosyjskiej zaw ie­ szona została działalność kom unistycznej p artii. Kolejny d ek ret z 6 w rześnia zakazywał działalności KPZR i Komunistycznej P artii RSFRR, a ich m ajątek przekazyw ał w ręce państw a. 18 gru d n ia 1991 roku Rada Najwyższa RSFRR podjęła uchwałę o rejestracji zrzeszeń społecznych, co stworzyło podstaw y praw ne tw orzenia nowych p a rtii politycznych.

Kolejnym ak tem praw nym dotyczącym k szta łto w a n ia się p a rtii politycznych, ich roli i miejsca w system ie władzy w Rosji była Kon­ stytucja przyjęta 12 grudnia 1993 roku w ogólnonarodowym referen­ dum. Zgodnie z n ią zorganizow ane podm ioty polityczne i jednostki m ają możliwość prow adzenia działalności w ram ach konstytucyjnych norm i zasad. O rganizacje i stow arzyszenia powoływane s ą w celu re p re ze n to w a n ia i a rty k u ło w a n ia różnorodnych interesów , potrzeb i woli grup społecznych. W artykule 13 K onstytucji stw ierdza się, że w Federacji Rosyjskiej żadna ideologia, światopogląd nie mogą być uz­ nane za państw ow e i jedynie obowiązujące. W szystkie p artie i orga­ nizacje społeczne s ą równe wobec praw a9.

7 Ibidem , s. 20. 8 Ibidem .

134

Na mocy obowiązującej K onstytucji i ordynacji wyborczych p artie polityczne, zw iązki zawodowe oraz organizacje społeczno-polityczne mogą zgłaszać kandydatów na prezydenta i prowadzić kam panię wy­ borczą swego k an d y d ata. Jednocześnie, w ybrany prezydent je st zo­ bowiązany do zaw ieszenia swojego członkostwa w p artiach politycz­ nych na czas spraw ow ania urzędu.

W p rzy p ad k u wyborów do Rady Federacji i Dumy Państw ow ej kandydaci s ta r tu ją w nich indyw idualnie z poparciem ugrupow ań poli­ tycznych. W w yborach do Rady Federacji obowiązuje system w ięk­ szościowy, a do Dum y Państwowej - system m ieszany — większościo­ wy i proporcjonalny. System proporcjonalny zastosowano podczas po­ działu m andatów między listam i ugrupow ań politycznych i tylko tych, które przekroczyły 5-procentowy próg głosów zdobytych w skali ca­ łego kraju.

O statnim ak tem praw nym regulującym działalność p a rtii politycz­ nych je st u staw a o p a rtia ch politycznych z 2001 ro k u 10. F o rm aln o ­ praw ne rozwiązania sprowadziły partie polityczne w Rosji do organizo­ w ania k a m p an ii wyborczych, odgryw ania roli opozycji w p a rla m e n ­ cie (w tym przypadku opozycji wobec prezydenta), pozbawiając je fak ­ tycznego udziału w spraw ow aniu władzy. P artii, które m ają obecnie znaczenie ogólnopaństwowe, jest w Rosji około kilkunastu. W bardzo k rótkim czasie zaczęły pow staw ać w Rosji nowe p a rtie polityczne, najczęściej niew ielkie liczebnie, z mało precyzyjnie określonym p ro ­ gram em działania.

Etapy kształtowania się rosyjskiego systemu partyjnego

I - L ata 1990-1991

To etap odreagow yw ania czasu monopolu p a rtii kom unistycznej jeszcze w stary ch s tru k tu ra c h . Pow stało wiele p a rtii, ruchów p o li­ tycznych, a miejscem ich tw orzenia się i działania były duże ośrodki miejskie. P ierw szą ich próbą stały się wybory prezydenta Federacji Rosyjskiej w 1991 roku. Były one bodźcem do grupow ania się p a rtii w bloki i koalicje wyborcze.

II - L ata 1992-1993

P artie, które powstały już i pow staw ały nadal, zaczynały sw ą d zia­ łalność w nowych w aru n k ach odradzającej się państw ow ości ro sy j­

skiej. Spraw dzianem dla nich stały się wybory p arlam en tarn e 12 gru d ­ nia 1993 roku i referendum konstytucyjne. W 1992 roku działało le­ galnie i było zarejestrow anych 37 partii. Wybory zaś stanowiły kolej­ ny bodziec do zaw iązyw ania się bloków i koalicji wyborczych (w koń­ cu roku 1993 zaw iązano 8 bloków wyborczych). Komisja wyborcza za­ rejestrow ała 5 p a rtii politycznych i 8 bloków wyborczych (w ordyna­ cji wyborczej przewidziano 100 tys. podpisów wyborców jako wymóg rejestracji).

Wyniki wyborów były potw ierdzeniem istniejących głębokich po­ działów rosyjskiej sceny politycznej i jej różnorodności. Zjawiskom tym sp rzy jała złożona ordynacja wyborcza, próby w yelim inow ania z wyborów niektórych ugrupow ań politycznych (ograniczono m ożli­ wości ich rejestracji, także eliminowano je jeszcze przed rejestracją) i stosunkow o krótka, kilkutygodniow a k am p an ia wyborcza. Z wielu przedwyborczych decyzji B. Jelcyna można przytoczyć: zakaz działal­ ności 4 z 5 p a rtii kom unistycznych oraz frontu Ocalenia Narodowe­ go. W wyborach nie wziął również udziału neoliberalny blok Sierpień (Avgust) K onstantyna Borowoja i nacjonałistyczno-praw osław na P a r­ tia Konsolidacji.

N ajw iększe re p rezen tacje w prow adziły do Du.my w 1993 roku: Wybór Rosji (76 m andatów), P a rtię Rosyjskiej Jedności i Zgody (30 m andatów) - p artie charakteryzow ane jako prawicowe i jednocześnie projelcynowskie; D em okratyczną P a rtię Rosji (15 m andatów ), Ruch „Kobiety Rosji” (23 m andaty), Blok Wyborczy „Jabłoko” (25 mandatów) - p a rtie ch arak te ry z o w an e jak o centrow e; K o m u n isty czn ą P a rtię Federacji Rosyjskiej (45 m andatów), A g ra rn ą P artię Rosji (55 m an d a­ tów), P a rtię Liberalno-D em okratyczną (63 m andaty) - p artie c h a ra k ­ tery zo w an e ja k o lewicowe. Do D um y w p ro w ad ził rów nież swych przedstaw icieli Związek 12 G ru d n ia (12 m andatów ), który tw orzyli deputow ani w ybrani jako niezależni w okręgach 1-mandatowych oraz ugrupow ania: Nowa Regionalna Polityka (65 deputowanych) i Rosyj­ ska Droga (25 deputowanych).

Wybory do p a rla m e n tu Rosji przyniosły zask ak u jące dla w ielu obserw atorów w yniki. Znaleźli się w nim zarówno przedstaw iciele p a rtii opowiadający się za prezydentem Jelcynem (Wybór Rosji), ko­ m uniści (Komunistyczna P artia Federacji Rosyjskiej), jak i nacjonali­ ści (P artia Liberalno-D em okratyczna Żyrinowskiego). Różnorodność p arty jn a w parlam encie świadczyła o poglądach i nastrojach w ybor­ ców. W yraźnie zarysowało się skrajnie lewe skrzydło elektoratu (czę­ sto było ono n azy w an e „trad y cy jn i radzieccy lu d zie”) - to przede w szystkim zwolennicy odbudowy Zw iązku Radzieckiego. E lek to rat lewicowy w poszukiw aniu swego m iejsca n a scenie politycznej n ie ­

136

jednokrotnie przechodził do skrajnej prawicy (np. W. Żyrinowskiego). W tym czasie nie było jeszcze wyraźnie ukształtow anych sił centrole­ wicy i ich brak um acniał tego rodzaju zachowania. Trzecią dużą gru ­ p ą wyborców byli zwolennicy prawicy. Najczęściej byli to głosiciele h a ­ seł „Rosja dla Rosjan”, „Rosjanie w Rosji powinni być uprzyw ilejow a­ ni”, stronnicy autorytaryzm u i użycia siły (armii) w polityce.

Wyniki wyborów w yraźnie wskazywały n a nieobecność na scenie politycznej Rosji p a rtii socjaldem okratycznej11.

I I I - L a t a 1994-1995

To etap, który p artie po zwycięstwie lub porażce wyborczej w 1993 roku w ykorzystały do konsolidacji sił, pozyskiw ania nowych grup elek­ to ratu , odbudowywania swej wiarygodności. E tap ten podporządko­ wany był ponownym wyborom p a rla m en tarn y m - 17 g ru d n ia 1995 roku, chociaż wiele p a rtii i ugrupow ań politycznych nie ukrywało, że ich polityczny cel stanow iły wybory prezydenckie w 1996 roku.

Przed wyborami p arlam en tarn y m i w 1995 roku na rosyjskiej sce­ nie politycznej pojawiło się 259 partii, ruchów i organizacji politycz­ nych (dane z 3 paźd ziern ik a 1995 r.) zarejestrow anych przez M ini­ sterstw o Sprawiedliwości. Większość z nich, mając n a uwadze p rze­ kroczenie 5-procentowego progu wyborczego, zm uszona była do za ­ w ieran ia sojuszy wyborczych. Około 60 bloków p a rty jn y c h i so ju ­ szy wyborczych zgłosiło swoje listy kandydatów do C en traln ej Ko­ misji Wyborczej. M usiały one spełnić jeszcze jeden wymóg ordynacji wyborczej - p rzed staw ić 200 tys. podpisów, k tó re należało zebrać w 15 z 89 jednostek adm inistracyjnych Federacji Rosyjskiej. W szyst­ ko to sprawiło, że obserw atorzy rosyjskiej sceny politycznej i przed­ wyborczych działań określali je m ianem „dzikiego pluralizm u p a rty j­ nego”.

Doświadczenie poprzednich wyborów pokazało, że 5-procentowy próg wyborczy doprowadził do tego, że silne partie polityczne nie pod­ trzym yw ały p a rtii słabych tej sam ej orientacji, odbierając im głosy. Okazało się, że łatw iejsze są takie działania niż zdobywanie głosów elek to ratu opozycji. W rezultacie tej gry politycznej do p arlam en tu weszli przedstaw iciele p a rtii radykalnych, a poza nim pozostała w ięk­ szość p a rtii u m iark o w an y ch , k tó re nie przekroczyły w ym aganego progu.

11 S zerzej p a trz : A. W i e r i ż n i k o w , J. R a c h o ń : P a rtie p o lityc zn e w Rosji. „Więź” 1994. n r 5, s. 7 3 -7 8 ; B. P i e t r z k o : Rosja. K o n ty n u a c ja czy negacja reform sy ste m u

politycznego Z S R R . W: D y n a m ik a system ó w p o lity c zn y c h w yb ra n ych p a ń s tw E uropy Ś ro d ko w ej i W schodniej. Red. M. B a r a ń s k i . K atow ice 1995, s. 3 5 -5 2 .

Przebieg kam panii wyborczej w 1995 roku wskazywał na to, że pró­ bowano uniknąć takiego błędu. Na podstaw ie b ad ań C entrum Poli­ tycznych Technologii wytypowano 24 p artie i ruchy polityczne, któ­ rych obecność w przyszłej Dum ie była mniej lub bardziej praw dopo­ dobna. P artie te podzielono na cztery grupy.

Do pierwszej grupy zaliczono partie, które bez tru d u m iały osiąg­ nąć 5-procentowy próg w wyborach. Ich liderzy cieszyli się d u ż ą po­ pularnością, sam e p artie zaś m iały wykształcone stru k tu ry organiza­ cyjne i kadrowe. Na grupę tę składały się: A grarna P a rtia Rosji z jej liderem M. Łapszynem, Kom unistyczna P a rtia Rosji z G. Ziuganowem, Liberalno-D em okratyczna P a rtia Rosji W. Żyrinowskiego, „Nasz Dom - Rosja” W. C zernom yrdina, „Jabłoko” G. Jaw lińskiego. Z tej grupy 4 p a rtie były już obecne w Dumie.

D ru g ą grupę tworzyły p artie, których szanse wyborcze oceniano jako średnie. Znalazły się w niej: Kongres Gmin Rosyjskich z J. Sko- kowem i A. Liebiedziem, P a rtia Sam orządności Robotników z B. Fiodo- rowem, Demokratyczny Wybór Rosji J. Gajdara, Ruch „Kobiety Rosji” z A. Fiedułową. Dwie o statn ie p a rtie były obecne w Dumie. P artie te różniły się pod względem popularności lidera, organizacji s tru k tu r i kadr.

T rzecią grupę tw orzyły p a rtie , k tó re 5-procentow y próg mogły osiągnąć przy bardzo sprzyjających okolicznościach. Dotychczas nie były reprezentow ane w Dumie. Ich liderzy cieszyli się du żą lub u m iar­ k o w an ą popularnością. P a rtie te m iały bardzo słabo w ykształcone stru k tu ry organizacyjne i kadrowe. W omawianej grupie znalazły się: „Dzierżawa” (Mocarstwo) A. Ruckiego, Blok Iw ana Rybkina, „Naprzód Rosjo!” Borysa Fiodorowa, a tak że Przekształcenie Rosji z F. Rosse- lem na czele.

C zw artą, najliczniejszą grupę stanow iły p artie i bloki wyborcze, które m iały bardzo małe szanse w głosowaniu na listy partyjne, ale ich przedstaw iciele liczyli na głosy w okręgach 1-mandatowych. G ru­ pę tę tworzyły: Ruch „Kiedr” A. Panfiłowa, Jakubow icza i Tarasowa, W spólna Spraw a I. H ak am ad a, D em okratyczna Rosja z G. Jak u n i- nem i G. Starowojtową, „Za Ojczyznę” z Poliewanowem, „Moja Ojczy­ zna” Gromowa, P a rtia Rosyjskiej Jedności i Zgody S. Szachraja, „Wła­ dza Narodowi” z Ryżkowem i B aburinem na czele, Blok „Panfiłowa - Gurow - Łysenko” (P artia R epublikańska), S tabilna Rosja, Rosyjski Zw iązek Przem ysłowców i Przedsiębiorców Rosji - Zw iązek Pracy W. Szczerbakowa i M. Szm akow a, a także Kom uniści - Przodująca Rosja - za Związek Radziecki z Anpiłowem na czele. Tylko p rzed sta­ wiciele 3 p artii z tej grupy byli dotychczas obecni w Dumie.

1 3 8 Systemy polityczne

Na podkreślenie zasługuje fakt, że tylko 2 p artie - K om unistycz­ na P a rtia Rosji i „Nasz Dom - Rosja” mogły określić swoją sytuację finansow ą jako dobrą, przystępując do k am p an ii wyborczej.

W brew obawom , frekw encja w w yborach p a rla m e n ta rn y c h 17 grudnia 1995 roku była wysoka i wyniosła 64%. W grupie p artii i blo­ ków wyborczych, które uzyskały najw iększe poparcie, znalazły się: K om unistyczna P a rtia Federacji Rosyjskiej - 22,2%, Liberalno-D e­ m okratyczna P a rtia Rosji - 11,7%, „Nasz Dom - Rosja” - 9,2%, Blok „Jabłoko” - 7,9%. Żadna z p a rtii i bloków wyborczych nie zdobyła w wyborach większości. U kład sił w Dumie zależał więc - jak poprzed­ nio - od tw orzenia frakcji p arlam en tarn y ch i doraźnych sojuszy.

„Lewą” stro n ę w Dumie Państw ow ej reprezentow ało około 45% deputow anych. G rupę tę tworzyli deputow ani K om unistycznej P a r ­ tii, A grarnej P a rtii Rosji, bloków „Władza - Narodowi” i „Komuniści - Pracująca Rosja”. Do grupy tej należało również około 10 deputo­ wanych z grupy 77 niezależnych (kandydaci wyborców, a nie partii). N iespełna połowę tej grupy stanow ili deputow ani poprzedniej Dumy. Przew ażali ludzie starszego pokolenia (ponad 1/3 ukończyła 50 lat, a 6,5% ukończyło 60 lat), była to przede wszystkim k ad ra kierow ni­ cza, pracow nicy ad m in istracji, pedagodzy, robotnicy (7%). Po lewej stro n ie znaleźli się rów nież deputow ani Liberalno-D em okratycznej P a rtii Rosji. P a rtia ta uzyskała znacznie mniej głosów niż w wybo­ rach 1993 roku i jej pozycja w Dumie nad al zależała od kuluarow ych porozum ień. Trzecią, także opozycyjną, g ru p ą w Dumie był Blok „ Ja ­ błoko”, który dysponował 30 m an d atam i z listy partyjnej i 14 m an d a­ tam i zdobytymi w okręgach 1-m andatow ych. Połowa deputow anych z tej grupy otrzym ała m an d at ponownie. Przewidywano, że Blok ten może liczyć w przyszłości n a poparcie i sojusze z „Demokratycznym Wyborem Rosji” (9 m andatów), „Naprzód Rosjo!” Fiodorowa (3 m an ­ daty), z Blokiem „Panfiłow a - Gurow - Lysenko”, a tak że z g ru p ą około 17 deputow anych niezależnych.

Je d y n ą g ru p ą prorządow ą okazała się w Dumie nowa p a rtia „Nasz Dom - Rosja”. Tworzyło j ą 45 deputow anych z listy partyjnej i 10 de­ putow anych z okręgów 1-mandatowych. G rupę tę popierały „Kobiety Rosji” (3 m andaty), Blok Iw ana Rybkina (3 m andaty) oraz grupa Nowa R egionalna Polityka, k tó rą tworzyło około 20 deputow anych n ie za ­ leżnych. Poszczególne frakcje w D um ie mogły dodatkowo zabiegać o poparcie około 40 deputow anych n iezależnych i tych w ybranych z list m ałych partii.

Rosyjska scena polityczna również po tych wyborach nadal znaj­ dowała się w procesie kształtow ania się - w tym przechodzenia od

„dzikiego p lu ralizm u partyjnego” do wyraźnego określenia się pod­ miotów tej sceny i u trw a la n ia elektoratów.

Z 8 p a rtii i bloków wyborczych, które znalazły się w parlam encie w 1995 roku, miejsce w Dumie utrw aliły 3 z nich - K om unistyczna P a rtia Federacji Rosyjskiej, Liberalno-D em okratyczna P a rtia Rosji i Blok „Jabłoko”.

Nowym blokiem wyborczym (utw orzonym w k w ietn iu 1995 r.), który pomyślnie zdał te st wyborczy, był „Nasz Dom - Rosja” n a czele z Czernom yrdinem . P a rtia ta była uw ażana w owym czasie za prorzą- dową, dysponow ała środkam i finansow ym i, sk u p iała wielu liderów lokalnych i przedstaw icieli rządu, m iała duże wpływy i poparcie p a ń ­ stwowej telewizji.

W okresie tym wzrosło poparcie dla K om unistycznej P a rtii F e­ deracji Rosyjskiej (wybory 1993 r. - 13%, wybory 1995 r. - 22,2%). P a rtia liczyła około pół miliona członków i była najw iększą i najlepiej zorganizow aną s tru k tu ra ln ie i kadrowo. W ystępow ała (i n a d al wy­ stępuje) o reak ty w o w an ie Z w iązku R adzieckiego. Z jej inicjatyw y D um a przyjęła uchw ałę o anulow aniu decyzji z 26 grudnia 1991 roku o form alnej likwidacji ZSRR jako państw a i podm iotu m iędzynarodo­ w ego12.

Poza p a rla m en tem pozostało wiele p a rtii, ruchów i ugrupow ań politycznych13. W grupie tej znalazły się między innymi: P a rtia „De­ m okratyczny Wybór Rosji” (3,9% głosów, w okręgach 1-mandatowych - 9 deputowanych), F ederalna P a rtia „Dem okratyczna Rosja” (2 de­ putow anych - do śm ierci Starowojtowej), Socjal-Dem okratyczna P a r­ tia Federacji Rosyjskiej (0,13% głosów, 5 deputow anych - starto w a ­ li z listy „Jabłoka”), P a rtia Sam orządu Pracujących (3,98% głosów), P a rtia Rosyjskiej Jedności i Zgody (3 deputowanych), Socjalistyczna P a rtia Rosji (w koalicji - 12 deputow anych), A g rarn a P a rtia Rosji (3,78%, 20 deputowanych), Rosyjska Kom unistyczna P a rtia Robotni­ cza (4,53%, 1 deputowany).

Poza p arlam en tem pozostały również: Ruch Polityczny „Kobiety Rosji” (4,61%), Ruch Społeczno-Polityczny „Rosja Pracujących” (4,53%), Rosyjski Związek Komunistyczny(4,53% ), Kongres W spólnot Rosyj­ skich (4,31%) i in n e 14.

12 B. P i e t r z k o : K szta łto w a n ie się p a r tii p o lityc zn yc h na tle z m ia n s y stem u w ładzy

w R osji. W: W ładza p o lityc zn a . K oncepcje i ujęcia z ja w isk a . Red. S. W r ó b e l . K atow ice

1997.

13 W ty m w y p a d k u chodzi o lis ty p a rty jn e . N ie ozn a cz a to, że p a rtie te n ie w p ro w a­ dziły sw ych p rz e d sta w ic ie li do p a r la m e n tu w o k ręg a ch 1 -m an d ato w y ch b ąd ź w koalicji z in n y m i p a rtia m i, ru c h a m i i u g ru p o w a n ia m i.

140

W om aw ianym o k resie n a d al b ra k n a m ap ie politycznej Rosji wyraźnie programowo określonej p artii socjaldemokratycznej. „Wybór Rosji” G ajdara, reprezentujący ten n u rt, rozpadł się na około 15 p a r­ tii i ruchów. Socjaldem okrację w rozum ieniu europejskim rep rezen ­ tuje Rosyjski Ruch Dem okratycznych Reform utw orzony w 1992 roku. W jego sk ład wchodził, między innym i, R uch Społeczno-Polityczny „Socjaldemokraci”, utw orzony w 1996 roku. Jednym z głównych dzia­ łaczy tego ruchu je st G. Popow - były m er Moskwy. W wyborach 1993 roku Ruch nie przekroczył 5-procentowego progu, a w 1995 roku rów ­ nież nie odegrał znaczącej roli (0,13% głosów).

W szystkie p artie i ugrupow ania powstające w nurcie socjaldemo­ kratycznym raczej ze sobą rywalizują, niż w spółpracują. Zliczenie gło­ sów otrzym yw anych przez w szystkie p a rtie i ruchy socjaldem okra­ tyczne w skazuje n a to, że utw orzenie wspólnego bloku lewicowego pozwoliłoby uzyskać 10% - 15% poparcia. Je d n a k tendencja do roz­ drobnienia sił dom inuje nadal nie tylko w nurcie socjaldem okratycz­ nym w Rosji, ale również w wielu innych n u rta c h 15.

I V - L a t a 1996-2000

Ten etap zdominowany został przygotow aniam i do wyborów prezy­ denckich w 1996 roku. Ponowny wybór B. Jelcyna na ten urząd umoc­ nił jego rolę i oddziaływanie na scenę polityczną Rosji16. Ze sceny tej zaczęły znikać p a rtie małe, niem ające rep rezen tacji w parlam encie. Główną rolę odgrywały na niej tak zwane p artie parlam entarne (4 p a r­ tie wym ieniane już wcześniej).

Etap ten to również kolejne wybory p a rla m en tarn e , które odby­ ły się 19 grudnia 1999 roku. Z list partyjnych wprowadziły do Dumy swych p rz e d sta w ic ie li n a stę p u ją c e p a rtie : K o m u n isty czn a P a rtia FR (G. Ziuganow) - 24,5%, Jedność (S. Szijgu) - 23,9%, Ojczyzna - Cała Rosja (J. Prim akow) - 13,1%, Związek Sił Prawicowych (S. Kiri- jenko) - 8,6%, „Jabłoko” (G. Jaw liński) - 6,0%, Blok Żyrinowskiego - 6,4%. Skład Dumy - listy partyjne według liczby uzyskanych m an ­ datów:

- komuniści - 67, - Jedność - 64,

15 S zerzej: R.A. M i e d w i e d i e w : O braz lew icy w R o sji. Cz. 2. „D ziś” 1997, n r 1. 1(i S zerzej n a te m a t w yborów p rezydenckich w 1996 r.: В. P i e t r z k o : G eneza i k o n ­

sty tu c y jn a p o zy cja p r e z y d e n ta w R osji ja k o elem en t tra n s fo rm a c ji ustrojow ej w R osji.

W: Społeczeństw o wobec p roblem ów tra n sfo rm a cji i integracji. Red. J . L i s z k a . U stro ń 2 0 0 0.

- Ojczyzna - Cała Rosja - 36, - Związek Sił Prawicowych - 24, - „Jabłoko” - 17,

- Blok Zyrinowskiego - 1717.

Z list partyjnych obsadzono 225 miejsc w Dumie, z okręgów 1-man­ datow ych miało być obsadzone rów nież 225 miejsc (w 10 okręgach 1-m andatow ych przew idziano tzw. d ru g ą tu rę głosowania). W k a m ­ p an ii wyborczej prowadzonej przed tym i wyboram i nie prowadzono dy sk u sji wokół różnic program ow ych poszczególnych p a rtii an i też debaty ideologicznej. W szystkie p a rtie biorące w niej udział opowia­ dały się za przywróceniem Rosji potęgi mocarstwa, za odbudową sil­ nego państw a, arm ii i służb specjalnych oraz za rów nością socjalną.

B yła to k a m p a n ia i wybory, któ ry ch w ynik były p re m ie r Rosji S. S tiep aszy n ocenił jako w ygranie pierw szej tu ry wyborów p rezy ­ denckich przez W. P utina. Temu, między innym i, miało służyć powo­ łanie we w rześniu 1999 roku prokrem lowskiego bloku Jedność. S ta ­ nowi on obecnie przy poparciu innych sił parlam en tarn y ch (np. Związ­ ku Sił Prawicowych) p a rla m en tarn e zaplecze prezydenta dla sp raw ­ nego przeprow adzania projektów ustaw. Oznacza to, że w p a rla m en ­ cie p rzew ażają p artie i politycy mniej lub bardziej pow iązani z rz ą ­ dem i z Kremlem . Wybory w 1999 roku do Dumy potw ierdziły kolejny raz olbrzym ią rolę mediów w k am p an ii wyborczej, szczególnie te le ­ wizji i tego, kto spraw uje nad nim i kontrolę.

Podsum owując, można stw ierdzić, że w Rosji nie ma p a rtii poli­ tycznych, których siła w wyborach zależy wyłącznie od poparcia spo­ łecznego i zaplecza politycznego. W ogromnym stopniu wyniki wybo­ rów p a r tii politycznych z ale ż ą od w ielkości środków finansow ych, jakim i dysponują, poparcia, jakie otrzym ują ze strony adm inistracji, oraz od dostępu do mediów.

Wybory te, a także wybory prezydenckie, które odbyły się w marcu 2000 roku, pokazały, że w Rosji ma miejsce zm iana pokoleniowa poli­ tyków otw artych na reformy, zdeterm inow ana w ich przeprow adze­ niu, i p rag m aty czn y ch 18. Je d n a k w najw iększym sto p n iu okres ten został zdom inow any przez przyspieszone wybory prezydenckie. R e­ zygnacja B. Jelcyna ze sprawowanego urzędu przed upływem kadencji była wstępem do kolejnych działań konstytucyjnych, ale przede w szyst­

17 N a p o d sta w ie : „ G a z e ta W yborcza” z 2 4 -2 6 g ru d n ia 1999; „ P rz e g lą d ” 1999, n r 52.

18 Ib id em , oraz „P o lity k a” 2000, n r 1; M .N. R u t k i e w i c z : Wybory - 99 w zerka le

142

kim kończyła 10-lecie spraw ow ania władzy przez Jelcyna. Kończyła okres, który do historii przejdzie jako „epoka Jelcyna”19.

K am pania wyborcza wyborów prezydenckich w Rosji, które odby­ ły się 26 m arca 2000 roku, była bardzo krótka. C entralna Komisja Wy­ borcza zarejestrow ała 11 kandydatów na prezydenta Rosji (początko­ wo było 12 kandydatów, ale 1 z nich - Jew gienij Sawostianow - wyco­ fał się). Do najbardziej liczących się należeli:

- W ładim ir P u tin - pełniący funkcję prem iera i p.o. prezydenta; poli­ tyk młodego pokolenia, podejm ujący stanowcze decyzje w kw estii Czeczenii, głoszący h a sła o silnym państw ie, trosce o najsłabszych, dy k tatu rze praw a; w oczach wyborców jaw ił się jako silny człowiek, zaprzeczenie zniedołężniałego byłego prezydenta Jelcyna;

- Giennadij Ziuganow - lider rosyjskich komunistów; w prowadzonej przez siebie kam panii zapow iadał kontrolę sprzecznych z praw em pryw atyzacji, popierał wojnę w Czeczenii i wzmocnienie roli p a ń ­ stw a w gospodarce, podkreślając, że bogactwa n a tu ra ln e winny n a ­ leżeć do narodu; w porów naniu z wyborami w 1996 roku nie zmienił sposobu prow adzenia k a m p an ii (jego popularność nie p rzek racza 20%) ani też antyjelcynowskich haseł;

- Grigorij Jaw liń sk i - lider demokratycznego bloku „Jabłoko”, u w a­ żany za głównego prawicowo-liberalnego konk u ren ta P u tin a; w swej kam panii proponował radykalne działania reform atorskie w gospo­ darce (np. znaczne obniżenie podatków ), jednocześnie jako je d y ­ ny wzywał władzę do w strzym ania działań wojennych w Czeczenii (w opinii obserwatorów stracił w ten sposób głosy wielu wyborców); - W ładim ir Żyrinowski - nacjonalista, lider Liberalno-D em okratycz­

nej P a rtii Rosji, wzbudzający wiele emocji swym zachowaniem i wy­ pow iedziam i;

- A m an-G eldy Tulejew - g u b e rn a to r z K iem ierow a, zw any „czer­ wonym gubernatorem ” lub „lewicowym gubernatorem ”; w wyborach prezydenckich w 1996 roku startow ał jako jedyny k an d y d at spoza Moskwy, bezwzględny przeciw nik Jelcyna.

Pozostali kandydaci to:

- U m ar Dżabraiłow — biznesm en z Czeczenii;

- Ełła Panfiłowa - pierw sza kobieta ubiegająca się o u rząd prezyden­ ta, m inister w rządzie Jegora G ajdara;

- Aleksiej Podbierozkin - lider ruchu „Duchowe Dziedzictwo”; - Stanisław Goworuchin - reżyser;

19 K a m p a n ia i w ybory p rez y d en ck ie szerzej: B. P i e t r z k o : P rezyd e n t F ederacji

R osyjskiej. Wybory 2000. W: I n s ty tu c ja p re zy d e n ta i w ybory p re zy d e n c k ie 2000 roku. S tu d ia i szkice. Red. S. W r ó b e l . B ielsko-B iała 2003, s. 1 9 7-220.

- K o n sta n tin Titow - g u b ern ato r, zw any „prawicowym gubernato-” 9 0

rem

W yniki pierw szej i jedynej tu ry wyborów potw ierdziły prognozy co do szans poszczególnych kandydatów . Najczęściej podaw ane były w yniki pierw szych pięciu kandydatów. Pozostali otrzym ali m inim al­ n ą liczbę głosów (łącznie około 7%); W ładim ir P u tin - 52,6%; Gienna- dij Ziuganow - 29,4%; Grigorij Jaw lin sk i - 5,85%; Aman-Geldy Tule- jew - 3,04%; W ładim ir Żyrinowski - 2,72%.

Frekw encja wyborcza była stosukowo wysoka i wynosiła 68,86%. Wybory okazały się w ażne i przyniosły rozstrzygnięcie w pierwszej tu rz e 21.

Zwycięstwo W. P u tin a w pierwszej tu rze wyborów prezydenckich w m arcu 2000 roku otworzyło nie tylko nowy okres w stylu spraw o­ w ania urzędu prezydenta, również zaczęło rzutow ać n a zm iany sys­ tem u partyjnego Rosji.

V L ata 2001

-O statnie wybory do Dumy Państwowej odbyły się 7 grudnia 2003 roku. Były to czw arte wybory do Dumy od m om entu rozpadu Związ­ ku Radzieckiego.

K am pania wyborcza zdom inowana została przez J e d n ą Rosję, na rzecz której agitow ały m edia, naw et z naruszeniem obowiązującego praw a. O tw arcie pop ierał j ą rów nież p re z y d en t W. P u tin . H asłem wyborczym Jednej Rosji było „Razem z prezydentem ”.

Obawy politologów i socjologów wzbudzał fakt, że 65% Rosjan tw ier­ dziło, że nie in teresu je ich k am p an ia wyborcza, agitacja z n ią zw iąza­ na, ani polityka i najchętniej nie uczestniczyliby w wyborach.

Tylko cztery ugrupow ania wyborcze i p a rtie polityczne przek ro ­ czyły 5% próg wyborczy:

- Je d n a Rosja - 37,4%,

- K om unistyczna P a rtia Federacji Rosyjskiej - 12,7%, - Liberalno-D em okratyczna P a rtia Rosji - 11,5%, - „Ojczyzna” („Rodzina”) - 9,1%22.

Wielcy przegrani tych wyborów to ugrupow ania liberalne „Jabło- ko” (4,3%) i Związek Sił Prawicowych (4,0%), które nie przekroczyły 5% progu wyborczego. Tak więc w D um ie Państw owej czw artej k a ­ dencji b rak je st silnej liberalnej opozycji.

211 N a p o d sta w ie: „ P o lity k a” 2000. n r 10. „P o litić e sk a ja sociołogija” 2000, № 10; „D ziś” 2000, n r 7; „ G a ze ta W yborcza” z 28 m a rc a 2000.

21 Ibidem .

144

Cztery wymienione wcześniej p artie podzieliły między siebie m an ­ daty z list federalnych, uzupełniając je m andatam i z okręgów jedno­ m andatowych. I tak:

- Jed n a Rosja - 226 m andatów,

- Kom unistyczna P a rtia Federacji Rosyjskiej - 53 m andaty, - Liberalno-D em okratyczna P a rtia Rosji - 38 mandatów, - „Ojczyzna” („Rodzina”) - 37 m andatów 23.

Pozostałe partie i ugrupow ania wyborcze wprowadziły swych przed­ staw icieli w okręgach jednom andatow ych. W te n sposób w D um ie zdobyły m andaty następujące partie:

- „Jabłoko” - 4 m andaty,

- Związek Sił Prawicowych - 3 m andaty, - A grarna P a rtia Rosji - 3 m andaty24.

Pozostałe p a rtie zdobyły po jednym m andacie (np. P a rtia O dro­ dzenia Rosji, Nowy K urs - Automobilowa Rosja i inne). 57 m andatów uzyskali deputow ani niezależni25.

O statnie wybory prezydenckie w Rosji (14 m arca 2004 r.) i k am pa­ nia przed nim i pokazały, że W. P u tin był jedynym liczącym się k an d y ­ datem . Jego bezproblemowe zwycięstwo przewidywały sondaże, a ta k ­ że kontrkandydaci w wyborach. C harakterystyczne dla tych wyborów było również to, że nie startow ali liderzy liczących się w Rosji p a rtii politycznych - G. Ziuganow, W. Żyrinowski, G. Jaw liński.

Do wyborów stanęli:

- W ładim ir P utin - urzędujący prezydent,

- Siergiej Głazjew - do 23 lutego 2004 roku lider narodowo-lewico- wego bloku „Ojczyzna”,

- Nikołaj Chartionow - działacz Kom unistycznej P a rtii Rosji,

- Irin a H akam ada - jeden z liderów liberalnego związku sił praw ico­ wych,

- Siergiej Mironow - przewodniczący Rady Federacji, - Oleg M łyszkin - k an d y d at p a rtii W. Zyrinowskiego, - Iw an Rybkin - były przewodniczący Dumy26.

Wyniki wyborów były następujące: - W . P u t i n -7 1 ,2 % , - S. Głazjew - 2,7%, - N. Chartionow - 1,8%, - I. H akam ada - 1,3%, 23 Ibidem . 24 Ibidem . 25 Ibidem . 26 Za: „ P rze g ląd ” 2004 , n r 10.

- S. Mironow - 0,3%, - O. M ałyszkin - 0,2%, - I. Rybkin - 0,1%27.

W ybory te kolejn y ra z p o tw ie rd z iły z ap o trz e b o w a n ie R osjan n a silnego i zdecydowanego polityka, jakim w dalszym ciągu pozosta­ je W. Putin, a także brak potencjalnych konkurentów obecnego p re­

zydenta na scenie politycznej.

W chwili obecnej tru d n o przewidzieć koniec tego etapu. Również jego znaczenie będzie można ocenić znacznie później. Ju ż te ra z jed ­ nak wolno stwierdzić, że na proces kształtow ania się system u p a rty j­ nego w Rosji będzie m iała znaczący wpływ U staw a o p a rtia c h poli­ tycznych przyjęta w lipcu 2001 roku28.

Ustawa o partiach politycznych

U staw a ta została przyjęta przez Dumę P ań stw o w ą 21 czerwca 2001 roku, uzyskała aprobatę Rady Federacji 29 czerwca 2001 roku, a preąydent W. P u tin podpisał ją 11 lipca 2001 roku. Podpis ten o sta­ tecznie zakończył proces legislacyjny a k tu praw nego regulującego zasady pow staw ania i działania p a rtii politycznych.

W Federacji Rosyjskiej uznaje się różnorodność polityczną i wie- lopartyjność. Państw o gw arantuje równość p a rtii wobec praw a, n ie­ zależnie od ich programów, ideologii, celów i zadań.

U staw a o partiach politycznych zaw iera dziesięć rozdziałów, któ­ rych zapisy reg u lu ją praw o obyw ateli do działania w p a rtia ch poli­ tycznych, zasady powoływania, tw orzenia, działalności, re o rg an iza­ cji i likwidacji p a rtii politycznych w Federacji Rosyjskiej.

Oto najw ażniejsze zapisy ustawy:

Pojęcie partii politycznej i jej struktura

1. P a rtia polityczna to zrzeszenie społeczne powołane w celu udzia­ łu obywateli w życiu politycznym społeczeństwa przez w yrażenie ich

27 „W łast” 2004, №11.

28 U s ta w a o p a r tia c h politycznych por. „R ossijskaja g a z e ta ”, 14 iju lja 2001.

146

woli politycznej, udziału w wyborach i referendach, a także reprezen­ tow ania interesów obywateli w organach władzy państwowej i sam o­ rząd u tery to rialn eg o .

2. P a rtia polityczna powinna mieć swe regionalne stru k tu ry w po­ n ad połowie podmiotów Federacji Rosyjskiej, przy czym w każdym podmiocie Federacji może powstać tylko 1 oddział regionalny danej p a rtii.

3. P a rtia polityczna pow inna liczyć nie mniej niż 10 tys. człon­ ków, przy czym w ponad połowie regionalnych s tru k tu r organizacje powinny liczyć nie mniej niż 100 członków, w pozostałych reg io n al­ nych organizacjach - nie mniej niż 50 członków. O rgany kierownicze p artii, jej regionalne organizacje i inne s tru k tu ry partyjne m uszą zn aj­ dować się n a tery to riu m Federacji Rosyjskiej i na całym jej te ry to ­ rium p a rtia polityczna ma prawo prowadzić sw ą działalność.

4. Podstawowe cele i zadania p a rtii zaw arte są w statucie i p ro ­ gram ie p artii. Do nich należy: kształtow anie opinii społecznej, k sz ta ł­ cenie i kształtow anie polityczne obywateli, w yrażanie opinii obyw a­ teli przed społeczeństw em i organam i władzy, w skazyw anie k a n d y ­ datów w wyborach do organów władzy przedstaw icielskiej na szcze­ blu p ań stw a i sam orządu terytorialnego.

5. P a rtia polityczna może w ykorzystyw ać w swej nazw ie słowa „Rosja” i „Federacja Rosyjska”, a tak że przestrzegać zasad w ynikają­ cych z ochrony praw autorskich i ochrony w łasności in telek tu aln ej. Nazwa p a rtii i jej symbol nie mogą zaw ierać elem entów obrażających uczucia rasowe, narodowe łub religijne.

6. Działalność p artii politycznych o p arta je st na zasadach dobro­ wolności, równości, samorządności, legalności i jawności. P artie m ogą swobodnie określać swoją stru k tu rę w ewnętrzną, cele, formy i metody działalności (z wyjątkiem tych ograniczeń, które zaw arte s ą w u s ta ­ wie). Informacja o działalności partii, m ateriały programowe i organi­ zacyjne s ą ogólnodostępne.

7. Zakazane jest tworzenie i działalność p a rtii politycznych, k tó ­ rych celem jest siłowa zm iana konstytucyjnych podstaw ustrojowych, n aru szan ie jednolitości Federacji Rosyjskiej, naruszenie bezpieczeń­ stw a państw a, organizow anie formacji wojskowych, w zniecanie spo­ łecznych, rasowych, narodowych i religijnych konfliktów (waśni).

8. Nie dopuszcza się tw orzenia p a rtii według kry teriu m p rz y n a ­ leżności zawodowej, rasowej, narodowej lub religijnej, obrony in te re ­ sów tych grup i w skazyw ania ich w nazwie partii. Członkowie danej p artii politycznej nie powinni być przedstaw icielam i jednego zawodu. S tru k tu ry p artii budowane s ą wyłącznie na podstawie kryterium te- rytorialności. P artie polityczne i ich stru k tu ry nie mogą działać w

or-ganach władzy państwowej i samorządowej (z wyjątkiem organów w ła­ dzy przedstaw icielskiej), w jednostkach wojskowych, w organach rz ą ­ dowych i pozarządowych, niemożliwa jest też ich ingerencja w proce­ sy kształcenia w instytucjach naukowych i twórczych.

9. Ingerencja organów w ładzy państw ow ej i ich przedstaw icieli je st niedopuszczalna. W szystkie sporne kw estie rozstrzygane s ą przy

udziale w szystkich zainteresow anych stron. Zabronione je s t wyko­ rzystyw anie funkcji lub urzędu w interesie partii, której członkiem jest urzędnik państwowy lub samorządowy, a także w in teresach innych p a rtii politycznych. U rzędnicy państw ow i i sam orządow i nie m ogą kierować się decyzjami partyjnym i w czasie w ypełniania swych obo­ wiązków służbowych.

Prezydent Federacji Rosyjskiej zawiesza swe członkostwo w p a r­ tii politycznej na okres pełnienia funkcji.

Proces tworzenia partii politycznych

1. P artie polityczne tworzone s ą bez zgody organów władzy p a ń ­ stwowej bądź n a zjeździe założycielskim, bądź w drodze przekształce­ n ia w p a rtię polityczną ogólnorosyjskiej organizacji społecznej lub ogólnorosyjskiego ruchu społecznego n a ich zjazdach. P a rtię uw aża się za utw orzoną od dnia podjęcia przez zjazd założycielski decyzji o jej utworzeniu, o organizacji jej stru k tu r regionalnych, o przyjęciu jej s ta tu tu i program u, o wyborze organów kierowniczych i kontrolno- -rewizyjnych. Delegaci zjazdu założycielskiego s ą założycielami p a r­ tii politycznej. W przypadku pow stania p a rtii w drodze p rz e k sz ta ł­ cenia ogólnorosyjskiej organizacji lub ruchu społecznego za dzień jej utw orzenia uw aża się dzień w niesienia odpowiednich zapisów do p a ń ­ stwowego re je stru osób praw nych.

2. W celu przygotow ania zjazdu założycielskiego powołuje się ko­ m itet organizacyjny, liczący nie mniej niż 10 osób. Kom itet organiza­ cyjny przygotowuje dokum enty w celu rejestracji partii, w ciągu dwóch miesięcy po tym fakcie publikuje inform acje o zam iarze pow ołania nowej p artii, zakłada konto partii.

3. Za rejestrację p a rtii politycznej na szczeblu państw a pobierana jest opłata, która rów na się 50 m inim alnym wynagrodzeniom, okre­ ślonym praw em federalnym na dzień 1 m arca roku poprzedzającego rok rejestracji partii. O płata za rejestrację na szczeblu regionalnym wynosi 3 m inim alne wynagrodzenia.

148

4. Dokum enty niezbędne do rejestracji p artii politycznej to: poda­ nie z wykazem listy pełnomocników, sta tu t, program , pełnomocnictwa zjazdu założycielskiego, dowód opłaty rejestracyjnej, dowód p raw n e­ go ad resu p artii, egzem plarz gazety z ogłoszeniem o założeniu p artii, wykaz regionalnych siedzib partii.

Majątek i finanse partii politycznej

1. P a rtia polityczna może posiadać m ajątek niezbędny do realiza­ cji zadań, działalności partii. M ajątek ten należy do całej partii, a nie poszczególnych jej członków.

2. Na środki finansowe, którym i dysponuje p a rtia , sk ład ają się: o p łaty członkow skie i za przyjęcie do p a rtii (jeśli s ą przew idziane w statucie), środki z budżetu federalnego (zgodnie z ustaw ą), darow i­ zny, wpływy z przedsięwzięć (imprez) organizow anych przez p artie, wpływy z porozum ień i umów, inne przew idziane prawem . P a rtia może przyjmować darowizny od osób praw nych i fizycznych w formie p ie­ niężnej lub innego m ajątku. W ymagane je st potw ierdzenie darow i­ zny i w skazanie jej źródła. Ogólna sum a darowizn pieniężnych od jed ­ nej osoby fizycznej w skali roku nie pow inna być wyższa od 10 m in i­ m aln ych w ynagrodzeń. N ied o p u szczaln e s ą darow izny od in n y ch p ań stw i zagranicznych osób praw nych, od cudzoziemców, osób bez obyw atelstw a, obywateli Federacji, którzy nie ukończyli 18 lat, rosyj­ skich osób praw nych z zagranicznym i udziałam i (przekraczającym i 30% w dniu w niesienia darowizny), organizacji i ruchów m iędzyna­ rodowych, organów władzy państw ow ej i sam orządu terytorialnego, organizacji państw ow ych i lokalnych, osób praw nych posiadających k a p ita ł państw ow y i samorządowy (powyżej 30%), od arm ii i jedno­ stek wojskowych, od organizacji twórczych i religijnych, anonimowych darczyńców, osób praw nych zarejestrow anych na niecały rok przed w niesieniem darowizny.

Ogólna sum a darowizn, otrzym anych przez p artię od osoby p ra w ­ nej w ciągu roku kalendarzowego, nie może przekroczyć 100 tys. m ini­ m alnych w ynagrodzeń. Ogólna sum a darow izn od osób fizycznych w ciągu roku kalendarzowego nie pow inna przekroczyć 10 tys. m ini­ m alnych wynagrodzeń. Razem sum a darow izn nie powinna przekro­ czyć 10 m in m inim alnych wynagrodzeń, przy czym roczne darowizny dla regionalnej organizacji danej p a rtii nie powinny przekroczyć 200 tys. m inim alnych wynagrodzeń.

3. D ziałalność gospodarcza p a rtii. P a rtia sam odzielnie prowadzi sw ą działalność. Pracowników a p a ra tu partyjnego pozostających na um ow ie o pracę obow iązują p raw a Federacji o pracy i społecznym ubezpieczeniu. W celu pozyskiw ania finansowych i m aterialnych środ­ ków n a prow adzenie działalności p a rtie m ogą prowadzić n a stę p u ją ­ ce formy działalności: inform acyjną, reklam ow ą, w ydaw niczą i poli­ graficzną (sprzedaż jej produktów), produkcję znaków, symboli i upo­ minków p a rtii (i ich sprzedaż), sprzedaż i dzierżawę m ajątku będące­ go w łasnością p artii. Żadnych innych form działalności nie w ym ie­ nionych w ustaw ie p a rtia prowadzić nie może. P a rtia polityczna może prowadzić działalność dobroczynną i filantropijną.

Pomoc państwa dla partii politycznych

1. O rgany władzy państwowej, jednostek adm inistracyjnych i lo­ kalnych udzielają pomocy partiom politycznym n a równych praw ach w kw estii: dostępu do środków masowej informacji, udziału w k a m ­ paniach wyborczych, referendach, dostępu do pomieszczeń i środków łączności.

2. W przypadku likwidacji p artii pomoc państw a i innych podmio­ tów zostaje p rzerw an a z dniem upraw om ocnienia się w yroku sądu o likwidacji p a rtii i jej organizacji regionalnych lub z dniem podjęcia decyzji o zakończeniu działalności p a rtii przez jej właściwe organy. W przypadku reorganizacji pomoc państw a zostaje przerw ana z dniem ogłoszenia tego fak tu w państwowym rejestrze osób praw nych.

Finansowanie partii politycznych przez państwo

1. Środki z budżetu federalnego przydzielane s ą partiom politycz­ nym według wyników w wyborach, w celu pokrycia wydatków, jakie p a rtia w nich poniosła. Ogólna sum a tych środków nie może być m niej­ sza niż 0,005 m inim alnego w ynagrodzenia, pomnożona przez liczbę wyborców zarejestrow anych w spisach przygotowanych na poprzed­ nie wybory do Dumy, Rady Federacji i Prezydenta.

2. P a rtia polityczna otrzym uje środki finansowe z budżetu fede­ ralnego, jeśli lista wyborcza p a rtii lub bloku wyborczego otrzym ała

150

w wyborach poparcie m inim um 3% wyborców, jeśli w okręgach 1-man- datowych do p a rla m e n tu weszło nie mniej niż 12 kandydatów, pod w arunkiem , że lista p a rtii lub bloku wyborczego otrzym ała mniej niż 3% poparcia, jeśli k an d y d at na prezydenta w ysunięty przez d a n ą p a r­ tię polityczną otrzym ał w wyborach nie mniej niż 3% głosów.

3. P a rtia polityczna zobowiązana je st corocznie (nie później niż do 20 m arca roku następnego) złożyć do organów podatkowych Fede­ racji spraw ozdanie finansowe.

Udział partii politycznych w wyborach i referendach

1. P a rtia polityczna je st jedyną form ą organizacji społecznej, m a­ jącą prawo wysuwać kandydatów (listy kandydatów ) w wyborach do organów władzy państw ow ej i samorządowej. P a rtia ma prawo tw o­ rzyć bloki wyborcze z innym i p artiam i lub ogólnorosyjskimi organ i­ zacjami i rucham i.

2. P a rtia polityczna lub blok bio rą udział w wyborach, jeśli zareje­ strow ały fe d e ra ln ą listę kandydatów , jeśli zarejestrow ały k a n d y d a ­ tów w co najm niej 5% okręgów 1-mandatowych, jeśli zarejestrow ały k an d y d ata na prezydenta, jeśli zarejestrow ały kandydatów na prze­ wodniczącego o rg an u wykonawczego podm iotu Federacji nie mniej niż w 10% podmiotów, jeśli zarejestrow ały co najm niej w 20% pod­ miotach Federacji kandydatów do organów ustawodawczych podmio­ tów, a także zarejestrow ały więcej niż w połowie podmiotów F ed era­ cji kandydatów do organów sam orządu.

3. P a rtia, k tó ra przez pięć la t nie b ra ła udziału w wyborach, pod­ lega likwidacji.

Likwidacja partii

1. W przypadku n aru szen ia przez p artię Konstytucji, praw a fede­ ralnego, U staw y o p artiach politycznych, federalny organ re je stru ją ­ cy kieruje do p a rtii ostrzeżenie i informację, aby w ciągu dwóch m ie­ sięcy (lub więcej) u su n ęła w szystkie niepraw idłow ości. O statecznie działalność p a rtii może być zawieszona na okres do sześciu miesięcy

przez Sąd Najwyższy n a w niosek organu rejestracyjnego. Podobna procedura obowiązuje w przypadku organizacji regionalnych partii.

2. P artia polityczna może być likwidowana na mocy decyzji zjazdu p artii bądź Sądu Najwyższego. N astępuje to w przypadku, gdy p artia n aru szy ła zasadę nieuczestniczenia w rasowych, narodowościowych i religijnych działaniach, nie b ra ła w ciągu pięciu la t udziału w wybo­ rach, nie spełniała kryteriów liczebności w całości i w regionalnych stru k tu ra c h .

3. Nie może być likw idowana p a rtia na mocy orzeczenia Sądu N aj­ wyższego, jeśli z listy wyborczej p a rtii kandydaci otrzym ali m andaty do Dumy. Odnosi się to również do regionalnych s tru k tu r partyjnych.

4. W przypadku likwidacji partii politycznej jej m ajątek przekaza­ ny zostaje na cele i zadania przewidziane w statucie, jeśli decyzja o lik­ widacji zapada na zjeździe partii. Jeśli likwidacja partii następuje na mocy orzeczenia Sądu, jej m ajątek stanowi dochód Federacji Rosyjskiej.

5. Decyzja o likw idacji p a rtii politycznej pociąga za sobą konse­ kwencję w ykreślenia p a rtii z re je stru państwowego osób praw nych.

U staw a o partiach politycznych wchodzi w życie w dniu jej oficjal­ nego ogłoszenia. W yjątek stanow ią zapisy dotyczące finansow ania p a r­ tii z b u d żetu federalnego - zaczynają obowiązywać nie później niż 1 stycznia 2004 roku. Zapisy dotyczące udziału partii w wyborach i re ­ ferendach wchodzą w życie dwa la ta po opublikowaniu ustawy.

Traci moc U staw a ZSRR z 1990 roku, o zrzeszeniach społecznych. Ogólnorosyjskie organizacje polityczne, pow stałe przed ogłoszeniem nowej ustawy, m ają prawo w ciągu trzech la t przekształcić się w p a r­ tię polityczną.

Zamiast podsumowania

Za początek histo rii rosyjskiej wielopartyjności należy uznać XIX W szechzwiązkową Konferencję KPZR (czerwiec 1988 г.). To w łaśnie na tej konferencji S ek retarz G eneralny КС KPZR M. Gorbaczow za­ powiedział wejście na drogę tak zwanego „pluralizm u poglądów”.

D yskusja o politycznym monopolu KPZR, jego konsekw encjach i dalszych losach rozpoczęła się w Związku Radzieckim pod koniec la t osiem dziesiątych XX wieku. Przed drugim Zjazdem D eputow a­ nych Ludowych ZSRR (grudzień 1989 r.) przeprow adzono b adania, z których w ynikało, że tylko 35% respondentów uważało, iż należy

152

usunąć z K onstytucji art. 6 o kierowniczej i przewodniej roli KPZR, 33% uważało, że należy wnikliw ie zbadać problem przed podjęciem ostatecznej decyzji, a 19% opowiadało się za zachowaniem art. б29.

O pinia społeczeństw a okazała się bardziej ra d y k a ln a niż s ta n o ­ wisko deputowanych. Tylko 24% deputow anych skłonnych było w ią­ zać proces doskonalenia system u politycznego z rozwojem wielopar- tyjności, 30% opowiadało się za wzm ocnieniem KPZR, zdecydowana większość deputow anych zaś opowiedziała się za „miękkim” w a ria n ­ tem rozw iązania problem u (rozdzieleniem funkcji organów pań stw o ­ wych i partyjnych)30.

Od jesien i 1988 roku wyniki b ad ań socjologicznych w skazyw ały n a gwałtowny spadek au to ry tetu KPZR (tylko 6% obywateli potw ier­ dzało swoje pełne zaufanie do partii). Mimo to pozycja kom unistycz­ nej p a rtii była stab iln a aż do puczu w sierp n iu 1991 roku. Po tym okresie w ydarzenia wokół KPZR zaczęły lawinowo n arastać. Na pod­ staw ie w ielu dekretów P rezy d en ta Rosyjskiej F ederacji działalność Komunistycznej P a rtii RSFRR była w strzym ana, a jej m ajątek p rze­ kazano pod kontrolę Rady Deputow anych Ludowych. Ja k iś czas póź­ niej M. Gorbaczow złożył rezygnację z funkcji S ek retarza G eneralne­ go КС KPZR i wezwał K om itet C entralny do podjęcia decyzji o sam o­ rozw iązaniu p artii.

W ażnym czynnikiem n a drodze do rosyjskiego sy stem u wielo- partyjnego było przyjęcie w p aźd ziern ik u 1990 roku U staw y ZSRR o zrzeszeniach społecznych, któ ra określała praw ne uw arunkow ania pow oływ ania i działalności p a rtii politycznych. U staw a okazała się im pulsem do zintensyfikow ania procesu pow staw ania i rozwoju no­ wych p a rtii politycznych.

Przed wyborami w 1990 roku na scenie politycznej w walce o w ła­ dzę pojawiły się nowe podmioty - bloki wyborcze. W większości rep u ­ blik związkowych ich działalność nie była praw nie uregulowana. Mimo to tym nieformalnym zrzeszeniom udało się zmobilizować i zjednoczyć wielu swoich zwolenników. Na przykład blok wyborczy Dem okratycz­ na Rosja uzyskał bardzo dobre wyniki w wyborach deputowanych lu ­ dowych RSFRR i w wyborach pierwszego rosyjskiego prezydenta.

Ważnymi czynnikam i kończącymi działalność p artii kom unistycz­ nej okazały się D ekret P rezy d en ta RSFRR z 6 listopada 1991 roku O działalności K PZR i K P R SF R R , nakazujący zaprzestanie działal­ ności i rozw iązanie s tru k tu r organizacy jnych tych p a rtii na te ry to ­ riu m RSFRR oraz rozpad w grudniu 1991 roku Związku Socjalistycz­

29 Za: „P o litiće sk aja sociołogija” 1996, № 8. 30 Ibidem .

nych Republik Radzieckich i pow stanie niepodległego państw a - Fe­ deracji Rosyjskiej.

Przeprow adzone w tym czasie b ad an ia socjologiczne nie w skazy­ w ały n a je d n o zn a c zn ą ocenę ro zw iązan ia kom unistycznych p a rtii. Ponad połowa respondentów zgodziła się z rozw iązaniem KPZR i u w a­ żała, że p a rtia ta nie pow inna wznawiać swej działalności. 28% re ­ spondentów uważało, że kom unistyczna p a rtia powinna się odrodzić, a prawie połowa (46%) członków komunistycznej partii zadeklarow ała odnowienie w niej swego członkostwa. Okazało się również, że tylko co czwarty respondent był przekonany o tym, że po rozwiązaniu KPZR kraj wejdzie n a drogę dem okratycznego rozwoju. Również co czw arty resp o n d en t był przekonany, że kraj czeka d y k ta tu ra nowej władzy. Na uw agę zasługuje fakt, że aż połowa respondentów nie wypowie­ działa się na ten te m a t31.

Lewa stro n a sceny politycznej w Rosji stosunkowo szybko o trz ą ­ snęła się po tych wydarzeniach i zaczęła odzyskiwać utracone pozycje. Działaniom tym niew ątpliw ie pomogły rozpoczęte w 1992 roku „szoko­ we reformy” i związane z nimi nowe podziały społeczne oraz ubożenie społeczeństw a.

Znaczący w kład w o d rad zan ie się p a rtii kom unistycznej m iały decyzje Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej podjęte 30 listo ­ pada 1992 roku, a dotyczące ponownego zbadania zgodności z Kon­ sty tu c ją niektórych dekretów P rezydenta, dotyczących p a rtii kom u­ nistycznej. Rosyjskim kom unistom udało się utrzym ać część swego m a­ jątk u , a także - co bardzo ważne - swe terenow e stru k tu ry organiza­ cyjne.

Równie w ażnym czynnikiem w kształtow aniu wielopartyjnego sys­ tem u w Rosji był dekret Prezydenta o wyborach do Dumy P aństw o­ wej wydany w 1993 roku, który w prow adzał całkowicie nowy dla Ro­ sji system wyborczy - proporcjonalno-większościowy.

S ku tk i tych działań i decyzji można było obserwować w trakcie kolejnych kam panii wyborczych i wyborów do Dumy i w trakcie kolej­ nych wyborów prezydenckich.