Z. Iwanicki
"The Scientific Approach", J.T. Davies,
London and New york 1969 :
[recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 8/2, 168-174
Σ
Σ [(3^ fa { 'te fV - vcrn)A*c'}
a
X,,..w
YM€CnAuSuł/
a
β φ Сп{г^
V- V
cCj} Aβ φ 6г{<}]~ъ °сеЫ.
K o n tro w e rs y jn ą je s t ró w n ie ż in n a te z a F. B ą k a : „T h e C rite rio n as w e ll as th e p h ilo so p h y of A y e r a d m itte d o n ly th e d ic h o to m y of a n a ly tic a n d s y n th e tic a p o s te rio ri p ro p o sitio n s. A th i r d c a te g o ry m u s t b e a d m itte d , w e h a v e tr ie d to sh o w , n a m e ly , K a n t's s y n th e tic a p r io r i“ (s. 380). Je ż e li b o w ie m z n a jd u je m y n a s. 38 c y ta t z A y e ra : „...m e ta p h y s ic a l p ro p o s itio n s a r e m e a n in g le s s “, to m a m y p o d s ta w ę do teg o a b y w n o sić stą d , że A y e r ro z ró ż n ia p ro p o s itio n s : a n a ly tic , s y n th e tic a p o s te rio r i o ra z m e a n in g le s s, a z ate m , że z a k ła d a n ie d y c h o to m ię lecz try c h o to m ię . W te j s y tu a c ji n a le ż a ło co n a jw y ż e j tw ie r d z ić i d ow odzić, że k la s a s y n th e tic a p rio ri p ro p o s itio n s je s t ro z łą c z o n a w z g lę d e m k la s y m e a n in g le s s p ro p o sitio n s.
O b ie d o tą d p re z e n to w a n e tu i o c e n ia n e te z y (o „ ta u to lo g ic z n o śc i k r y te r iu m “ i o „b łę d z ie d y c h o to m ii“) o d e g ra ły z a sa d n ic z ą ro lę w k ry ty c z n y c h p o g lą d a c h F. B ą k a n a k r y te r iu m i filo z o fię A y era. N ależy je d n a k n a o b ro n ę o m a w ia n e j k s ią ż k i z a u w aży ć, że je s t o n a „ a c o n fr o n ta tio n o f T h eo lo g y w ith th e L o g ical P o s itiv is m “ p ie r w s z ą n a ta k w ie lk ą sk alę. Im p o n u je ro z m a c h e m , m a k s y m a liz m e m i o d w ag ą. I n te r e s u je b o g aty m , p ra c o w ic ie z e s ta w io n y m m a te r ia łe m sp ra w o z d a w c z y m . D o m in u je w n ie j p o n a d w sz e lk ie z a le ty g o d n e n a ś la d o w a n ia z ro z u m ie n ie d la w a rto ś c i lo g isty k i ja k o n o w eg o o rg a n u teo lo g ii.
E. N ie z n a ń s k i D avies, J., T .; T h e S c ie n tific A p p ro a c h . L o n d o n a n d N e w Y o r k : A c a d e m ic P ress 1969, ss. IV , 110 A u to r o m a w ia n e j k s ią ż k i — J. T. D av ies — je s t la u r e a te m d w ó ch m ię d z y n a ro d o w y c h n a g ró d z a ro z p r a w y z . z a k re s u te o r ii m e to d n a u k o w y ch . J e s t u c z n ie m K . P o p p e ra .
H is to ria m e to d y n a u k o w e j, z a g a d n ie n ia filo zo ficzn e z w ią z a n e z n ią w p ro s t i p o śre d n io , o g ó ln e z a g a d n ie n ia n a u k o z n a w s tw a , p ro b le m a ty k a g en ezy te o r ii n a u k o w y c h , r o la te o r ii w n a u c e , a s p e k ty sp o łeczn e n a u k i — to n ie k tó re z o m a w ia n y c h w k sią ż c e p ro b le m ó w .
P r a c a s k ła d a się z s ie d m iu ro zd ziałó w . R o zd ział I z a w ie ra o m ó w ie n ie k w e s tii p o c h o d z e n ia te o rii. C elem jeg o je s t ilu s tr a c ja i w y ja ś n ie n ie b łę d n y c h s tw ie rd z e ń o d n o śn ie is to ty n a u k i. W e d łu g D a v ie sa — k r y te r iu m is to ty n a u k i n ie je s t p ew n o ść i c a łk o w ity o b ie k ty w iz m . D z ia
ła ln o ś c i n a u k o w e j n ie n a le ż y p o jm o w a ć ja k o w y siłk ó w w c e lu z e b ra n ia ro z s ia n y c h p rz y p a d k o w y c h fa k tó w ce le m s k o n s tru o w a n ia o g ó ln ej i p r a w d z iw e j te o rii. N a u k a n ie je s t b o w ie m ty lk o z b io re m czy sy s te m a ty z a c ją fa k tó w p rz y p a d k o w y c h , lecz je s t z b io re m d a n y c h u z y s k a n y c h w d ro d z e o b s e r w a c ji i d o św ia d c z e ń , z g o d n ie z z a in te re s o w a n ia m i osób g ro m a d z ą cy ch te fa k ty . P o s ta w ę b a d a c z a w y z n a c z a ją k o n c e p c je a p rio ry c z n e . K o n c e p c je te d o p ie ro p o e k s p e r y m e n ta ln y c h w e ry fik a c ja c h s ą n a u k o w y m i te o ria m i. P r z y jm u ją c za P o p p e re m p o sta w ę , k tó r ą m o ż n a b y o k re ś lić „ te o r ią r e f le k to r a “ (s e a rc h lg h t th e o ry ), D a v ie s p r z e c iw s ta w ia się k o n c e p c ji e m p iry z m u , w m y ś l k tó r e j w ie d z a je s t u z y s k iw a n a p rz y po m o cy z m y słó w i a b y u s trz e c się od je j fa ls y fik a c ji n a le ż y z a c h o w a ć się c a ł k o w ic ie b ie r n ie i w y łą c z n ie re c e p ty w n ie . W p o p p e ro w s k ie j k o n c e p c ji w id z i się te rzeczy, n a k tó r e a k tu a ln ie je s t sk ie ro w a n y „sn o p r e f le k t o r a “ . W id o czn o ść i w y ra z is to ść b ę d z ie w a ru n k o w a ć p o ło żen ie r e f le k to r a , in te n s y w n o ś ć b a rw y i k ie r u n e k w y s y ła n y c h p rz e z e ń p ro m ie n i. P rz y p o m o cy p o w y ższej a n a lo g ii p ró b u je się tu t a j w y ja ś n ić częścio w ą ty lk o ro lę p rz e d m io tó w w n a u k o w y m o p isie, k tó r y o k re ś la d o k o n y w a n a p rz e z p rz e d m io t s e le k c ja o k re ś lo n a p r z y ję tą te o rią . D u ż ą część teg o ro z d z ia łu z a jm u je z a g a d n ie n ie „ p ra w d z iw o ś c i“ te o rii. W e d łu g D a v ie sa o k re ś la n ie te o r ii „ p ra w d z iw ą “, p o d o b n ie ja k te r m in y „ p ra w o “ i „ p o tw ie rd z e n ie te o r ii“, są n ie p o p ra w n e . O te o r ii m o żem y o rz e k a ć , iż n ie z o s ta ła o b a lo n a ; d o k o n y w a n e e k s p e r y m e n ty n ie s ta n o w ią „ d o w o d u te o r ii“, n a to
m ia s t „ p r a w a “ te o r ii są o b a la n e .
D z ia ła ln o ść n a u k o w c a o d b y w a się ja k b y n a d w ó ch p ła sz c z y z n a c h , tj. n a p ła s z c z y ź n ie k o n s tr u k c ji te o r e ty c z n o -h ip o te ty c z n e j i p ła sz c z y ź n ie o b s e r w a c y jn o -e k s p e ry m e n ta ln e j. W te j o s ta tn ie j d o k o n u je się g ro m a d z e n ie m o ż liw ie n a jw ię k s z e j lic z b y fa k tó w , b y w s k a z a ć po e k sp e ry m e n c ie n a n a jle p s z ą z h ip o tez. D o k o n y w a n e id e n ty fik a c je sy m b o li ja k ie jś te o r ii z re z u lta ta m i b a d a ń e m p iry c z n y c h , p o z a ty m , że m u s z ą m ie ć z a sto so w a n ie w p ra k ty c e i o d z n a c z a ć się p ro s to tą , n ie p o d le g a ją c ą ż a d n y m z a s a dom . W k w e s tii g en ezy te o r ii a u to r u w a ż a , że m o żem y o n ic h p o w ie dzieć ty lk o to, że p o c h o d z ą z f a n ta z ji czło w ie k a, jeg o n a tc h n ie n ia i p o s ta w y tw ó rc z e j. T e o ria je s t h ip o te z ą ro b o czą, p rz y je j p o w s ta w a n iu b ie r z e u d z ia ł f a n t a z ja i a n a lo g ie , ... „u czm y się m a rz y ć , a p o te m n a u c z m y się m oże p ra w d y ... n a sz y c h m a r z e ń je d n a k n ie p u b lik u je m y d o p ó k i n ie b ę d ą p o d d a n e p ró b ie trz e ź w e g o r o z u m u “ (s. 16) *. Z a d a n ie m te o r ii je s t u m o ż liw ie n ie p rz e w id y w a n ia , k tó r e p ro w a d z i do n o w y ch b a d a ń .
W ro z d z ia le I I D av ies z a jm u je się „ w e r y f ik a c ją “ te o rii. W iele te o r ii m a sw ó j ro d o w ó d w sta ro ż y tn o ś c i, je d n a k d o p ie ro czasy n o w o ż y tn e ,
a d o k ła d n ie j w ie k X V II, p o p rzez o d p o w ie d n i k lim a t in te le k tu a ln y c h a r a k te r y z u je sy s te m a ty c z n e p rz e p r o w a d z a n ie e k sp e ry m e n tó w . P o d o b n ie ja k a u to rz y , np. A. R u p e rt H a l l 2, C a rl G. H e m p e l3, A. C. C r o m b ie 4, a u to r o m a w ia n e j k s ią ż k i u w a ż a , że n o w o c z e sn a n a u k a p o w s ta ła ja k o zb ieg z a sa d n ic z y c h c z y n n ik ó w , do k tó ry c h z a lic z a o n : ro zw ó j rzem io sł, k tó r y s p o w o d o w a ł w y tw a rz a n ie n o w y ch n a rz ę d z i p o m ia ru (zegary, o p ty k a) ; p o re n e s a n s o w e o d n o w ie n ie się z a in te re s o w a ń tr a d y c ja m i n a u k i g re c k ie j ; k ry ty c y z m i sw o b o d ę d y s k u s ji ja k o n a s tę p s tw o re fo rm a c ji. W d a lsz e j części w y m ie n ia a u to r jeszcze je d e n c z y n n ik , tj. sc h y łe k fe u d a liz m u i p o w s ta n ie p rz e d s ię b io rc z e g o sp o łe c z e ń stw a , ja k ie tw o rz y li k u p c y i żeg larze.
D ość p o w sz e c h n ie u w a ż a się K o p e rn ik a za je d n e g o z p ie rw s z y c h u c z o n y c h w n o w o ż y tn y m sen sie. P o stę p n a u k i w p o ło w ie X V I w ie k u b y ł p o w o ln y i b r a k by ło w a ru n k ó w d la ro z w o ju n a u k e k s p e r y m e n ta l nych. W ie k X V II p o tw ie rd z a p o w y ższe s tw ie rd z e n ie ; w p o c z ą tk a c h teg o w ie k u w e d łu g „ n o w y c h m e to d “ d o k o n u je b a d a ń G alileu sz, W il h e lm G ilb e r t w y d a je s ła w n ą k s ią ż k ę D e M ag n ete, a a n g ie ls k i filo zo f F ra n c is z e k B aco n z a jm u je się m e to d o lo g ią n a u k p rz y ro d n ic z y c h , p o d k r e ś la ją c ro lę h ip o tezy , o b s e rw a c ji i e k s p e r y m e n tu w n au ce. Z a is to tn e n o v u m n a u k i n o w o ż y tn e j a u to r u z n a je fa k t, iż te o r ie n a u k i tr a c ą c h a r a k t e r p ry w a tn y , s ta ją c się p u b lic z n y m i, co n a jw id o c z n ie j zo stało w y k o rz y s ta n ie w n a w ig a c ji o ra z w d z ie d z in ie m ilita r n e j.
Z g o d n ie z tw ie r d z e n ie m E d d in g to n a o k re ś lo n e zw ią z k i te o re ty c z n e w y n ik a ją ze sp o so b u p a tr z e n ia cz ło w ie k a n a p rz e d m io ty i d o k o n y w a n ia ic h p o m ia ró w . A u to r a k c e n tu je w z w ią z k u z tynf,‘ ro lę e k s p e ry m e n tó w , k tó r e są k o n ie c z n e w c e lu p o d d a n ia p ró b ie o g ó ln y ch te o rii n a u k o w y c h . T e o rie są ja k b y a p rio ry c z n y m i id e a m i, je d n a k w ie d z a a p rio ri o w y n ik a c h o b s e rw a c ji je s t n ie m o ż liw a . W ro z d z ia le ty m m o ż n a zn ale źć k ilk a n a ś c ie p rz y k ła d ó w p o p ra w n ie p rz e p ro w a d z o n y c h e k sp e ry m e n tó w .
W d a lsz e j części a u to r d o c ie k a m o ty w ó w , k tó r e p o b u d z a ją b ad a c z y do e k sp e ry m e n to w a n ia , p o d k re ś la ją c ic h cech y o sobow ościow e, do k tó ry c h z d e c y d o w a n ie z a lic z a : p o trz e b ę p re s tiż u i tr iu m fu , p o trz e b e d o z n a ń e ste ty c z n e j p rz y je m n o śc i, k tó r e j d o z n a ją b a d a c z e d zięk i u z y s k iw a n y m s y m p lifik a c jo m i u n ifik a c jo m . T e m a t ro z d z ia łu I I I o d n o si się do z a g a d n ie n ia w a ru n k ó w , k tó r e d e c y d u ją o n a u k o w o śc i te o rii. A tr y b u ta m i n a u k o w e j te o r ii są w e d łu g a u to r a ta k ie c z y n n ik i, j a k : 1) z a k re s d o ś w ia d c z e n ia z a w ie ra ją c e g o się
2 H all, A., R .; R e w o lu c ja n a u k o w a 1500— 1800. (P rz e k ła d : T. Z e m - b rz u s k i), W a rs z a w a : P A X , 1966.
3 H e m p e l, C., G .; P o d s ta w y n a u k p rz y ro d n ic z y c h . (P rz e k ła d : B. S ta - nosz). W a rs z a w a : W yd. N a u k o w o -T e c h n ic z n e , 1968.
4 C ro m b ie, A., C .; N a u k a śre d n io w ie c z n a i p o c z ą tk i n a u k i n o w o ż y tn e j. W a rs z a w a : P A X , 1960.
w te o r ii; 2) p ro s to ta te o r ii; 3) d o k ła d n o ś ć p rz e w id y w a ń ; 4) zgodność z w y n ik a m i e k s p e ry m e n tó w ró żn eg o r o d z a ju ; 5) ilość n ie z g o d n y c h z t e o rią w y n ik ó w , d o k o n a n y c h e k sp e ry m e n tó w . Je ż e li te o r ię m a c h a r a k te ry z o w a ć w yższość in te le k tu a ln a , w ó w czas, po in te n s y w n ie p rz e p r o w a d z o n y c h p ró b a c h e k s p e r y m e n ta ln y c h , c z y n n ik i p ie rw sz y , d ru g i i trz e c i p o w in n y by ć w y so k ie, zaś c z y n n ik p ią ty ró w n y z eru . T e o rie ta k ie n o szą często n a z w ę „ p r a w “.
Z a s ta n a w ia ją c się n a d n ie z g o d n o śc ią d a n y c h te o re ty c z n y c h p ro g n o z z u z y s k iw a n y m i w d ro d z e e k s p e ry m e n tu , a u to r u w a ż a , że n iezg o d n o ść n ie z a w sz e p o d w a ż a m oc te o rii. C zęsto p rz y c z y n a te g o tk w i w n ie w ła ś c i w ie p rz e p ro w a d z a n y c h e k s p e ry m e n ta c h , b łą d m o że by ć ta k ż e z a w a rty w te o rii. W ta k ie j s y tu a c ji b a d a c z m u s i z a ją ć się p o n o w n ie p o d s ta w o w y m i z a ło ż en iam i. R e z u lta te m teg o je s t m o d y fik a c ja d o ty c h c z a so w e j te o r ii lu b z a s tą p ie n ie je j in n ą .
U z n a n ie , ja k im cieszą się n ie k tó re z te o r ii zależy od in te re s o w a n ia się n im i b a d a c z y , a ta k ż e od z n a c z e n ia ja k ie o d g ry w a ją w te o r ia c h
w y m ie n io n e w y żej czy n n ik i.
W k w e s tii w ia ry g o d n o ś c i i z a u fa n ia zach o d zi o d w ro tn a p ro p o r c jo n a ln o ś ć c z y n n ik ó w p ierw szeg o , d ru g ie g o i trzecieg o . W z ro sto w i z a k re s u , p ro s to ty te o r ii i p re c y z y jn o śc i p rz e w id y w a ń o d p o w ia d a o b n iż e n ie u fn o śc i w p o tw ie r d z e n iu je j p rz e z o b s e r w a c je i e k s p e ry m e n ty . T o z a u fa n ie w y m a g a , a b y c z w a rty c z y n n ik b y ł b a rd z o w y so k i p rz y n is k im c z y n n ik u p ią ty m .
W ro z d z ia le IV ro z w a ż a a u to r ro lę te o r ii w n a u k a c h te c h n ic z n y c h o ra z w n a u k a c h ścisły ch . A u to r n ie w id z i w ię k sz y c h ró ż n ic w g en ezie te o r ii w n a u k a c h ścisły ch i te c h n ic z n y c h ; is tn ie ją c e ró ż n ic e d o ty c z ą je d y n ie s k a li d z ia ła n ia i m o ty w ó w s k ła n ia ją c y c h b a d a c z a n a u k ścisły ch o ra z te c h n ik a do k o n s tr u k c ji te o r ii i p rz e p r o w a d z a n ia e k s p e ry m e n tó w . P r z e d s ta w ic ie l n a u k ścisły ch k ie r u je się z w y k le c h ę c ią u s ta le n ia p ro ste g o w z o ru , o b e jm u ją c e g o z a le żn o ść z m ie n n y c h u z n a w a n y c h d o ty c h c z a s z a n ie z w ią z a n e ze sobą. T e c h n ik d ą ż y n a to m ia s t do p o p ra w y ja k ie g o ś s t a n u lu b d z ia ła n ia . R ó żn ice p o m ię d z y b a d a c z e m n a u k ścisły ch , a te c h n ik ie m n ie w c h o d z ą w z a k re s lo g ik i b ą d ź filo zo fii n a u k i, je d n a k te c h n ik n ie d y s p o n u je ta k im i m o ż liw o śc ia m i w y b o ru p rz e d m io tu b a d a n ia . Z b a d a n ie z m ie n n y c h , k tó r e u jm u je te o r ia je s t często n ie m o ż liw o ś c ią f i zy czn ą, te c h n ic y m a ją do c z y n ie n ia ze s k o m p lik o w a n y m sy s te m e m p ra k ty c z n y m , z m n ie js z a ją c y m w a r b i tr a ln y sp o só b liczb ę z m ie n n y c h w te o r ii p o p rz e z łą c z e n ie n ie k tó ry c h z n ic h w g ru p y b e z w y m ia ro w e . P o m im o m eto d y c z n e g o u p o rz ą d k o w a n ia p o m n ie js z a ją o n e n a sz e z a u f a n ie do p rz e w id y w a ń , k o n s e k w e n c ją czego są b u d o w a n e f a b r y k i d o św ia d c z a ln e . S to s o w a n ie b a rd z o s k o m p lik o w a n y c h k o re la c ji m a te m a ty c z n y c h , n a k tó ry c h o p ie r a ją się p rz e w id y w a n ia , u ła tw i a ją d z isia j w y k o rz y s ty w a n e
w ty m c e lu m ózgi e le k tro n o w e i m e to d y b a d a ń o p e ra c y jn y c h . P o p rz e z k o n s tru k c ję czegoś, co b ę d z ie d o b rz e d z ia ła ć , te c h n ik u s iłu je p o d n ie ś ć sto p ie ń w ia ry g o d n o ś c i sw o je j te o r ii o ra z sto p ie ń z a u fa n ia do n ie j, n ie fo r m u łu ją c p rz y ty m z b y t d o k ła d n ie p rz e w id y w a ń . W ro z d z ia le V a u to r tr a k tu j e o te o r ia c h p ro s ty c h , do k tó ry c h n a le ż ą m ięd zy in n y m i, tzw . p ro s te p r a w a n a u k o w e . S ą o n e u o g ó ln ie n ie m z p u n k tu w id z e n ia lo g ik i. K a ż d a te o r ia m u s i sp e łn ia ć w a r u n e k s p r a w - d z a ln o ś c i e k s p e r y m e n ta ln e j i to w sp o só b ła tw y do p rz e p ro w a d z e n ia . G d y m a m y do c z y n ie n ia z p ro s tą te o rią , z n ie w ie lk ą i d o b ra n ą a r b i t r a ln ie lic z b ą p a ra m e tr ó w , w te d y p ró b y e k s p e r y m e n ta ln e n ie s ta n o w ią w ię k sz y c h tru d n o ś c i. P o ję c ie „ p ro s to ta “ m o że m ie ć sze rsz e zn aczen ie, g d y w g rę w c h o d z i e le m e n t este ty c z n y . J e s t w ie le te o r ii u z n a n y c h p o w sz e c h n ie z a p ro s te , k tó r y c h n ie o b a liły lic z n e e k sp e ry m e n ty . P r o s to ta ty c h te o r ii w y p ły w a z k o n w e n c ji se le k c jo n o w a n ia p rz e d m io tu b a d a ń . A u to r u w a ż a , że „... w ie lk a lic z b a p ro s ty c h p r a w i d z ia ła n ie ic h ze z n a c z n ą d o k ła d n o ś c ią je s t k o n w e n c ją tego, że siły w p rz y ro d z ie w y s tę p u ją w c z te re c h n a c z e ln y c h p a sm a c h , tj. od b a rd z o siln y c h i o b a r d zo k r ó tk im z a się g u do z n a c z n ie sła b sz y c h o z a się g u d a le k im “.
P rz y to c z o n y w y żej p o d z ia ł sił n ie je s t p rz y p a d k o w y ; w o b e c niego n a s u w a się im p lik a c ja , że „ z a c h o w a n ie “ m a te r ii je s t w z g lę d n ie p ro ste. W e d łu g a u to r a p a sm o w y p o d z ia ł sił w p rz y ro d z ie je s t p rz y c z y n ą p r o sto ty n a tu ry .
R o z d z ia ł V I z a w ie ra k w e s tie z w ią z a n e z p rz e w id y w a n ie m p rzy szło ści i p ra w d o p o d o b ie ń s tw e m teg o p rz e w id y w a n ia . Z n a jo m o ść w s z y stk ic h cz y n n ik ó w , k tó r e m o g ą z m ie n ić b ieg b a d a n y c h w y p a d k ó w u m o ż liw iła b y d o s ta te c z n ie p e w n e p rz e w id y w a n ie p rzy szło ści n a p o d s ta w ie s ta n u t e ra ź n ie js z e g o . W d z ia ła n iu p ra k ty c z n y m p o w y ższy id e a ł je s t p ra w ie n ie m o żliw y . R o la i z n a c z e n ie te o r ii p rz y e k s tra p o la c ji leży w ty m , że u w z g lę d n ia ją c p e w n e w c h o d z ą c e w g rę fa k ty p o z w a la n a zw ię k sz e n ie sto p n ia z a u f a n ia ; w z r a s ta o n w p ro s t p ro p o r c jo n a ln ie do ilości u w z g lę d n io n y c h m o ż liw y c h c z y n n ik ó w i sił.
W ro z d z ia le ty m z am ieszczo n e są ilu s tr a c je z a sto so w a n ia e k s tra p o la c ji ró ż n y m i w a rto ś c io w y m i p rz y k ła d a m i, z a łą c z o n y m i w y k re s a m i ja s n y m i i p ro s ty m i o ra z u jm u ją ą c y m i z b y t w ie le c z y n n ik ó w (zm iennych).
P o m im o sz e ro k ie g o z a s to s o w a n ia e k s tra p o la c ji a u to r s tw ie rd z a , że „... b r a k je j lo g iczn ej p o d s ta w y i n ie m o ż n a obliczyć p ra w d o p o d o b ie ń s tw a ścisło ści e k s tra p o lo w a n e j k rz y w e j... G d y n ie p ro w a d z i to do e w i d e n tn y c h a b su rd ó w , m o ż n a n a m n ie js z e n ie r e g u la r n o ś c i n ie z w ra c a ć u w ag i...“ . W ty m m ie js c u u w id a c z n ia się ro la te o rii, m ia n o w ic ie , p o z w a la o n a n a w ie d z ę o z m ie n n y c h , czyli n a d o k ła d n ie js z y s ą d o d n o śn ie z a u fa n ia do p rz e w id y w a ń . D la k o n tr o li e k s tra p o la c ji n ie m o ż n a n ig d y p rz e r w a ć d a ls z y c h p ró b i re g u la rn y c h o b se rw a c ji.
o d p o w ied zi n a p y ta n ie : co u z a s a d n ia w ie lk ie n a k ła d y fin a n s o w e n a k s z ta łc e n ie k a d r n a u k o w y c h , k tó r y c h lic z b a u s ta w ic z n ie w z r a s ta ? O b o k z a d a n ia p ro d u k c ji n o w y c h m a te r ia łó w czy m e c h a n iz m ó w p rz e z b a d a c z y , siln ie js z y m a r g u m e n te m je s t p rz e k o n a n ie , że lu d z ie n a u k i p o z w o lą p rze z w y c ię ż y ć w sz e lk ie tr u d n o ś c i w d o s ta rc z e n iu n a m w a ż n y c h a r t y k u łó w . A u to r o d p o w ia d a n a często s ta w ia n y z a rz u t, że s tu d ia w z a k re s ie ja k ie jś gałęz i n a u k i [np. fizy k i] p ro w a d z ą w r e z u lta c ie do w y k s z ta łc e n ia p ra k ty k ó w o w y so k ie j sp e c ja liz a c ji, k tó rz y n ie są lu d ź m i w p e łn i w y k sz ta łc o n y m i. W e d łu g D a v ie sa p ro b le m te n d o ty czy je d y n ie „ c ia sn o ty p o g lą d ó w “. W ie d z a p r a c o w n ik a n a u k i w in n a o b e jm o w a ć z n a jo m o ść filo zo fii n a u k i, je j ce ló w i m e to d ; w in ie n o n ta k ż e z n a ć sp o so b y o s ią g n ię c ia u n if ik a c ji p o ję ć w te o r ii n a u k o w e j. P ro g r a m s tu d ió w u n iw e r s y te c k ic h w in ie n te d y u czy ć śm ia ło śc i w y o b ra ź n i [je st to c e c h a c h a r a k te r y s ty c z n a p o w s ta n ia w ie lu n a u k o w y c h h ip o tez], u m ie ję tn o ś c i p rz y g o to w a n ia e k s p e r y m e n ta ln y c h w e ry fik a c ji h ip o tez, d o n io sło ści k ry ty k i. Z d a n ie m D a v ie sa „... lu d z ie n a u k i, k tó r y c h c e c h u je d o ciek liw o ść, i k tó rz y u ja w n ia ją p a s ję p o sz u k iw a w c z ą i ta l e n t w k o n s tr u k c ji o g ó ln y ch te o r ii o b je m u ją c y c h w a ż n e z m ie n n e , s ą p o w o ła n i do ro z w ią z y w a n ia n a jis to tn ie js z y c h p ro b le m ó w sp o łeczn y ch . D u ż ą część teg o n a js z e rsz e g o ro z d z ia łu z a jm u je z a g a d n ie n ie b a d a n ia o p e ra c y jn e g o , ja k o m e to d y s to so w a n e j n a jc z ę śc ie j w te d y , g d y d y sp o n u je m y n ie w ie lk ą ilo śc ią d a n y c h liczb o w y c h n ie z b ę d n y c h do u k ie r u n k o w a n e g o d z ia ła n ia , lu b p rz y o k re ś la n iu o p ła c a ln o śc i w y m ia n y s ta ry c h u rz ą d z e ń n a now e. W p o w y ż sz y m p r z y p a d k u n a le ż y w s tę p n ie s f o rm u ło w a ć te o rię , k tó r a w s k a z y w a ć b ę d z ie c z y n n ik i is to tn e d la p o z y ty w n y c h re z u lta tó w , p o te m p rz y p o m o cy ro z u m o w a n ia d e d u k c y jn e g o u s ta lić o so b no z n a c z e n ie k aż d e g o c z y n n ik a , p o m im o , że w p ra k ty c z n y m d z ia ła n iu w y s tę p u ją o n e ra z e m . R o z d z ia ł z a m y k a p rz e d s ta w ie n ie te o r ii h is to ry c z n y c h i ek o n o m ic z n y c h . P r a w a h is to ry c z n e są n a jc z ę śc ie j fo rm u ło w a n e w p ro s te j fo r m ie ; je d n a k ic h p rz e w id y w a n ia n ie w y tr z y m u ją p ró b y , a w e r y f ik a c ja p e łn ie js z y c h i sz erszy ch te o rii je s t tru d n ie js z a . A u to r sąd zi, że je s t m o ż liw y p o stę p n a p o lu in te rp o la c ji h is to ry c z n e j, n ie u z a s a d n ia je d n a k n a czym te n p o stę p m ó g łb y polegać.
W e k o n o m ii je s t ta k ż e sp o ro p ro s ty c h te o rii, je d n a k c e c h u je je m g listo ść a lb o w ogóle n ie p o p ra w n o ś ć . N ie m a — z d a n ie m a u to r a — n ie u c h r o n n y c h p r a w e k o n o m iczn y ch , gdyż sp o łe c z e ń stw o n ie m oże być iz o lo w a n e od z e w n ę trz n y c h w p ły w ó w . W y b o ru w ła śc iw e j in te r p r e ta c ji p r a w a ek o n o m ic z n e g o m o ż n a d o k o n a ć je d y n ie p rz e z s u r o w ą k o n fr o n t a c ję p rz e w id y w a ń z d a n y m i m o g ą c y m i je o balić. J e ż e li n a w e t ja k a ś o g ó ln a te o r ia o b e jm u je sz e ro k i z a k re s d a n y c h h is to ry c z n y c h , p rz e w id y w a n ia je j n ie są lo g ic z n ie k o n ie c z n e . P r z e w i d y w a n ia te n ie są n ie u c h ro n n e , p o m im o , że są le p sz e od p ro s te g o
z g a d y w a n ia . W sz e lk a e k s tr a p o la c ja sk o m p lik o w a n y c h fu n k c ji w p rz y szłości w ią ż e się z d u ż y m ry z y k ie m . P o m im o teg o te o r ie h is to ry c z n e i ek o n o m ic z n e w ra z z ic h w e ry fik a c ją są w a ż n e , p o n ie w a ż p o z w a la ją n a lep sze z ro z u m ie n ie z m ie n n y c h z n a c z ą c y c h w p rzeszło ści.
A u to r b o g ato ilu s tr u je z a g a d n ie n ia p r z y k ła d a m i z a c z e rp n ię ty m i z h i s to rii n a u k i. P o p rz e d z a n ie k ażd eg o ro z d z ia łu p rz e d m o w ą i z a m k n ię c ie w y k a z e m li te r a tu r y p rz e d m io tu o ra z in d e k s e m rz e c z o w y m n a d a ją te j n ie w ie lk ie j k sią ż c e c h a r a k te r z e b ra n y c h w y k ła d ó w , co sp ra w ia , że m oże o n a z a in te re s o w a ć szersze g ro n o c zy te ln ik ó w .
I n te n c ją a u to r a by ło n a p is a n ie k s ią ż k i w sposób „... z ro z u m ia ły z a ró w n o d la h u m a n is tó w , j a k i p rz e d s ta w ic ie li n a u k p rz y ro d n ic z y c h i te c h n ic z n y c h “, w y d a je się, że c e l te n z o s ta ł o sią g n ię ty całk o w ic ie. W o b ec b r a k u w n a s z y m p iś m ie n n ic tw ie p ra c y o m a w ia ją c e j p ro b le m m e to d y n a u k o w e j w zw ięzły sposób, u z a s a d n io n y m b y łb y p rz e k ła d n a ję z y k p o lsk i te j c e n n e j pozycji.
Z. I w a n ic k i
B e lja je w E. A ., R o i a n a lo g ii w s is te m ie m a tie m a tic z e s k ic h zn a n ij, F iło -
so fsk ie N a u k i 1971, N r 5, 59—66
Z a n a lo g ią s p o ty k a m y się n a k a ż d y m k ro k u . W ży ciu co d zie n n y m , w n a u c e , w filozofii. C ałe n a sz e m y ś le n ie je s t n ią p rz e n ik n ię te . A n a lo g ia b y w a u ż y w a n a n a ró ż n y c h p o zio m ach . I je d n o c z e śn ie z ró ż n y m s to p n ie m ścisłości к M o żn a m ó w ić ta k ż e o w n io s k o w a n iu p rz e z a n a lo g i ę 2. W m e ta fiz y c e ro z w a ż a się z a g a d n ie n ie a n a lo g ic z n o śc i b y t u 3. P o ję c ie iz o m o rfiz m u je s t p o w ią z a n e z p o ję c ie m a n a lo g ii. S tą d te ż w szęd zie ta m , gdzie m a m y do c z y n ie n ia z iz o m o rfiz m e m , k o n s e k w e n tn ie m a m y ró w n ie ż do c z y n ie n ia z a n a lo g ią . W id a ć to d o b rz e np. w p rz y p a d k u je d n e j z n a jm ło d s z y c h n a u k — c y b e r n e t y k i4. T o też w sposób z u p e łn ie n a tu r a ln y p o w s ta je p y ta n ie o m ie js c e a n a lo g ii w m a te m a ty c e . T a o s ta t n ia b o w ie m z a jm u je sto p n io w o w św iecie w sp ó łc z e sn y m co ra z w y b it n ie js z ą pozycję. P o le g a o n a n a u s ta w ic z n ie w z ra s ta ją c e j m a te m a ty z a c ji w ied zy . D lateg o b a d a n ie p r a w ro z w o ju o ra z fu n k c jo n o w a n ia m a te m a ty k i je s t p ro b le m e m w a ż n y m i a k tu a ln y m . H is to ria m a te m a ty k i n ie z n a p rz y k ła d u m a te m a ty k a , k tó r y n e g o w a łb y z n a c z e n ie a n a lo g ii d la ro z w o ju m a te m a ty k i. U czen i te j k la s y 1 G. P o ly a, J a k to ro z w ią z a ć ? (tłu m . L. K u b ik ), W a rs z a w a 1964, 61—62. 2 P o r. np. T. C zeżow ski, L o g ik a, W a rs z a w a 19682, 201—202. 3 P o r. np. M. A. K rą p ie c , M e ta fiz y k a , P o z n a ń 1966, 417—505. 4 P o r. np. W . R oss A sh b y , W stę p do c y b e rn e ty k i, W a rs z a w a 1963 2, 138— 148.
