Agnieszka Łobocka
Biblioteki publiczne
wobec potrzeb młodych odbiorców
Przemiany, które dokonały się w Polsce w latach 90. XX w., tj. przebudowa systemu gospodarczego, rozwój społeczeństwa obywatelskiego, demokratyzacja życia społecznego, rozwój nowoczesnych technologii, wpłynęły na przeobrażenia w organizacji i funkcjonowaniu bibliotek publicznych. Również zmiany w sys- temie oświaty – powstanie nowych typów szkół, programów nauczania, form i metod kształcenia, sprawiły, że biblioteki publiczne w większym niż do tej pory stopniu, zaczęły wspierać procesy edukacyjne. Zapewniają uczniom dostęp do lektur szkolnych i ich opracowań, materiałów i informacji potrzebnych w nauce, przygotowaniu referatów i prac domowych. Biblioteki publiczne wspólnie z bi- bliotekami szkolnymi podejmują działania rozwijające zainteresowania i pogłę- biające wiedzę [11].
Z badań prowadzonych przez Instytut Książki i Czytelnictwa Biblioteki Naro- dowej wynika, że z roku na rok ubywa bibliotek publicznych, w tym także biblio- tek dla dzieci. Jednocześnie wyraźnie widać dążenie do łączenia obsługi biblio- tecznej dzieci z obsługą innych użytkowników, tworzenia mediatek i odrębnych bibliotek dla młodzieży [8, s. 89].
Podobnie jak liczba bibliotek publicznych, systematycznie spada liczba czytel- ników w dwóch pierwszych grupach wiekowych, tzn. do 15 lat i w grupie 16-19 lat. Z niepotwierdzonych danych statystycznych wynika, że wzrasta liczba naj- młodszych użytkowników bibliotek – dzieci w wieku 0-5 lat. Wpływ na obec- ność tej grupy wiekowej w bibliotekach publicznych mają m.in. zmiany na rynku książki, ukazywanie się dużej liczby książek obrazkowych, książek-zabawek oraz wzrost świadomości rodziców, co do znaczenia pierwszych kontaktów z książką [8, s. 53-57].
Badania Biblioteki Narodowej wskazują na spadek liczby odwiedzin i wypoży- czeń oraz zmianę funkcji czytelń, z których mało wykorzystywane księgozbiory podręczne przenoszone są do wypożyczalni, a potrzebnych materiałów poszu- kuje się w Internecie [8, s. 58-61]. Dokonał się też rozwój form pracy z czytel- nikiem. Do bibliotek wróciła tradycyjna forma głośnego czytania oraz dyskusji o książkach, w ramach Dyskusyjnych Klubów Książki dla dzieci i młodzieży. Co- raz większą popularnością cieszą się zajęcia z wykorzystaniem biblioterapii i spo- tkania dla małych dzieci, ich rodziców lub opiekunów. Stałym elementem pracy bibliotek publicznych są wyjścia poza bibliotekę – do muzeów, na wystawy, rajdy rowerowe, wycieczki. Biblioteki organizują większe imprezy typu pikniki, festy- ny, bale przebierańców. Włączają się w ogólnopolskie akcje: Cała Polska Czyta Dzieciom, Światowy Dzień Pluszowego Misia, Noc z Andersenem. Wciąż poszu- kują nowych i doskonalą sprawdzone od lat formy pracy (spotkania z autorami, pogadanki, wystawy, konkursy, quizy, lekcje biblioteczne, opowiadanie baśni).
W swych działaniach intensywnie współpracują z różnego rodzaju instytucjami oświatowymi, opiekuńczo-wychowawczymi, ośrodkami kultury, stowarzyszenia- mi, towarzystwami, lokalnymi mediami i wieloma innymi podmiotami. Coraz więcej bibliotek pracuje metodą projektów, na które pozyskują pieniądze z gran- tów lub od sponsorów [8, s. 95-106].
Realizowane przez biblioteki publiczne formy pracy z czytelnikiem uwzględnia- ją potrzeby dzieci i młodzieży. Według opracowanych przez Sekcję Bibliotek dla Dzieci i Młodzieży IFLA Wytycznych IFLA dla bibliotek obsługujących niemowlę- ta i małe dzieci (do 3 lat) „biblioteki dla dzieci zaspokajają potrzeby poznawcze, zmysłowe i literackie najmłodszych dzieci” [10, s. 20]. Biblioteki publiczne powin- ny mieć na względzie również potrzeby dzieci niepełnosprawnych, dzieci dwuję- zycznych, dzieci z rejonów wiejskich i tych, gdzie nie ma bibliotek oraz potrzeby dzieci mieszkających w miastach, dotkniętych biedą czy tych wychowujących się bez tradycyjnie pojmowanej rodziny [10, s. 18]. W bibliotekach oferujących usługi dla niemowląt i dzieci najmłodszych, zarówno dzieci, jak i ich opiekunowie znaj- dą „przyjazne miejsce z przeznaczonymi dla nich zbiorami, gdzie mogą odkryć radość z wyliczanek, piosenek, książek-zabawek odpowiednich do ich wieku” [10, s. 17]. Wytyczne IFLA podkreślają, że pierwsze lata w rozwoju dziecka są naj- ważniejsze także w rozwoju języka [10, s. 21], a „bycie użytkownikiem bibliote- ki to pierwsze doświadczenie społeczne, które wyzwala ciekawość i wyobraźnię.
Szczególny związek, który się tworzy dzięki zabawkom edukacyjnym, puzzlom, książkom-zabawkom wpływa na późniejszy, uprzywilejowany stosunek dziecka do książki. Miejsce bogate w książki jest kamieniem węgielnym w późniejszej na- uce czytania, a następnie pisania. Poza tym wczesne pozytywne doświadczenie pozostawia na dalsze życie zainteresowanie czytaniem i jego nauką” [10, s. 17].
W odniesieniu do starszych dzieci Wytyczne dotyczące usług w bibliotekach dla dzieci wskazują, że biblioteki te „powinny zaspokajać potrzeby informacyj- ne, kulturalne i rekreacyjne poprzez: udostępnianie różnorodnych materiałów;
oferowanie usług informacyjnych; pomaganie dzieciom w wyborze materia- łów; angażowanie dzieci do dokonywania doboru materiałów i rozwoju usług bibliotecznych; oferowanie szkoleń w zakresie umiejętności bibliotecznych i in- formacyjnych; podejmowanie działań motywujących (promocja czytelnictwa);
oferowanie programów rozwijających kreatywność i organizowanie spotkań po- święconych opowiadaniu (bajek, historyjek, legend, itp.); kształcenie rodziców i opiekunów; dostarczanie informacji i organizowanie szkoleń dla opiekunów, nauczycieli przedszkoli, szkół i bibliotekarzy; współpracę i wspieranie środowi- skowych organizacji i instytucji” [10, s. 54-55].
Wytyczne dla bibliotek obsługujących młodzież wymieniają potrzeby edukacyj- ne, informacyjne, kulturalne i wynikające z czasu wolnego młodzieży [10, s. 61].
„Wprowadzając usługi dla młodzieży, misją biblioteki jest pomoc każdej młodej osobie w przejściu etapu między dzieciństwem a dorosłością poprzez odpowied- nie źródła informacji, przestrzeń, sprzyjające rozwojowi intelektualnemu, emo- cjonalnemu i społecznemu młodych” [10, s. 63].
Potrzeby młodzieży traktowane są jako najwyższy priorytet. Powinny być brane pod uwagę przy gromadzeniu zbiorów, proponowaniu programów biblio- tecznych, jak również przy projektowaniu samego otoczenia, przestrzeni biblio- tecznej. Młodzież powinna być obdarzana zaufaniem, traktowana z szacunkiem, a jej wybory mają spotykać się z akceptacją, nawet, jeżeli są inne od tych, które biblioteka tradycyjnie proponuje. Dlatego też zaleca się, aby młodzież aktywnie uczestniczyła w planowaniu, realizowaniu i ocenie proponowanych dokumentów i usług [10, s. 65-68].
Podejmowane przez biblioteki publiczne w Polsce działania, ich szeroki wa- chlarz oraz oryginalne formy, świadczą o tym, że wiele z tych placówek koncen- truje swoją uwagę na potrzebach dzieci i młodzieży. Potrzeby tych grup zmie- niają się wyjątkowo szybko, dlatego też natychmiastowa reakcja na zmiany może zapewnić bibliotekom realizację ich misji, a młodym odbiorcom satysfakcję.
Przykładem dobrych praktyk może być oferta edukacyjno-animacyjna Działu Pracy z Dziećmi (Biblioteka 7 Kontynentów) w Dolnośląskiej Bibliotece Publicz- nej we Wrocławiu1.
Biblioteka kieruje swoją ofertę do dzieci w wieku 0-6 lat i uczniów każdego stopnia edukacji. Dzieci najmłodsze spotykają się co miesiąc w Bibliotecznej
1 Wszystkie informacje pochodzą ze strony Dolnośląskiej Biblioteki Publicznej www.dbp.wroc.
pl oraz rozmów z pracownikami Biblioteki 7 Kontynentów.
Fot. 1. Biblioteka 7 Kontynentów Źródło: http://images.search.yahoo.com/
search/images?p=biblioteka+siedmiu+kontynentow&8ei=utf-8
Fot. 2. Biblioteka 7 Kontynentów
Źródło: http://bibliotecznikpolski.blogspot.com/2010_10_01_archive.html
Akademii Malucha. Scenariusze zajęć inspirowane są literaturą, a motywem przewodnim spotkań są głównie dźwięki. Podczas wspólnych zabaw dzieci szu- kają dźwięków, tworzą je, wsłuchują się w nie oraz uczą się, jak je poprawnie nazywać. Towarzyszące temu zabawy słowne, zabawy z piosenką oraz aktywność plastyczna sprawiają, że dzieci wraz z opiekunami ćwiczą słuch, mowę i koordy- nację ruchów. Spotkania wypełnione twórczą zabawą są dla najmłodszych szansą na pierwsze spotkanie z rówieśnikami, pomagają poznać świat, przyswoić wiedzę oraz zdobyć nowe umiejętności.
„Stare i Nowe Spotkania Bajkowe” to cykl zajęć przeznaczony dla dzieci w wie- ku 4-7 lat. Odbywają się raz w miesiącu, a prowadzone są według półrocznych cykli, do których należą m.in. „Dotykalnia”, „Akademia pięciu zmysłów” czy
„Doświadczalnia”. Podczas spotkań dzieci poznają różne formy działania – od plastycznych, muzycznych po taneczne. Mają możliwość spotkania z rówieśnika- mi, a także szansę zetknięcia się z nieznanymi dotychczas tematami.
„Biblioteka – Światoteka” to zespół działań przeznaczonych dla dzieci w wieku 7-12 lat, głównie dla dzieci zagrożonych wykluczeniem społecznym, mało aktyw- nych w grupie, z zaburzeniami emocjonalnymi. Na zajęciach wykorzystywane są metody arte- i biblioterapeutyczne. „Bibliotekę – Światotekę” współfinansuje Polskie Stowarzyszenie Pedagogów i Animatorów KLANZA Oddział we Wrocła- wiu. Relacje z zajęć umieszczane są na blogu2 i facebooku. Zajęcia odbywają się co tydzień w różnych cyklach. Do tej pory miały miejsce spotkania m.in. z cy- klu: „Tolerancja dla inności”, „Zabawy z różnych stron świata”, „Inny człowiek”.
W ramach „Światoteki” Biblioteka 7 Kontynentów współpracuje w kilkoma in- stytucjami (muzeami, MuliCentrum, Humanitarium, Galeria BWA, ASP, PWST, Brave Kids), dzięki czemu dzieci mają szansę na odwiedzenie wielu ciekawych miejsc, a także możliwość udziału w interesujących wydarzeniach. Zajęcia pro- wadzone są metodami pedagogiki zabawy z wykorzystaniem zabaw ruchowych, tanecznych i integracyjnych, a także zajęć plastycznych na podstawie poznanej literatury. Dzięki temu zajęcia są niezwykle atrakcyjne i niepowtarzalne.
Biblioteka 7 Kontynentów prowadzi również edukację czytelniczą w ramach lekcji z edukacji czytelniczej i medialnej. Dzieci i młodzież uczą się, jak korzystać ze zbiorów Biblioteki, poznają metody sprawnego wyszukiwania i selekcji infor- macji, a podczas pasowania na czytelnika otrzymują „bilet do krainy książek”
(kartę biblioteczną), dzięki któremu mogą samodzielnie dokonywać lekturowych wyborów, kształtować własne zainteresowania. Mają również okazję zetknąć się z „żywymi książkami” – pisarzami, aktorami, artystami, którzy dzielą się podczas spotkań swoimi pasjami i pobudzają młodych odbiorców do rozwijania własnych
2 www.bibliotekaswiatoteka.blogspot.com
zainteresowań. Uczniowie mają do dyspozycji 10 stanowisk komputerowych z odpowiednim oprogramowaniem, mogą też, w razie potrzeby, wyświetlać znaj- dujące się w zbiorach biblioteki materiały na ekranie rzutnika. Tematy spotkań dobierane są w taki sposób, aby odpowiadały na potrzeby uczniów, by rozwijały ich zainteresowania i poszerzały horyzonty myślowe (przykładowe tematy zajęć:
„Puk, puk. Kto tam? Książka”; „Poznajmy się, mówią na mnie biblioteka”; „Książ- kowy savoir-vivre dla początkujących”; „Biblioteka tęczowe źródło wiedzy”; „Na początku był chaos”).
Co roku, zimą, w czasie ferii organizowane są „Ferie w bibliotece”, podczas któ- rych dzieci w wieku 6-13 lat spotykają się codziennie na warsztatach. Tematyka ferii jest różnorodna. Do tej pory odbyły się m.in. ferie cyrkowe, teatralne, mu- zyczne, hip-hopowe oraz podróż dookoła świata. Latem biblioteka bierze udział w akcji „Z książką na walizkach” – objazdowych spotkaniach pisarzy z młody- mi czytelnikami na terenie Dolnego Śląska. Uczestniczy też w ogólnopolskich akcjach promujących książkę i czytelnictwo – Noc z Andersenem, Cała Polska Czyta Dzieciom, organizuje konkursy literackie, plastyczne i wiele innych. Prace czytelników prezentowane są w „Galerii Podróżnika”. O atrakcyjności działań Bi- blioteki 7 Kontynentów może świadczyć fakt, że na niektóre z nich konieczne są zapisy, gdyż jest wielu chętnych.
Na uwagę zasługują również inicjatywy podejmowane przez Miejską Biblio- tekę Publiczną we Wrocławiu, starannie dobrane do różnych grup wiekowych, z uwzględnieniem takich czynników jak pory roku, terminy ferii i wakacji. Wy- jątkowym w skali kraju jest projekt Na dobry początek, celem którego jest pro- mowanie czytelnictwa od najmłodszych lat. Pierwsza edycja projektu zakończyła się w 2011 r. Jego głównym elementem były zestawy książek i materiałów eduka- cyjnych dla rodziców z dziećmi w wieku 0-5 lat, rozdawane mamom i ich nowo narodzonym dzieciom w szpitalu, jako pierwsza czytelnicza wyprawka. Do ze- stawu dołączona była ulotka z ofertą bezpłatnych zajęć dla najmłodszych oraz symboliczna pierwsza karta biblioteczna z logo projektu, dzięki której można obserwować, jak przebiega „ścieżka czytelnicza” najmłodszych czytelników [5].
Dla dzieci Miejska Biblioteka Publiczna we Wrocławiu przygotowuje działania zarówno dla grup zorganizowanych – lekcje biblioteczne, warsztaty tematyczne, multimedialne, zajęcia dla dzieci niepełnosprawnych, jak i imprezy rodzinne. Dla najmłodszych są to zabawy inspirowane literaturą, inscenizacje teatralne baśni, zabawy kukiełkami, nauka wierszyków, głośne czytanie. W Bibliotece można zorganizować urodziny, a w ich ramach – zabawy wśród książek, komputerów i klocków [12].
Dla dzieci starszych Biblioteka oferuje interaktywną edukację multimedialną, zabawy klockami K’nex, konstruowanie ruchomych modeli w MultiCentrach,
Fot. 3. Biblioteka Safari MBP we Wrocławiu, Filia nr 1 Źródło: http://www.rekreacja.wroc.pl/artykul.php5?id=878
Fot. 4. MultiCentium
Źródło: http://czasdzieci.pl/wroclaw/wydarzenia/id,48410f85.html
w których chłoną wiedzę w sposób poszerzający ich horyzonty. Urządzenia i ma- szyny znajdujące się w MultiCentrach przybliżają zasady praw fizyki i natury, ale też reguły rządzące społecznością. Pozwalają zrozumieć, w jaki sposób przewi- dzieć pogodę lub jak zaprojektować bezkolizyjne skrzyżowanie. Wiedza groma- dzona na podstawie doświadczeń w naturalny sposób uzupełnia wiedzę podręcz- nikową oraz sprawia, że jest łatwiej przyswajana przez dzieci [1].
Przez cały 2013 r. trwała kampania WWW/WSTĄP/WYPOŻYCZ/WYLUZUJ skierowana do nastolatków w wieku 13-19 lat, podczas której odbyły się warsz- taty muzyczne, krytyczno-literackie, konkurs na okładkę audiobooka, a ich efek- tem było nagranie Dźwiękopisów – audiobooka z literackimi opisami przyrody i zwycięską okładką. Specjalnie dla młodzieży przygotowano informator o ofer- cie Biblioteki, który jest dostępny w każdej filii, a w wybranych filiach rozwie- szono Banery hitów informujące o najlepszych książkach. Na stronie Biblioteki została założona zakładka Młodzież, informująca o imprezach czytelniczych, warsztatach, książkach szczególnie polecanych przez czytelników. Zapoczątko- wana została akcja oceny książek HIT, KIT czy OK? W dwóch filiach można zre- cenzować książkę przybijając odpowiednią pieczątkę. Oceny czytelników będą miały wpływ na zakup nowych książek dla młodzieży [12].
Młodzież została również włączona do przygotowania „ściany komiksów”
w ramach projektu TY>TU>Ł. Podczas zajęć o sztuce powstał cykl prac ilustru- jących tytuły książek ulubionych, ważnych, najtrudniejszych lub za długich. Wy- brane prace zeskanowane, powiększone i wydrukowane utworzyły tapetę, któ- ra została umieszczona na ścianie nowoutworzonej przestrzeni dla młodzieży.
Następnie, po warsztatach graffiti, pokolorowano ścianę markerami [12]. Dzięki tym zabiegom młodzież odbiera to miejsce jako stworzone przez siebie i istnie- jące dla niej.
Zaprezentowane przykłady działań Dolnośląskiej Biblioteki Publicznej i Miej- skiej Biblioteki Publicznej we Wrocławiu nie wyczerpują całego bogactwa form i metod pracy stosowanych przez biblioteki publiczne, ale pokazują drogi, jakimi biblioteki starają się dotrzeć do młodych odbiorców. Inicjatywy wskazujące ro- dzicom i opiekunom, jak ważną rolę w rozwoju dziecka odgrywa czytanie; prze- znaczone dla różnych grup wiekowych, uwzględniające ich aktualne oczekiwania i potrzeby mogą odegrać dużą rolę w inicjacji i popularyzacji czytelnictwa.
BIBLIOGRAFIA
1. CZAPLIŃSKA-BIAŁECKA Katarzyna. MultiCentra we Wrocławiu jako przykład no- wej oferty edukacyjnej bibliotek. Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [Dokument elektroniczny]. 2013, nr 3. Tryb dostępu: http//:open.ebib.pl/ojs/index.
php/bib/article/viwe/59/84. Stan z dnia 20.01.2014.
2. Dolnośląska Biblioteka Publiczna [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http//:
www.dbp.wroc.pl. Stan z dnia 20.01 2014.
3. GRABOWSKA Dorota. Metody pracy z czytelnikiem dziecięcym w świetle międzyna- rodowych wytycznych. W: ZAJĄC Michał, ZYBERT Elżbieta Barbara (red.). Biblioteki w systemie kultury jednoczącej się Europy. Warszawa: Wydaw. SBP, 2007, s. 177-190.
ISBN 978-83-89316-88-2.
4. GRABOWSKA Dorota. Zmiany w publicznych bibliotekach dziecięcych w Polsce pod wpływem wybranych nurtów we współczesnej kulturze. W: PUGACEWICZ Iwona H., ZYBERT Elżbieta Barbara (red.). Biblioteki. Tożsamość. Kultura. Warszawa: Wydaw.
SBP, 2013, s. 15-27. ISBN 978-83-61464-91-4.
5. GRZELCZYK Jolanta. Na dobry początek – projekt Miejskiej Biblioteki Publicznej we Wrocławiu promujący czytelnictwo od najmłodszych lat. Elektroniczny Biuletyn Infor- macyjny Bibliotekarzy [Dokument elektroniczny]. 2011, nr 4. Tryb dostępu: http//:
www.nowyebib.info/biuletyn/numer-122-spis/435-ebib-42011-12228. Stan z dnia 20.01.2014.
6. JANUS Anna. Biblioteka modelowa dla młodych klientów we Wrocławiu. W: LE- WANDOWICZ-NOSAL Grażyna (red.). Dziecko i książka. Materiały ogólnopolskiej konferencji Biblioteka Narodowa 27-28 października 2003 roku. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2004, s. 150-157. ISBN 83-7009-411-2.
7. JASIEWICZ Justyna. Nieco inny wysiłek czyli Przyjazna biblioteka dla młodzieży? W:
PUGACEWICZ Iwona H., ZYBERT Barbara (red.). Biblioteki. Tożsamość. Kultura.
Warszawa: Wydaw. SBP, 2013, s. 45-64. ISBN 978-83-61464-91-4.
8. LEWANDOWICZ-NOSAL Grażyna. Biblioteki publiczne dla dzieci w Polsce. Raport z badań. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2012. ISBN 978-83-7009-6274.
9. LEWANDOWICZ-NOSAL Grażyna. Biblioteki dla dzieci wczoraj i dziś. Poradnik.
Warszawa: Wydaw. SBP, 2008. ISBN 978-83-89316-93-6.
10. LEWANDOWICZ-NOSAL Grażyna, ZYBERT Elżbieta Barbara (red.). Dzieci, mło- dzież – Internet – biblioteka. Wytyczne IFLA Sekcji Bibliotek dla Dzieci i Młodzieży.
Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2009. ISBN 978-83-61464-17-4.
11. MACIĄG Krzysztof. Biblioteka dla dzieci – bawi czy uczy? W: LEWANDOWICZ- -NOSAL Grażyna (red.). Dziecko i książka. Materiały ogólnopolskiej konferencji Bi- blioteka Narodowa 27-28 października 2003 roku. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2004, s. 92-103. ISBN 83-7009-411-2.
12. Miejska Biblioteka Publiczna we Wrocławiu [Dokument elektroniczny]. Tryb dostę- pu: http://www biblioteka.woc.pl. Stan z dnia 15.02.2014.
13. PAPUZIŃSKA Joanna, WALCZEWSKA-KLIMCZAK Grażyna (red.). Animacja czy- telnictwa dziecięcego. Koncepcje – doświadczenia, postulaty. Płock: Książnica Płocka im. Wł. Broniewskiego, 2004. ISBN 83-88028-27-8.
14. UNGEHEUER-GOŁĄB Alicja. Literackie inspiracje w rozwoju przedszkolaka. War- szawa: Wydaw. SBP, 2012. ISBN 978-83-61464-78-5.
15. UNGEHEUER-GOŁĄB Alicja. Rozwój kontaktów małego dziecka z literaturą. Pod- ręcznik. Warszawa: Wydaw. SBP, 2011. ISBN 978-83-61464-92-1.
16. WALCZEWSKA-KLIMCZAK Grażyna. Dziecko w bibliotece. W: LESZCZYŃSKI Grzegorz, ŚWIERCZYŃSKA-JELONEK Danuta, ZAJĄC Michał (red.). Książka dziecięca 1990-2005. Konteksty kultury popularnej i literatury wysokiej. Warszawa:
Wydaw. SBP, 2006, s. 209-224. ISBN 83-89316-62-5.
17. WASZCZUK Daria. Doświadczenia z pracy z młodzieżą w MBP we Wrocławiu, czy- li „Ziomal w bibliotece”. W: KRAJEWSKA Anna Maria (red.). Między dzieciństwem a dorosłością. Młodzież w bibliotece. Warszawa: Wydaw. SBP, 2012, s. 149-160. ISBN 978-83-61464-66-2.
18. WOJCIECHOWSKA Maja. Strefa dla młodego czytelnika – fizyczna przestrzeń dzie- cięcych instytucji bibliotecznych. W: WOJCIECHOWSKA Maja (red.). Fizyczna prze- strzeń biblioteki. Gdańsk: Wydaw. Edward Mitek, 2013, s. 75-93. ISBN 978-83-64335- 00-6.
19. ZAJĄC Michał. Biblioteka dziecięca 2.0 – najnowsze tendencje komunikacyjne i orga- nizacyjne. W: ZAJĄC Michał, ZYBERT Elżbieta Barbara (red.). Biblioteki w systemie kultury jednoczącej się Europy. Warszawa: Wydaw. SBP, 2007, s. 92-109. ISBN 978-83- 89316-88-2.
20. ZAJĄC Michał. Promocja książki dziecięcej. Podręcznik akademicki. Warszawa: Wy- daw. SBP, 2000. ISBN 83-87629-53-7.
21. ZASACKA Zofia. Nastoletni czytelnicy – wspólnota symboliczna i społeczne dystanse.
W: ŻBIKOWSKA-MIGOŃ Anna, ŁUSZPAK AGNIESZKA (red.). Czytanie, czytel- nictwo, czytelnik. Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2011, s. 159-174.
ISBN 978-83-229-3142-4.
