Augustyn Ormanty
Rozwój samorządu terytorialnego w
Kalwarii Zebrzydowskiej wiatach
1890-1950
Wadoviana : przegląd historyczno-kulturalny 5, 68-73
Augustyn O n n an ty
ROZWÓJ SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W KALWARII
ZEBRZYDOWSKIEJ W LATACH 1890 - 1950
P o c z t e r d z ie s t o le tn ie j p rz e r w ie w 1 9 9 0 ro k u r e a k ty w o w a n o s a m o r z ą d terytorialny. W tym roku m ija jubileusz 10-lecia je g o istnienia. W ydaje się celowy pow rót do lat 1890 - 1950, i sp ojrze nie w ste cz na historię rozw oju sam orządu terytorialnego Kalwarii Z eb rzydow skiej tam tego okresu.
K alw aria w om aw ianym okresie znajdow ała się w G alicji. Ju ż w latach 1848 - 49, a w ięc u progu cza só w ko n stytu cyjnych u gruntow ały się fu ndam entaln e zasady ustroju gm iny sam orządow ej. Z aliczano do nich: sw o bodę przyjm ow ania czło nków gm in, w yb ieraln ość je j organów , sa m odzielny zarząd spraw am i gm iny o raz ja w n o ś ć budżetu. W yró żnion o w niej tzw. w ła sn y i p o ruczon y za kres jej działań, w łasny czyli w szystko to co dotyczy je j w łasnych in teresów i w całości w yko naln e je s t w jej granicach, poruczone oznaczano ja ko załatw ianie o kreślo nych spraw publicznych, oczyw iście zalecanych przez państw o. P odstaw ow e nor m y za p o w ia dają ce sa m o rzą d y m iejskie za w ierała o g ó lnopa ństw ow a kodyfikacja g m in n a z 1862 roku i w yd ana przez G a licyjski Sejm Krajow y w 1866 roku - szczegó łow a ustaw a o gm ina ch i obsza rach dw orskich. Od tego czasu, ustrój gm in funkcjo now ał bez w iększych zm ian. Ustrój w ładz w Kalwarii w tym okresie zbliżony był do ustroju wsi.
G m inę K a lw a rii re p re ze n to w a ła rada g m in n a i zw ie rz c h n o ś ć g m in n a . Rada G m iny była organem uchw ałodaw czym i nadzorczym . W je j skła dzie zn ajdow a ło się 12 radnych o raz ich zastępcy. W yboru Rady doko nyw ali m ie szkańcy, po ukończeniu 24 la t w sposób jawny, raz na trzy lata, przynależni i uczestnicy gm i ny. Nie było to ani pow szechne ani równe praw o w yborcze.
Funkcję przew odniczącego rady gm iny zaw sze pow ierzano naczelnikow i gm iny (burm istrzow i).
W skła dzie zw ierzchności był naczelnik gm iny, je g o zastępca, sekretarz i dw óch p rzysiężn ych (asesorów ). W yb ie ra ła ich rada gm iny sp o śró d sw o ich członków . C h arakterystyczne je s t to, że naczelnik zo stał w yposażony w szereg je dn o o so b o w ych decyzji władczych, zatem on faktycznie kierow ał zarządem gm iny pod nad zorem rady. G w arantow ała mu to ustaw a z 1866 roku, która odróżniała kom peten cje zw ierzchności ja ko organu kolegialnego i kom petencje naczelnika gm iny ja ko
o rg a n u je dno o so b o w e g o . Tym sposo b e m w istocie istniały w g m inie Kalw aria
trzy organy: rada gm inna, zw ierzchność gm inn a ja ko organy kolegialne i naczel nik gm iny ja ko organ jednoosobow y.
W łasn y zakres działan ia gm iny obejm ow ał: zarząd w łasnym m ajątkiem gm iny (prawo do uchw alania budżetu, do nakładania dod atków do podatków pań stw o w ych, spraw ozdanie rachunków rocznych). P rzekazano radzie ustanaw ianie po sad urzędow ych łub służbow ych, w ydaw anie przepisów w kwestii tzw. policji m iej scow ej (przepisy o charakterze porządkow ym dotyczącym bezpieczeństw a ludzi
i m ienia, nad środkam i żyw n ości, m iaram i i w agam i, obycza jn o ścią pub liczn ą itp.). D o tego doch odziły spraw y adm inistracji szkolnictw a i funkcjo now an ia lokal nych zakładów dobroczynnych dla ubogich, w yb ór czło nków zw ierzchności gm in nej, w yb ó r m ężów zaufania dla je dnania stron oraz w iele innych upraw nień.
W ram ach poru czo n e g o za kresu d zia ła n ia rada m o g ła p o d e jm o w a ć uchw ały tylko wtedy, gdy decyzję co do sposobu w yko nania pozostaw iono sam ej gm inie (były to kw estie w sp ółdziała nia w procedurze w yborczej do organów reprezenta cyjnych w szystkich szczebli, czynności zw ią za n e ze ślu bam i cyw ilnym i, spisem lu dności, m eldunkam i, ściąganiem podatków itd.). W łaśn ie w tych spraw ach je d n o o so b o w o d e c y d o w a ł n a cze ln ik g m in y w yko n u ją c p o le ce n ia id ące od w ła d zy w yższej tj. starosty.
Konsekw encją takiego podziału zada ń gm innych było rozdzielenie funkcji nad zorczych nad organam i gm iny. N adzór nad gm iną w spraw ach obejm ujących w ła sny zakres działan ia pełnił W ydzia ł Powiatowy, bądź W ydzia ł Krajowy, a nad za kresem poruczonym - w ładze państw ow e, co daw ało m ożliw ość poddania gm iny rozm aitym naciskom adm inistracji rządow ej. Kadencja rady w ynosiła początkow o trzy lata, a od 1884 roku - sześć lat. Rada pow iatow a w W adow icach nad zoro w ała w szystkie gm iny w pow iecie i m .in. Kalwarię.
Od m aja 1889 roku w Kalwarii działały organy tzw. adm inistracji niezespolonej: Urząd Podatkowy, Kom isariat Straży Skarbow ej, notariat, filia Sądu P ow iatow ego z aresztem . Z ach ow an e protokoły z posiedzeń rady gm innej z lat 1882 - 1911 sporządzone są w ję zyku polskim , podpisyw ane były zaw sze przez burm istrza, se kretarza i trzech asesorów . P o siedze nia o d b yw ały się prze w a żn ie dw a razy w m iesiącu. C harakterystyczny je st skrupulatny sposób postępow ania rady kalwa- ryjskiej, bowiem wszystkie w ażne uchw ały podejm ow ano w głosow aniu im iennym. W latach 80-tych i 90-tych XIX w ieku burm istrzem w Kalwarii był Józef Kos sow ski, który w 1891 roku zło żył rezygnację z pow ierzonej funkcji po przepraco w aniu w radzie 6 lat ja ko za stępca i 12 lat ja ko burm istrz. Rada przyjęła rezygna cję a funkcję burm istrza przyjął je g o zastępca Tom asz Radek.
Rada gm inn a w yróżniła Józefa Kossow skiego za długoletnią pracę podnosząc je go zasługi przy w yb udow aniu szp itala d la ubogich i starań w utw orzeniu c e chu stolarskiego.
Jerzy Huppert - m asarz i dzierżaw ca, W ojciech Brandys - posiadacz dóbr, W oj ciech Banaś, Jan O pyrchalski, M aurycy D a ttner - kupcy byli długoletnim i radnym i gm iny Kalw aria w tam tym okresie, zaś Franciszek G łów ka w latach 1894 - 1908 był począ tkow o kancelistą, później stałym sekretarzem gm innym .
K iedy 3.VII. 1896 roku w e szła w życie ustaw a gm inn a dla m iast i m iasteczek ściślejszym rozgraniczeniu uległ zakres działania i podziału kom petencji zw ierzch ności o raz rady. Rady gm inne m ałych m iast otrzym ały w yłączne praw o reprezenta cji g m in y we w szystkich p raw a ch dotyczą cych sam o rzą d u lo kalne go. U stalona liczba radnych dla Kalwarii w yn osiła 18 radnych i 9 zastępców . W ybory odbyw ały się co 6 lat (co 3 lata odnaw iano połow ę składu rady). U staw a z 1896 roku stano wiła, że m agistrat czyli zw ierzchność składa się z burm istrza, je g o zastępcy i trzech do pięciu asesorów , natom iast w łasny zakres działan ia sam orządu obejm uje spra wy bezpośrednie dotyczące interesów gminy. Tym sam ym ustawa oddzielała kom pe
tencje uchw ałodawcze i kontrolne rady od wykonawczych m agistratu i burmistrza. 7.V il.1900 roku na posiedzeniu Rady G m innej m iasta Kalwarii po raz pierw szy było 18 radnych i ich zastępców zgodnie z now ą ustawą.
Na podstaw ie zachow anych doku m en tów z przełom ów w ieków znan y je st roz w ój instytucji m iejskich w Kalwarii. U trw alił się zw yczaj do podaw ania do w iado m ości publicznej tem atyki obrad rady gminy. S krupulatnie prow adzono listy obe c ności, b u rm istrz czuw ał nad d yscyp lin ą radnych (usta w a gm inn a 13.111.1889 r.). W ow ym czasie burm istrzem gm iny był Jan M odelski. U trzym ał się urząd zastępcy burm istrza i trzech asesorów . W protokołach z posiedzenia rady gm iny Kalw a ria odn otow ano częste udziały przedstaw icieli staro stw a z W adow ic i nam ie st nictw a (w ładza nadzorcza). P osiedzenia były ja w ne, w w yjątkow ych sytuacjach zw o ływ a no posiedzenie nadzw yczajne.
K alw aria Z eb rzydow ska chociaż była m ałym m iastem , rozw ijała się stosunkow o szybko. D e cydow a ło o tym do g o d n e położenie, b liskość K rakow a. M iasteczko koncentrow ało znaczn y ruch handlow y i przem ysłow y a m iejscow a lu dność tru d niła się handlem i rzem iosłem . O prócz instytucji pow iatow ych gm ina m iała V kla sow ą S zkołę Ludową, szkołę stolarską, notariat, biuro adw okackie, dw ie stacje kolejow e, le karza m iejskiego, kla sztor 0 0 . Bernardynów. Ja k na ow e czasy m iesz kało w niej w ielu urzędników, księży, nauczycieli.
Tędy w iodła a rte ria ko m unikacyjna ze Lw ow a do W ied nia, u tw orzona została kom ora celna i w ybudow ano linię kolejow ą łączącą Kraków z S u chą przez Kal warię oraz Kalwarię z Bielskiem . R ada gm inna w Kalwarii Zebrzydow skiej uchw ałą z 15.X. z 1895 roku w ystosow ała petycję do W ydzia łu K rajow eg o w e Lw owie o zezw olenie na założenie szkoły stolarskiej. Przy pom ocy gm iny i pom ocy sub w encji krajow ej szkoła ta ka została zorganizow ana, a n a d zór nad nią spraw o w ał
W ydział Krajowy we Lw owie w raz z K rajow ą Kom isją Przem ysłow ą.
Kolejną w ażną inw estycją dla m ieszkańców gm iny pow stałą przy w sparciu i po m ocy rady gm iny było założenie i w yb udow anie apteki przez Bonifratrów. Poja w ienie się na tere nie K alw arii Z eb rzydo w skie j w ielu m uro w anych obie któ w uży teczności publicznej takich jak: Szkoła Ludow a Krajowa, S zkoła Stolarska, O chronka G runw aldzka, Kasa O szczędności i Pożyczek, Tow arzystw o G im nastyczne „S okół” było zasługą in icjatyw społecznych oraz prężnie działającego M agistratu.
R ada d zia ła ją c w z a kre sie sw o ich upraw nień p o w o ła ła o p ie ku n ó w d la osób ubogich. Bliskość S anktuarium kalw aryjskiego była siłą nap ędzają cą i nadającą rytm m iastu. Jako drugi co do w ażności po Jasnej G órze ośrodek kultu religijnego na ziem iach polskich odg ryw a w ażną rolę religijną i patriotyczną.
Zniesie nie granicy m iędzy G alicją, a resztą C esarstw a A ustriackiego zw iększy ło ruch pielgrzym kow y w Kalwarii. Pielgrzym i przybyw ali tutaj ze Słowacji, M oraw i austriackiego Śląska.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku zaczęto bud ow ać zręby je j ustroju. O pró cz pionu organó w tzw. adm in istracji rządow ej, instytucja sam orządu te ryto rialnego zn a la z ła s w o je m iejsce ja k o in teg ralne czę ści za rzą d za n ia pań stw em . U je d n o lice n ie rozw iązań no rm a tyw n ych d o tyczą cych sam o rzą d u te ryto ria ln e g o p rzyn io sła do p ie ro ustaw a z d n ia 23 m arca 1933 roku o c zę ścio w e j zm ianie ustroju sam orządu terytorialnego, która ujednoliciła kształt ustro jow y sam orządu terytorialnego i doko nała w ielu zm ian w usytuow aniu praw nym sam orządu (re la cje stosunków organów adm inistracji rządow ej do sam orządu). Struktura sam o rządu terytorialnego opierała się na sam orządach gm innych (w iejskich, m iejskich) oraz pow iatow ych.
Sam orząd gm inny opierał się na jednostkach podziału terytorialnego ja kim i była gm ina m iejska (m iasto) i gm ina w iejska (do gm iny w iejskiej m ogła w ch odzić je d na lub dw ie m iejscow ości, na bazie daw nego ustaw odaw stw a państw zaborczych istniały spory czy m a to być gm ina je d nostkow a czy zbiorow a, a ustawa z 1933 roku sporu tego nie rozstrzygała). W edług art. 10 obsza r gm iny m ógł odpow iadać n a turaln em u za sięgow i w sp ó ln e g o za in te re so w a n ia m ie szka ń có w połączonych m iejscow ości, ja k rów nież zape w nić gm inie zdolność w yko nyw an ia ciążących na niej zadań.
O rga nam i sta n o w ią cym i i kon tro lu ją cym i były rady g m inn e i m iejskie, które pow oływ ały i doko nyw ały kontroli organó w zarządzających, stanow iły norm y i za sady dotyczące zarządu i gosp odarki gm iny. O rganem zarządzającym i w yko naw czym był zarząd gm iny lub zarząd m iejski.
Lata 1944 - 1950 - po w y zw o le n iu Polski spod o ku p a cji nie m ie ckie j to czas tw o rzenia system u adm in istracji tere now e j, w którym w yko rzystano stare form y org a n iza cyjn e (K o n stytu cja m a rco w a z 1921 roku), uzup e łn io n e now ą treścią. W prow adzono w ó w czas form y zupełnie now e - rady narodowe.
W ytw orzył się dua listyczny m odel w ładzy państw ow ej w raz z zasadą szerokie go sam orządu terytorialnego i specjalnego. D ekret PKW N 2.V III.1 944 roku o try bie pow oływ ania władz adm inistracji ogólnej I i II instancji, reaktyw ow ał na pod staw ie przepisów m iędzyw ojennych w o jew odów i staro stów w roli organó w ogó l nej a d m in istracji rządow ej, za ś de kre t PK W N z 2 3 .IX .1944 roku o organizacji
ί zakresie działan ia sam orządu terytorialnego przyw rócił organy te g o sam orządu opierając się na przepisach ustaw y sam orządow ej z 1933 roku.
Ten d u a lis ty c z n y m o d e l o rg a n ó w a d m in is tra c ji te re n o w e j u s ta w ą z d n ia 11.IX .1944 roku o organizacji i zakresie działan ia rad narodow ych zo stał uzu pełniony o system rad narodowych.
Rady narodow e w raz z w ypełnionym i now ą treścią in stytucjam i m iędzyw oje n nym i (adm inistracja rządow a i sam orząd terytorialny) - tw orzyły strukturę w za jem nie się przenikającą i ściśle pow iązaną. R adom narodow ym pow ierzono oprócz innych kom petencji funkcję organów stanow iących (uchw ałodaw czych) sam orzą du terytorialnego. Ich nad zór nad sam orządem był silnie rozbudow any. S prow a dzał się m .in. do zatw ierdzania uchwał, rad niższych przez prezydia rad wyższego sto p n ia (spra w y fin a n so w a n ia , za g a d n ie n ia re g u lo w a n e przez daw ne p rzepisy sa m orządow e).
Rady w yższe go szczebla m ogły p rzeprow a dzać kontrole i in spekcje rad niż szych szczebli i ich organów wykonaw czych.
Ten stan praw ny był przejściow y i m iał tym czaso w y charakter rozwiązań, zm ie n iony z o sta ł ustaw ą 20.111.1950 roku o te re now ych organa ch je d n o lite j w ła d zy państw ow ej. W prow adzono w system ie adm inistracji terytorialnej zasad y za czerp nięte z w zo rca radzieckiego.
W kilka dni po osw obodzeniu z okupacji została utw orzona M iejska Rada N aro dow a w Kalwarii Zebrzydow skiej. W je j skład w eszli: K azim ierz Bartyński, Tade usz Ćw ikła, A lojzy Bruzda, A dam G odula, W ład ysław M adeja, Jan O leksy, Piotr Zając, A u gustyn Bruzda, S tanisław K ościelniak, A dam O czkowski, A ntoni Bruzda i Jan W rona. Burm istrzem m iasta zo stał w yb ran y H enryk Raczyński, a w icebur m istrzem A dam G odula.
Pierwsze posiedzenie M RN odbyło się 1.11.1945 roku. MRN zajęła się uporząd kow aniem tere nu m iasta i tere nów z nim złączonych (wsie - Bugaj, Brody, Z e brzydow ice), apro w iza cją m iasta (kartki), pa rce la cją części m ajątku Brody (pod rozbudow ę m iasta), ośw iatą, akcja przesiedleńcza, w yd aw an ie zezw oleń na pro w a dzenie d ziałalności.
7 .IV. po rezygnacji T. S tryszow skiego pow ołano na sekretarza M RN W ład ysław a Kraw czyszyna, później w yb ran o prezydium w składzie:
przew o dniczą cy - T. Ć w ikła, za stępca - W l. M adeja i czło nkow ie J. Pacut, J. D rożdż, J. O leksy. D elegatem do P ow iatow ej Rady N arodow ej wybrano Ja n a Pa- cuta. W sierpniu tegoż roku pow ołano Zarząd M iejski w składzie: burm istrz S ta nisław Łyczkow ski, zastępca burm istrza W ład ysław S tokłosa i ła w nicy - Jan Wilk. J adw iga W aigl, Jan Łojek i W ład ysław Puczka.
Kilka dni później na skutek rezygnacji Stanisław a Łyczkow skieg o burm istrzem m iasta zo stał w yb ran y W ład ysław S tokłosa a w iceburm istrzem Jan W aigl.
W 1946 roku przy Zarządzie M iejskim został utw orzony Urząd S tanu Cyw ilnego, którego kierow nikiem został W ład ysław Dyling. W styczniu 1948 roku na stanow i sko w iceburm istrza w yb ran o A. G odułę, rok później doko nano reorganizacji skła du osobow ego M iejskiej Rady N arodow ej pow iększając liczbę jej czło nków do 16. W skład Rady w eszli: K. Augustyniak, K. B artyński, J. Ć w ikła, E. D rozdowski, E. G odula, S. G rodnicki, J. Kubacki, I. Łęczyński, F. Pytel, H. Raczyński, J. Stanow ski,
S. Kleszcz, H. Linchard, J. Pacut, J. Szeptycki, J. W arm uz.
27.V I.1 950 nastąpiła reorganizacja w ładz adm inistracyjnych m iasta, która znio sła d ziałalność sam orządu m iast i gm in, a w m iejsce tych w ładz tj. zarządów m iejskich i gm innych w yb ran e zostały Prezydia Rad N arodow ych ja ko je dnolita w ładza w yko naw cza Rady. W w yborach tych w yb ran o na P rzew odniczącego Pre zydium M RN Zygm unta G ruszow skiego, sekretarzem został W ład ysław Kraw czy- szyn.
W ten sposób zlikw idow ano pion adm inistracji rządow ej (w ojew odów i starostów ) oraz sam orządow ej. N ienaruszone w zasad niczy sposób pozostały je d n a k zadania i k o m p e te n c je z lik w id o w a n y c h o rg a n ó w , z a w a rte n a d a l w o b o w ią z u ją c y c h przepisach praw a m ate rialne go i form alnego.
Au g u styn O rm anty j e s t b urm istrzem Kalwarii.
