"Relationes stutus dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae", Roma 1978 : [recenzja]

Franciszek Stopniak

"Relationes stutus dioecesium in

Magno Ducatu Lituaniae", Roma 1978

: [recenzja]

Studia Theologica Varsaviensia 17/2, 307-312

sób personalistyczny? Raczej należałoby przyjąć, idąc zresztą za suge­ stiam i Häringa, że rów nież w etyce podstawą m yślenia jest zdrowy roz­ sądek i Dobra Nowina.

Ewa Podrez

Relationes stu tu s dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae,

t. (Fontes Historiae Lituaniae 2), Roma 1978 ss. XXVI, 776,

nlb. 3.

Litewska K atolicka Akademia Nauk w Rzymie z siedzibą przy Piazza della Pilotta 4 w ramach prac sekcji historycznej podjęła się publika­ cji źródeł do historii Kościoła na Litwie. W 1971 r. ukazał się pierwszy tom relacji o stanie diecezji w W. K sięstw ie L itewskim sporządzanych dla kurii rzym skiej przez biskupów w ileńskich i żmudzkich w okresie

XVII—X IX w. Dzieło to wzbudziło duże zainteresow anie historyków. 1

W ydany niedawno tom drugi zawiera relacje biskupów obrządku łaciń­ skiego z diecezji: łuckiej, smoleńsikiej,, m ińskiej, w igierskiej, sejneńskiej czyli augustow skiej, inflanckiej i archidiecezji m ohylew skiej. P aw eł R a - b i k a u s k a s SJ, redaktor i w spółautor opracowania, profesor historii na „Gregorianum ” w Rzymie, sporządził w stępy historyczne do całości i poszczególnych diecezji z w ykazam i biskupów, przypisy dla diecezji łuckiej, sm oleńskiej i m ińskiej oraz indeksy. Resztę w ykonali inni au­

torzy.2 Sprawozdania z poszczególnych diecezji poprzedzone są w stępem

om awiającym historię ich gramie i struktury organizacyjnej. Podano· w y ­ braną bibliografię zagadnienia i spis biskupów z okresu trw ania die­ cezji.

Łucka diecezja łacińska sięga 1359 r., kiedy pojawił się pierwszy bi­ skup tego obrządku w e W łodzimierzu wołyńskim . W 1425 r. papież Mar­ cin V przeniósł stolicę biskupią do Łucka, a biskupa uposażono dobra­ mi w Łucku, W łodzimierzu, Brześciu i Drohiczynie. Diecezja ta była w XV—XVI w. suifraganią lw ow ską, n-а przełom ie zaś X VI—XVII w. pod­ legała m etropolii gnieźnieńskiej. Gdy w 1569 r. terytorium jej znalazło się w Koronie, biskiuipi zaczęli .należeć do senatu. Od XVII w. nosiili naz­

1 Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae, t. 1, Dioe-

ceses Vilnensis et Samogitiae (Fontes Historiae Lituaniae 1), Roma 1971 ss. LV, nlb. 1, 542, nlb. 4. Rec.: AHPont 9 (1971) s. 479 n.; CivCat 123 (1972) s·. 504 nn. (P. R a b i k a u s k a - s ) ; Nuova Riv. Stor. 5.6 (1972) nr 5— 6 s. 732 nn. (L. P a s z t o r ) ; Erasmus 25 (1973) nr 5— 6 kol. 187 nn. (:H. D u c h ha) ; Lietuviu Tautos Praeitis 3 (1973) nr 2 s. 134—141 (J. J a k ś t a s ) ; ZH 38 (19,73) nr 4 s. 153 nn,. (M. K o s m a n ) ; SZ 18 (19(73) s. 247 n. (A. V e t u l a n i ) ; P ffis 64 (1973) nr 2 s. 428 nn. (T. W a s i l e w ­ s k i ) ; SH 17 (1974) nr 1 s. 154 n. (B. K u m o r ) ; STV 12 (1974) nr 2 s. 282—285 (T. K r a h e 1).

2 R afael K r a s a u s k a s , licencjat historii Kościoła, sporządził odpi­ sy z rękopisów. P aw eł J a t u 1 i s, dr teologii, zrobił w ypisy z archiwum Kongregacji Propagandy Wiary i przygotował aparat naukowy do re­ lacji z diecezji inflanckiej i kurlandzkiej. Wiktor G i d ż i u n a s OFM, dr teologii, podał przypisy do teksów z diecezji m ohylowskiej. Józef V a i- ś n o r a MIC, dr filozofii i teologii, opracował przypisy dla diecezji w i­ gierskiej. Tamże, s. VII n.

308

_[18];

wę „łuckich i brzeskich”, gdyż siedzibą ich był Brześć litew ski. W 1772 r. parafie z terenu powiatu Brody przeszły do Austrii. W latach 1778— 1795 z diecezji, która liczyła 220 parafie, najw iększa część znalazła się w Rosji, 4 dekanaty z 47 parafiam i — w granicach Austrii, a 3 deka­ naty z 44 parafiam i ·— w Prusach. Część pruską w 1798 r. włączono do diecezji w igierskiej, a austriacką w 1805 r. do tworzącej sdę diecezji lu ­ belskiej. W Rosji po utworzeniu w 1798 r. m etropolii m ohylew skiej 35 parafii łuckich w eszło do nowoerygow anej diecezji m ińskiej, 38 do ka­ mienieckiej., ok. 30 do w ileńskiej. Po kasacie diecezji kijow skiej w 1798 r. diecezję łucką połączono z nowopow stałą diecezją żytom ierską, a b is­ kup nosił odtąd tytu ł „łucko — żytom ierskiego”. W konkordacie z Ros­ ją w 1847 r. do diecezji tej włączono 3 dekanaty z 54 parafiam i z ar­ chidiecezji· mohylewskdiej i w tym stanie diecezja łucko-żytomderska przetrwała do I w ojn y św iatow ej.3

Biskupstwo sm oleńskie sięga początkami 1625 г., a kanoniczną erek­ cję zawdzięcza papieżowi Urbanowi VIII w 1636 r. W 1654 r. teren jej w rócił do Rosji, na mocy zaś pokoju zawartego w M oskwie w 1686 r. przez posła K. G rzym ułtowskiego m. in. 3 parafie diecezji sm oleńskiej

przypadły Polsce, choć po 1772 r. znalazły się ponownie w Rosji.

W 1783 r. archidiecezja m ohylewska objęła sw ym zasięgiem tereny diecezji sm oleń sk iej.4

Diecezję białoruską ze stolicą w M ohylewie utw orzyła K atarzyna II w 1774 r. dla katolików z diecezji inflanckiej, sm oleńskiej i w ileńskiej, których biskupi po pierwszym rozbiorze Rzeczpospolitej zostali po stro­ nie polskiej. Utworzoną w 1784? r. przez carową archidiecezję m ohylew - ską nuncjusz papieski w Polsce J. A. A rchetti z upoważnienia papieża Piusa VI zatwierdził kanonicznie w roku następnym , a jej dotychczaso­ w y (od 1773 r.) biskup S. Siestrzencew icz został pierwszym arcybisku­ pem nad w szystkim i katolikam i w Rosji. Po dalszych zaborach do ar­ chidiecezji włączono całe diecezje: sm oleńską, inflancką' i kijowską, a w części: w ileńską, żmudzką, łucką i kam ieniecką. Katarzyna skaso­ w ała je w 1795 r. i utw orzyła diecezje: inflancką, pińską i latyiczowską, poddając je m etropolii m ohylew skiej. W 1798 r. P aw eł I po odwołaniu dekretów m atki zw iązał z tą m etropolią diecezje: w ileńską, żmudzką, kam ieniecką, łucką i mińską, co papież Pius VI tego samego roku za­ twierdził. W w yniku pokoju w Tylży z 1807 r. włączono do archidie­

cezji 6 dekanatów z 53 parafiam i z okręgu białostockiego .Po konkor­

dacie z 1847 r. papież Pius IX w następnym roku utw orzył now ą d ie­ cezję cheraońską zwaną później tyraepolską. M etropolia mohydewiska była w ięc terytorialnie najw iększa na św iecie. 5

Diecezja mińska, utworzona i zatwierdzona kanonicznie w 1798 r. po konkordacie z 1847 r. utraciła 2 dekanaty na rzecz diecezji w ileńskiej,

3 Tam że s. 3— 11. Przy opisach poszczególnych diecezji podano lite­

raturę przedm iotu zebraną w 3 grupach: a) siedziba biskupa i tery­ torium diecezji; b) początki diecezji; c) prace różne z historii diecezji. Jako najnow szą publikację o diecezji łuckiej w ym ieniono M. Ć u b a - t i j, Istorija chris tija nstw a na Rusi — Ukraini, t. 1, Roma 1965; t. 2 cz. 1, Roma 1976.

4 Tamże, s. 287—294. Najnowsza praca: W. W ó j c i k , S ta tu ty s y ­

nodu diecezji smoleńskiej z 1645 r., RTK' 22 (1975) nr 5 s. 73—84.

5 Tamże, s. 359—366. Najnowsza praca: A. M. S c h o p S o l e r , Die

kath olisierenden Tendenzen am russischen Hofe unter Paul I. (1796— 1801) und A lexan der I. (1801—1825), Saeculum 27 (1976) s. 256—280.

natom iast z d iecezji tej dołączono do niej ' 8 parafii z dekanatu now o­ gródzkiego. W 1-869 r. uległa k asacie,'a po 1921 r. z części dawnej die­

cezji m ińskiej utworzono d iecezję pińską.6

Diecezja w igierska powstała na terenie państw a pruskiego w 1799 r., jako zależna bezpośrednio od Stolicy A postolskiej, z terytorium d iece­ zji w ileńsk iej, żm udzkiej i łuckiej, które przypadło Prusom pó trzecim rozbiorze Polski. W 1807 r. okrąg białostocki z 55 p arafiam i znalazł się w granicach Rosji, a w 1818 r. w zw iązku z nową reform ą adm inistra­ cji kościelnej skasowano tę diecezję. Na jej m iejsce powstała diecezja sejneńska z katedrą w Sejnach w woj. augustowskim, podległa nowej m etropolii w arszaw skiej. Początkow o zwana częściej augustow ską niż sejneńską, od 1866 r. nosiła i raczej nazw ę sejneńskiej. Zamiast okręgu białostockiego dołączono do niej 3 dekanaty z 32 parafiam i z diecezji płockiej. O bejmowała 12 dekanatów (od 1867 r. 11), w tym 7 z ludnością litewską. Po I w ojn ie św iatow ej utworzono z niej dw ie diecezje: lite w ­ ską z siedzibą w W ilkowiszkach i polską ze stolicą biskupią w Ł om ży. 7 D iecezja inflancka sięga początkami 1186 r., ale dopiero bp Albertus, który w 1199 r. zam ieszkał w Rydze, nazyw any jest biskupem in flanc­ kim. W latach 1245-1563 istniała archidiecezja ryska. Król S. Batory w 1582 r. w znow ił biskupstwo inflanckie z siedzibą w Wende, gdyż Ryga znalazła się w rękach protestantów. Diecezja ta była do 1621 r. niezależna, a potem podlegała m etropolii gnieźnieńskiej, choć z racji wojen ze Szw edam i biskupi mieszkali zw ykle w W arszawie. 1685 r. na w niosek króla J. Sobieskiego papież Innocenty XI połączył z d ie­ cezją inflancką dawną diecezję kurlandzką opanowaną przez prote­ stantów, a biskup zaczął odtąd nosić tytu ł w endyjskiego i inflanckiego. Taki stan utrzym ał się do 1795 r., kiedy Katarzyna II utworzyła nową diecezję inflancką, która po trzech latach została kanonicznie w cielo­ na do diecezji w ileńskiej. Po konkordacie z 1847 r. wyłączono ją z d ie­ cezji w ileńskiej i przyłączono do żmudzkiej. W 1920 r. znalazła się w granicach Ł otw y.8

Skom plikow any proces historyczny, w którym rozw ijały się w yżej w ym ienione diecezje, domaga się poszerzenia podstaw y źródłowej dla badań historycznych. W przedm owie (s. VII) zaznaczono, że część relacji zebrano z archiwów diecezjalnych, część zaś z A rchiw um W atykańskie­ go, zwanego oficjalnie A r ch ivu m Secretu m Vaticanum. N uncjusze pa­ piescy w Polsce jako jedni z pierwszych posyłali sw e relacje do Wa­ tykanu. Podobnie biskupi polscy stosunkowo w cześnie wprowadzili praktykę w ysyłan ia relacji kierow anych do Kongregacji Rozkrzewiania

Przy archidiecezji m ohylew skiej podano osobno biografię do S..

Siesitrzen-cewiicza, twórcy organizacji kościelnej łacińskiej w Rosji.

6 Tamże, s. 439—442. Najnow sza praca: Ć. S i p o v i ć, The Langua­

ge Problem in the Catholic Church in Byelorussia from 1832 to the Firt World War, The Journal of Byelorussian Studies 3 (1973) nr 1 s.

3—40.

7 Tamże, s. 455 nn. 479 nn. Najnowsze prace: W. J e m i e l i t y , Die­

cezja augusto w ska czyli sejneńska w latach 1818—1872, Lublin 1972;

tenże, Księża diecezji augusto w skiej czyli sejneńskiej ukarani za udział

w powsta niu sty czn iow ym , RTK 22 (1975) nr 4 s. 117—123.

8 Tamże, s. 545—553. Najnow sza praca: E. G r i s l i s , Recent Trends

in the S tu d y of the Reformation in the C ity of Riga, Livonia, Journal

310

W iary.9 Sprawozdania te, składane co cztery, a potem co pięć lat zgod­

nie z zasadami zawartym i w bulli papieża Sykstusa V z 1686 r., za­ w ierają dane o diecezjach, zebrane z protokołów w izytacyjnych w cią­

gu XVI — XVIII w. 10 K w erendy w A rchiw um W atykańskim dotyczą­

ce spraw polskich prowadził na zlecenie króla S. Batorego jego pre­ fekt Sirletus, a kontynuow ano je za Zygm unta III. Po przerwie trw a­ jącej cały w iek w związku z w ojnam i szwedzkim i podjęto je za S. A. Poniatowskiego. W latach 1782—1785 prowadził je J. A l b e r t r a n di , który zebrał przeszło 110 tek w ypisów i przesłał do W arszawy. 11 W la ­ tach 1848—1849 kontynuow ał te prace A. P r z e ź d z i e c k i i z w łas­ nych funduszów pokrył koszta w ydaw nictw a dokum entów zebranych

przez S. T h e i n e r a. 12 W ydawnictwo to odegrało znaczną rolę w ba­

daniach nad okresem do 1775 r.

Po udostępnieniu w 1881 r. Archiw um W atykańskiego dla history­ ków PAU zorganizowała w latach 1881—1914 szereg w yjazdów nauko­ wych. W ich ramach udaw ali się do Rzymu tacy uczeni jak: W. A b r a ­ h a m , L. B o r a t y ń s k i , W. C z e r m a k , B. D e m b i ń s k i , J. F i j a- ł e k , S. K ę t r z y ń s k i , F. K o n e c z n y , S. К o ś с i a ł к o w s к i, S. K u t r z e b a , M. L o r e t , Cz. N a n k e, J. P t a ś n i k, W. S e m k o ­ w i c z , S. S m o l k a , S. Z a k r z e w s k i , S. Z a c h o r o w s k i . W w y ­ niku tych w yjazdów zebrano w krakowskim oddziale PA U ponad 100 tek w ypisów z Archiw um W atykańskiego i innych archiwów włoskich. S tanow iły one podstawę dla w ydaw nictw a Monumenta Poloniae Va­

ticana, zaw ieszonego czasowo w 1848 r. 13 W latach 1914— 1939 k w eren­ da i studia nad stosunkam i w atykańsko-polskim i m iały oparcie w sta­ cji naukowej PAU w Rzymie. K w erendę w tym czasie prowadzili w A rchiw um W atykańskim: T. G 1 e m m a, O. H a 1 e с к i, S. W. K w i a t ­ k o w s k i , M. L o r e t , L. P u k i a n i e c , M. Ż y w c z y ń s k i . R ezulta­ tem ich poszukiwań były liczne prace oparte o archiwalia, w tym tej m iary co prace M. Żywczyńskiego o stanowisku Stolicy Apostolskiej

9 Zob. J. 0 1 s r, La Congregazione ed i paesi assegnati al Nunzio di

Polonia (Polonia, Svezia, Russia). W: Sacrae Congregationis de Propa­

ganda Fide memoria rerum. 350 anni a servizio delle m issioni (1622— 1972), t. 1 cz. 1, Freiburg i. Br. 1972 s. 201—225; J. M e t z l e r , Organi­

sation, program m e et premières décisions (1622— 1649), tamże s. 146—

196; tenże, W egbereiter der Kongregation. Vorschläge und erste Gru-

dungsversuche einer römischen Missionszentrale, tamże, s. 38—78.

10 Zoib. J. K ł o c z o w s k i , Główne t y p y źródeł do geografii histo­

ry czn ej Kościoła w Polsce, STNKUL 12 (1961) s. 81—85; T. D ł u g o s z , Wartość relacji rzym skich bisku pów polskich jako źródła historyczne­ go, tamże, s. 89 n.

11 Zob. T. D ł u g o s z , art. cyt., s. 90.

12 A. T h e i n e r , Vetera m onum enta Poloniae et Lituaniae gentium-

que finitim aru m historiam illustrantia, t. 1—4, Roma 1860— 1864.

13 Zob. W. Ł u k a s z e w i c z , Od redakcji, Euh 3 (1959) nr 1 s. 3^ 6; W. B a n d u r a , Spuścizna rękopiśmiennicza e k spedy cji rzy m sk ie j PAU, Średn. Studia Źródłoznawcze 17 (1972) s. 159— 166. Zbiory krakowskie w ykorzystał w swej rozprawie habilitacyjnej D. W o j t y s к a, P apie­

stw o — Polska 1548— 1563. Dyplomacja, Lublin 1977. Por. tenże, S pra­ w ozdanie z kw e ren d zagranicznych materia łów do historii Kościoła w Polsce X V I w., STNKUL 20 (1973) s. 153 nn.; tenże, Stan p r z y g o to w a ­ nia do druku kore spondencji nuncjuszów w Polsce do 1972 r., SZ 18

w obee spraw y polskiej w X IX w. W okresie ostatniej w ojny badania naukowe kontynuow ali w Rzymie: O. H a l e с к i, Ł. K u r d y b a c h a , W. M e y s z t o w i c z , K. P a p é e . Z historyków powojennych zajm u- jąeych się znaczeniem kurii rzym skiej dla historii Kościoła w Polsce Warto w ym ienić przynajm niej niektórych: S. B e d n a r s k i , A. B o u - d o u, W. K o n o p c z y ń s k i , J. U m i ń s k i , S. Z a ł ę s к i. Na osob­ ne podkreślenie zasługuje działalność Papieskiego Instytutu Studiów

K ościelnych w Rzymie, którą zainicjow ał J. R e с z e k. 14 W iele prac

na ten tem at ogłaszano w Sacrum Poloniae Millenium i w A n te m u r a -

le.

Publikacja P. R a b i k a u s k a s a uw zględnia skrzętnie dorobek nau­ ki polskiej. W szczególności w ykorzystani zostali: W. À b r a h a m, A. B o u d o u , W. C z e r m a k , T. D ł u g o s z , J. F i j a ł e k , O. H a l e c ­ ki , J. K ł o c z o w s k i , W. K o n o p c z y ń s k i , B. K u m o r , S. K u t r z e b a , W. M e y s z t o w i c z , W. S e m k o w i c z , W. U r ­

b a n , H. W y c z a w s k i , M. Z y w c z y ń s k i . Trzeba jednak

przyznać, że w badaniach polskich nie dość zwracano uwagę na ro­ lę b itw y w chrystianizacji w schodniej części Rzeczypospolitej, co w om awianej pracy zostało szeroko udokum entowane. Zebranie ogrom ne­ go m ateriału źródłowego i zaopatrzenie go w bogaty aparat krytyczny zasługuje na w yjątk ow e uznanie. Pod tym w zględem książka autorów litew skich stanow i trw ałą pozycję w zakresie badań nad organizacją K ościoła na terenie Litw y, Polski, Białorusi i Ukrainy. Zawiera 20 re­ lacji od 14 biskupów diecezji łuckiej i 2 legatów z lat 1613—1803, 5 z diecezji sm oleńskiej z lat 1645— 1761, 3 z archidiecezji m ohylew skiej od biskupów i 1 legata z lat 1789— 1861, 1 z diecezji m ińskiej od biskupa i 1 legata z okresu 1803— 1807, 1 z diecezji w igierskiej z 1812 r., 2 z diecezji sejneńskiej z lat 1864—1867, 18 z diecezji inflanckiej i kurlandiz- kiej z lat 1595— 1758. Do tego dochodzą opisy, informacje, listy pa­

pieskie, odpowiedzi Kongregacji Soboru, protokóły w izytacji diecezji.

W sum ie do w ym ienionych diecezji załączono 54 relacje biskupów i le ­ gatów papieskich o stanie diecezji, 9 innych dokum entów pochodzących od rządców diecezji, 43 dokumenty skierow ane z W atykanu do bisku­ pów, w tym w iększość odpowiedzi Kongregacji Soboru i Kongregacji Rozkrzewiania Wiary. Przed każdą diecezją zamieszczono jej mapkę.

Praca dostarcza różnego rodzaju inform acji. Znajdują się w niej da­ ne co do liczby parafii, kościołów parafialnych, klasztorów, kościołów

filialnych, kaplic, stanu personalnego duchow ieństw a diecezjalnego

i zakonnego. R elacje dotyczą stosunków politycznych na danym terenie, zm ian granic, postaw poszczególnych osób w obec zm ieniających się okoliczności, spraw związanych z uposażeniem instytucji i osób, zni­ szczeń w ojennych, stanu moralnego duchow ieństw a i w iernych. Tom stanow i w ięc szeroką bazę źródłową n ie tylko dla badań nad historią Kościoła, ale również nad historią poszczególnych regionów. W za­ sadzie jednak nie zmienia ogólnego stanu w iedzy w tym zakresie. Wie­ le bowiem z zam ieszczonych źródeł opublikowano już poprzednio, co 14 Zob. H. F o k s i ń s k i , Stan i p e r s p e k ty w y informacji źródloznaw -

czej o polonikach archiwalnych w e Włoszech. Referat w ygłoszony 14 VI

19)74 r. w K om itecie Nauk Historycznych PAN w Warszawie; H. F o k ­ s i ń s k i — T. Z d z i e c h , A r ch ivu m Secretu m Vaticanum, Inform atio­

n s . B iuletyn Papieskiego Instytutu Studiów K ościelnych 1 (1976) s. 15—

—51; K. S a d o w s k a , S tan k w e re n d y I n sty tu tu w A rch iw u m Secretum,

3 1 2 F R A N C I S Z E K S T O P N I A K

w ydaw cy zresztą dokładnie zaznaczyli. Przy tym we w stępach history­ cznych do poszczególnych diecezji, niekiedy czerpano dane z literatury, a nie z przytoczonych źródeł.

P ew ne zastrzeżenia budzi sam tytuł dzieła, który jest adekwatny tylko w stosunku do I tomu (relacje z diecezji w ileńskiej i żmudzkiej). W ydawca tłum aczy w e w stępie, że tom II stanowi uzupełnienie i kon­ tynuację historii Kościoła w W ielkim K sięstw ie Litewskim . Dlatego znalazły się w nim relacje z archidiecezji m ohylew skiej oraz z diecezji m ińskiej, w igierskiej i sejneńskiej, które pow stały już po zaniku K sięs­ twa na jego dawnym terenie (s. XXII). M ateriały zaś z diecezji inflan­ ckiej mają charakter jedynie apendyksu (s. XXIV). W takim razie na­ leżało także w graficznym układzie tego tomu zaznaczyć trzy rodzaje powiązań om ówionych diecezji z W ielkim K sięstw em Litewskim . Po­ dobnie nie przekonuje argum entacja w ydaw cy, który broni przyjętego przez siebie sposobu podawania nazw geograficznych i im ion w łasnych w brzm ieniu litewskim . Pow ołanie się na polski zwyczaj pisania „Bra­ niew o” zamiast „Braunsberg” nie uwzględnia okoliczności, że ośrodek życia kościelnego w Braniew ie został stworzony przez Polaków przed zajęciem tych terenów przez Prusy (s. X X IV n.). Tego rodzaju uwa­ gi krytyczne nie podw ażają jednak w ielkiej w artości obu tomów dzieła, które jest przykładem rzetelnej, niezwykle starannej pracy edytorskiej.

Franciszek Stopniak

Sw. Bonawentura. Życie i m yśl (red. S. C. N a p i ó r k o w ­

s k i — E. I. Z i e l i ń s k i ) , Niepokalanów-W arszawa 1976, OO.

Franciszkanie, ss. 619, fot. 45.

Prezentow ane dzieło stanow i kom pendium w spółczesnej w iedzy o św. Bonaw enturze (ok. 1217— 1274) i jest rezultatem zjazdu naukowego, urzą­ dzonego w K rakow ie w dniach 18—24 XI 1974 r. w 700-lecie jego śm ier­ ci, przez zakony św. Franciszka w Polsce. Złożyły się nań wygłoszone odczyty i w ypow iedzi dyskusyjne — niekiedy równie cenne jak sam e referaty — kilkudziesięciu prelegentów. Poza S ło w e m w s tę p n y m ks. kard. K. W o j t y ł y,, Listem pap. P a w ł a VI Scientia et virtu te praecla-

rissimus (w poi. przekładzie) do generałów zakonów franciszkańskich

z 15 VII 1974 r., przem ówieniem papieża na kongresie bonawenturiań- skirn w Rzymie w dniu 24 IX 1974 r., L iste m okóln ym generałów zako­

nów franciszkańskich z 6 I 1974 r. do podległych zakonników, opisem

B. B r z u s z k a obchodów jubileuszow ych św. Bonaw entury w św iecie i programem uroczystości jubileuszow ych w K rakowie, co w sum ie zajęło zaledwie 47 stron (25—28, 527—570), całe obszerne dzieło zostało pośw ięcone — jak słusznie podkreślono w podtytule — życiu i m yśli św. Bonawentury.

Referaty zaplanowano w edług trzech grup tem atycznych: 1) Życie i działalność św. Bonaw entury, 2) jego filozofia i teologia, 3) historia

jego doktryny w K ościele powszechnym i w Polsce. W grupie 1-szej

E. Z i e l i ń s k i przedstaw ił K alendariu m życia św. Bonawentury

(s. 31—38), Z. P i ę t a studium Sw. Bonawentura a Sobór Lyoński II (s. 39—47), A. Ż y n e 1 art. Sw. Bonawentura — „drugi założyciel” za­

konu franciszkańskiego (s. 49—69), po którym przytoczono głosy z dy­