382
w ie d z i n a j w ię k s z e g o z Ojców n ie t y l k o z a c h o d n ie g o , l e c z i c a łe g o K o ś c i o ł a , w ybranych z j e g o o l b r z y m ie j , bo k i l k a n a ś c i e tomów
M ig n ę 'a l i c z ą c e j l i t e r a c k i e j s p u ś c i z n y . P o d k r e ś l i ć w ię c n a le ż y
n ie m a ły w y s iłe k A u to r a , tym w ię k s z y , że n i e k o r z y s t a ł z gotow ych t łu m a c z e ń , l e c z d a ł w ła sn y p r z e k ła d , w praw dzie czasem z b y t w o ln y , a l e w ł a ś n i e d l a t e g o p o t o c z y s t y i p rzy k u w a ją cy uwagę c z y t e l n i k a .
Tak otrzym ujem y c ie k a w e z d a n ia A u g u sty n a o Bogu i o c z ło w ie k u ,
o C h r y s t u s ie i o Duchu Ś w ięty m , o K o ś c i e l e i o P iś m ie ś w ., o ś w ię
c i e m a te r ia ln y m i o a n i o ł a c h , o w i e r z e , n a d z i e i i m i ł o ś c i , o c h r z c ie , p o k u c ie i e u c h a r y s t i i , o m o d lit w ie i d o b ry ch u c z y n k a c h , o r z e c z a c h
o s t a t e c z n y c h , słow em - z d a n ia d o t y c z ą c e in te g r u m w ia r y c h r z e ś c i j a ń s k i e j .
K s ią ż k a p r z y n i e s i e dużo p o ż y tk u n i e t y l k o d u sz p a ste r z o m
-k a t e c h e t o k a z n o d z ie j o k o n f e r e n c j o n i s t o a l e p r z e d e w szy stk im ś w ie c k im k a t o l i k o P o d a je bowiem m y ś l i , a k t u a ln e d l a c z ło w ie k a
n i e t y l k o p i ą t e g o , l e c z i k o ń ca w iek u d w u d z ie s t e g o , mogące go -
ja k p r a g n ie A u tor - " u p o ić Duchem Ś w ięty m , z b l i ż y ć do B oga, o c z y ś c i ć i uradow ać j e g o o s ta te c z n y m p r z e z n a c z e n ie m " .
Może p r a c a n i n i e j s z a j e s t p ie r w s z ą z s e r i i "Rozmów z Ojcami K o ś c i o ł a " , po k t ó r e j n a s t ą p i ą d a l s z e ? Bo c h o ć w y d a n ia pism Ojców
w naszym j ę z y k u p o s u n ę ły s i ę j u ż d a le k o n a p r z ó d , t o p r z e c i e ż nigdy n i e b ę d z ie ic h u n as z a w i e l e . J e ż e l i po tym to m ie p ó jd ą t e g o r o d z a ju d a l s z e , t o t r z e b a A u to ro w i p ie r w s z e g o tomu p o g r a tu lo w a ć i wy r a z i ć ż y c z e n i e : V iv a n t s e q u e n t e s ! K s. W o jc ie c h K an ia - Tarnów 5 . E . B e l l i n i , I P a d r j n e l l a t r a d i z i o n e c r i s t i a n a , a cu ra d i L u lg i S a ib e n e , M ila n o 1 9 8 2 , E d i t o r i a l e J a c a B ook, s . 1 4 0 . Ta n i e w i e l k a ro zm ia ra m i k ie s z o n k o w a k s i ą ż e c z k a /" G ia e non w* a n c o r a " p o c k e t 6 6 / wydana po ś m i e r c i a u t o r a p r z e z j e g o u c z n ia L.Saibe n e , j e s t z w i ę z ł ą h i s t o r i ą p o j ę c i a "O jcow ie" od cza só w s t a r o t e s t a m e n
t a l n y c h a ż po XIX w ie k . J e j tw ó r c a k s . Enzo B e l l i n i , p r o f e s o r p a tr o l o g i i i l i t e r a t u r y w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i e j na K a t o lic k im U n iw e r sy te c i e w M e d io la n ie , znany a u t o r s z e r e g u a r t y k u łó w , p r z e k ła d ó w 1 mono g r a f i i /w y k a z j e g o p u b l i k a c j i p o r . "La S c u o la C a t t o l i c a " 1 0 9 /1 9 8 1 / 7 6 - 7 8 / , a o s t a t n i o tłu m a c z w s z y s t k i c h p ism ś w .I r e n e u s z a z Lyonu
383
/ I r e n e o , C o n tro l e e r e s i e e g l i a l t r i s c r i t t i , M ilan o 1981, J a c a
Book/ c h c i a ł p r z e z p o d a n ie do r ą k , naw et n i e z b y t d o b rz e p r z y g o to
wanych c z y te ln ik ó w , z w i ę z ł e j , n a p is a n e j w p ro s t r e p o r t e r s k i m j ę z y
kiem , h i s t o r i i p o j ę c i a "O jcow ie K o ś c i o ł a " , w y ja ś n i ć , kim o n i są
oraz z a c h ę c ić n ie t y l k o do i c h s tu d io w a n ia , a l e c o d z ie n n e j l e k t u r y .
Zam iast w sk azy w an ia na k o n k r e tn e p o d r ę c z n ik i p a t r o l o g i i w y b ra ł i n
ny o ry g in a ln y s p o s ó b - p o d a ł h i s t o r i ę k lu czo w eg o p o j ę c i a t e j d y s c y
p lin y t e o l o g i c z n e j o ra z w s k a z a ł na je g o n ie r o z e r w a ln y z w ią z e k z r ó
żnymi w y d arzen iam i z d z ie jó w K o ś c i o ł a . Sam o tym p i s z e : "M y ślę, że
l e p i e j b ę d z ie z o b a c z y ć , ja k s i ę form ow ało p o j ę c i e O jca K o ś c io ł a ,
ja k Ojcowie b y l i s tu d io w a n i p o d c z a s k o n k r e tn y c h h i s t o r y c z n y c h wy
darzeń h i s t o r i i K o ś c io ła o ra z ś l e d z i ć , w j a k i c h o k o l i c z n o ś c i a c h r o
d z iło s i ę i r o z w i j a ł o p o j ę c i e O jc a , ja k z o s t a ł o w ypracow ane i j a k
w ykorzystyw ane w s p o r a c h t e o l o g ic z n y o h . . . P r a c a n i e b ę d z ie p r e z e n
-wa
* + wtow ała p o szu k iw ań k o m p le tn y c h , a l e ch ce p r z y n a jm n ie j n a k r e ś l i ć z a
sa d n ic z e l i n i e r e f l e k s j i . W s z c z e g ó l n o ś c i s t a r a s i ę w y ś w i e t l i ć , ja k
s ię r o d z i ł o , w y j a ś n i a ł o i p o g ł ę b i a ł o p o j ę c i e O jca w s to s u n k u do t a
k ic h p o ję ć j a k : K o ś c i ó ł , t r a d y c j a , n a t c h n i e n i e , d o g m a t, r o z w ó j, o d n o -
Z d r u g i e j s t r o n y razem z w y ja ś n ia n ie m p o j ę c i a w skazyw ana j e s t
o r g a n iz a c ja s tu d iu m : z b io r y te k s tó w , in f o r m a c je o ż y c iu a u to ró w o ra z
rozwój stu d ió w p o m o c n ic z y c h , j a k a r c h e o l o g i a , l i t u r g i a i h i s t o r i a
/ s . 1 9 / . Ten c e l p u b lik o w a n e g o d z i e ł a d o b rz e z r o z u m ie li zarów no r e d a k
t o r L .S a ib e n e , j a k i wydawcy. P ie rw s z y z n ic h w y j a ś n i a j ą c we w pro
w adzeniu p o j ę c i e O jca K o ś c io ła i u z a s a d n i a j ą c k o n ie c z n o ś ć z a z n a j o
m ien ia s i ę z n im i p i s a ł : " P r a c a Enzo B e l l i n i 'e g o , k t ó r ą p r z e d s t a w i a
my, o p ró cz u k a z a n ia h i s t o r i i te g o i m i e n i a , c h c e być z a p ro s z e n ie m do
le k tu r y Ojców K o ś c i o ł a , a z a ra z e m p rz e w o d n ik ie m do le p s z e g o z r o z u
m ienia ic h w kładu w p ro p a g o w a n ie i r o z s z e r z a n i e c h r z e ś c i j a ń s k i e j
w ia ry , k t ó r e j b y l i św iad k am i i n a u c z y c ie la m i / . . . / K s . B e l l i n i z a
c h ę c a ł w sw o ich w y k ła d a c h do z a i n t e r e s o w a n i a s i ę O jcam i p r z e z l e k t u
rę r e l i g i j n ą , gdyż s ą one d z i s i a j b a r d z i e j s t u d io w a n i, n i ż c z y t a n i .
Są
s tu d io w a n i ja k o l i t e r a c i i f i l o z o f o w i e , ze w zg lęd u na i c h z n a c z e
n ie d l a h i s t o r i i l i t e r a t u r y lu b f i l o z o f i i , a l e n ie w tym tk w i i c h
prawdziwe z n a c z e n i e . Są o n i bez w ą t p i e n i a , p r z y n a jm n ie j n i e k t ó r z y ,
doskonałym i l i t e r a t a m i i w ie lk im i f i l o z o f a m i , a l e p rz e d e w sz y stk im
w inni być n a u c z y c ie la m i w ia ry i ta k im i być u k a z y w a n i" / s . 1 0 i 1 3 / .
Wydawcy z a ś k s i ą ż k i j e j t r e ś ć z a w a r l i w um ieszczonym n a o k ła d c e
384
k r ó tk im z d a n iu : "Ta k s ią ż k a Enzo B e l l i n i e g o , k t ó r a a n a l i z u j e po j ę c i e " o j c ie c " w j e g o r o z w o ju h is to r y c z n y m i ś l e d z i w p ły w ,j a k i
O jco w ie w y w a r li na t a k i c h l u d z i ja k Newmen, M oehler i R o sm in i, j e s t z a p r o s z e n ie m do le k t u r y i duchow ej m e d y t a c j i O jców". W s z y s tk ie p o w y ższe c e lo w o p r z y t o c z o n e w y p o w ied zi w sk a zu ją w y r a ź n ie na c h a r a k t e r om aw ianej k s i ą ż k i , k t ó r a w z a m ie r z e n ia c h auto r a , r e d a k to r a 1 wydawców s ta n o w i w p r o w a d z e n ie , p rzew o d n ik i z a c h ę t ę lu b pewnego r o d z a ju p r o t r e p t y k do le k t u r y au torów w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i c h . A n a lo g ic z n ą p o z a p o d r ę c z n ik o w ą c h o ć z w i ę ź l e j u j ę t ą h i s t o r i ę p o j ę c i a "O jcow ie" n a p i s a ł , 20 l a t p r z e d E . B e l l i n i m , A .B e n o it na 30 p ie r w s z y c h s t r o n a c h sw ej z n a n e j m o n o g r a f ii: " L ' a c t u a l i t e des
P e r e s de l ' E g l i s e " /N e u c h a t e l 1 9 6 1 /, a 90 l a t w c z e ś n i e j F .F e s s l e r / i n s t i t u t i o n e s p a t r o l o g i a e , I , I n s t r u c k 1 8 9 0 , 1 5 - 5 7 / . T e o lo g medio
l a ń s k i u j ą ł t e n p rob lem o b s z e r n i e j n i e t y l k o o b j ę t o ś c i o w o , a le
i c h r o n o l o g i c z n i e , u w z g lę d n ia j ą c r ó w n ie ż c z a s y s t a r o t e s t a m e n t a ln e . C a ło ś ć om awianego p r z e z n as d z i e ł a , o p r ó c z w p ro w a d zen ia re d a k to r a / 9 - 1 5 / i w stę p u a u t o r a / 1 7 - 1 9 / , p o d z ie lo n a j e s t na 5 r o z d z ia łó w .
R o z d z ia ł I p t . "O jcow ie w K o ś c i e l e sta r o ż y tn y m " / 2 1 - 4 7 / , o b ejm u ją cy h i s t o r i ę t e g o p o j ę c i a od cza só w s t a r o t e s t a m e n t a ln y c h do V w. w ł ą c z n i e , p o d z ie lo n y j e s t na 4 p o d r o z d z i a ł y . W pierw szym z n ic h - " O jc ie c w k o n t e k ś c i e s t a r o t e s t a m e n t a ln y m " / 2 1 - 2 6 / , opra cowano g łó w n ie na p o d s ta w ie h a s ł a G .S ch ren k a w " T h e o lo g is c h e s
W drterbuch zum N euen T esta m en t" /B d . V S t u t t g a r t 1 9 5 4 , 9 4 8 -1 0 1 6 : "Der V a t e r b e g r i f f im I n d o g e r m a n isc h e n und i n d e r g r i e c h i s c h - r ó - m isc h e n A n t ik e " / s t a r a s i ę u k a z a ć , ja k te r m in t e n z o s t a ł p r z e n ie s io n y z o z n a c z e n ia n a t u r a ln e g o o j c a r o d z i n y , k t ó r y w s t a r o ż y t n o ś c i b y ł r ó w n ie ż s tr ó ż e m domowych t a j e m n i c , i c h p r z e k a z i c i e l e m i wycho wawcą, na p r o t o p la s t ó w i n a u c z y c i e l i narod u w y b ra n eg o , k tó r z y s tr z e g i l i p r z e k a z y w a li j e g o t r a d y c j e i b y l i gw arantam i z a w a r te g o z Ja hwe p r z y m ie r z a . C h o c ia ż na c h r z e ś c i j a ń s k i e u k s z t a łt o w a n ie s i ę po
j ę c i a "O jcow ie" z a s a d n ic z y wpływ w yw arła B i b l i a , t o w ramach uzu p e ł n i e n i a w a r to tu d o d a ć , o czym n i e w spom ina a u t o r , że ze zw ycza jem n a zy w a n ia n a u c z y c i e l i i wychowawców o jc a m i spotykam y s i ę na
W sch o d zie j u ż w c z e ś n i e j , bo po r a z p ie r w s z y w e g i p s k i e j p a p ir u s o w ej l i t e r a t u r z e s a p i e n c j a l n e j w X I I I w. p r z . Chr. za XIX i XX dy
-385
r y j s k i e j . T y tu ł "O jcow ie" spotykam y n a s t ę p n ie w h e l l e n i s t y c z n y c h
k u lta c h m is t e r y j n y c h , w k tó r y c h s t a r e form u ły i t r a d y c j e / p a r a d o s is tou h ie r o u l o g o u / p rzek azyw an o u s t n i e p r z e z s p e c j a l n e w ta je m n ic z e
n ie od p ow ied n io przygotow anym a d e p to Samo p r z e k a z a n ie ś w i ę t e j
t r a d y c j i uważano z a pewnego r o d z a ju z r o d z e n ie duchow e, p r z e k a z u ją c y zaś sta w a ł s i ę duchowym ojcem w ta je m n ic z a n e g o w h i e r a t y c z n e j g e n e r a c j i . Tak np. w m it r a iz m ie w sz y sc y c z ło n k o w ie s ió d m e j, n a jw y ż s z e j
w tajem n iczon ej g ru p y , sp r a w u ją c e j p i e c z ę nad n iż s z y m i gru p am i, n a
zyw ali s i ę o jc a m i, i c h z a ś m is t r z obdarzany b y ł z a sz c z y tn y m ty tu łe m "pater patrum" lu b " p a te r sacroru m " .
W d a ls z y c h dwóch p o d r o z d z ia ła c h a u to r w sp o só b r a c z e j p o b ie ż ny s ta r a s i ę u k azać h i s t o r i ę p o j ę c i a " o jc o w ie " , " o jc o w ie ś w ię c i" od początku i s t n i e n i a K o ś c io ła a ż do p o ł . VI w ie k u . N a jp ierw p o d k r e ś la on duży wpływ ju d aizm u na Nowy T e s ta m e n t, w którym o jca m i nazyw ani b y li p r o t o p l a ś c i p r z e k a z u ją c y w ia r ę i o b i e t n i c e Jahw e. W c z a s a c h
p o a p o s to ls k ic h o cja m i nazywano w i e l k i e p o s t a c i e S ta r e g o T estam en tu będące wzorem w ia ry i c n ó t r ó w n ie ż d l a c h r z e ś c i j a n . Obok t e g o t y - ytułem " O jciec" obdarzan o biskupów i w o g ó le n a u c z y c i e l i u c z ą c y c h
prawd w ia r y . Na p o c z ą tk u IV w. ta k j u ż p o w sz e c h n ie nazywano n i e
k tó re w y b i t n i e j s z e p o s t a c i z p r z e s z ł o ś c i , k t ó r e z y s k a ły s o b i e a u to r y t e t d z i ę k i n a u c z a n iu lu b o b r o n ie w ia r y . W zw ią zk u z rozk w item ż y c ia sy n o d a ln eg o i p o ja w ie n ie m s i ę p ie r w s z y c h soborów ek u m en iczn ych , k tó re w y j a ś n ia ły i d ecyd ow ały o prawdach w ia r y , "ojcam i" z a c z ę t o
nazywać u c z e s tn ik ó w so b o ro w y ch , s z c z e g ó l n i e Soboru N i c e j s k i e g o
z 325 rok u . Nauka Ojców z a c z y n a b yć k r y te r iu m p r a w o w ie r n o ś c i. Na wypracowanie p o j ę c i a "O jcow ie" w i e l k i wpływ w y w a rli w tym c z a s i e
św .A tanazy A le k s a n d r y j s k i, ś w .B a z y li W i e l k i , św .G rzeg o rz z N azjan zu św ,G rzegorz z N y s s y , ś w .C y r y l A le k s a n d r y j s k i, i T e o d o r e t z Cyru na W schodzie, a św .A u g u sty n , którem u n a sz a u to r p o św ię c a n a jw ię c e j
m ie jsc a / s . 3 3 - 4 2 / , przy la k o n iczn y m t y l k o w sp om n ien iu p o p r z e d n ic h - na Z a c h o d z ie . Przy tym o s ta tn im a u to r w spom niał t y lk o z a le d w ie
św .W incentego z Lerynu z j e g o "Commonitorium" / o k . 435 r . / oraz p s e u d o g e la z ja ń s k l d e k r e t "De a u c t o r i t a t e c o n c ilio r u m e t Patrum".
S zk od a, ż e a u to r z w y ją tk iem św .A u g u sty n a ta k p o b ie ż n ie p o
tr a k to w a ł te n o k r e s / I I - V w . / , n ie p o ś w ię c a j ą c w ię c e j m ie j s c a i i n nym p isa r z o m , a w śród n ic h św .A tan azem u , k tó r y p r z y c z y n ił s i ę w d e cydujący sp o só b do p r z y s w o j e n ia l i t e r a t u r z e k o ś c i e l n e j p o j ę c i a
386
-" O jco w ie-" , s z c z e g ó l n i e na o z n a c z e n ie u c z e stn ik ó w soborów i synodów o r to d o k s y jn y c h / p o r . mój a r t y k u ł: "O jcowie" u św .A ta n a zeg o A lek san d r y j s k ie g o " , RTK 2 3 / 1 9 7 6 / z . 4 , 1 3 3 - 1 4 9 / . Poza p r o s tą wzmianką i z a cytow aniem w n o c ie te k stó w b ez k o m en ta rza , n i e p o d k r e ś l i ł on , że W incenty z Lerynu i p och od zący z p o c z . VI w. p s e u d o g e la z ja ń s k i de k r e t "De a u c t o r i t a t e c o n c ilio r u m e t Patrum" wywarły na Z achodzie
d e c y d u ją c y wpływ na b l i ż s z e o k r e ś l e n i e p o j ę c i a Ojców K o ś c io ła i od r ó ż n i e n i a i c h od p is a r z y k o ś c i e l n y c h . Szkoda r ó w n ie ż , i ż B e l l i n i
n ie p r z y p o m n ia ł, że i c h z d e f in io w a n ie ja k o autorów c h r z e ś c ij a ń s k ic h p o s ia d a j ą c y c h c e c h ę s t a r o ż y t n o ś c i , p r a w o w ie r n o śc i n a u k i, ś w ię t o ś c i
ż y c i a , i u z n a n ie K o ś c i o ł a , p o c h o d z i d o p ie r o z XVI w. od h isz p a ń sk ie go t e o l o g a z T o led o - M e lc h io r a Cano z j e g o t r a k t a t u : "De l o c i s
t h e o l o g i c i s " . N ie w spom niał on t a k ż e a n i słowem o w y k ry sta lizo w a n iu s i ę w tym c z a s i e tz w . argum entu p a t r y s t y c z n e g o c z y l i argumentowa
n ia z im ie n n ie cytow an ych w y p o w ied zi Ojców K o ś c i o ł a , stosow anego od tą d p r z e z w ie k i w d ow od zen iu t e o lo g ic z n y m . Ten sp o só b argumento w a n ia b y ł j u ż p o w sz e c h n ie sto so w a n y p o d cza s sporów a r ia ń s k ic h ok.
350 r . / p o r . mój a r t y k u ł: "Argument p a t r y s t y c z n y w sp o r a c h a r ia ń s k ic h " , SACh 2 / 1 9 8 0 / 1 9 6 - 2 1 2 / , z p e łn ą z a ś s i ł ą dowodową na syno
d z i e K o n s ta n ty n o p o lita ń s k im 383 r . i S ob orze E fesk im 431 r . /J .S a - l a v e r r i , El argum ento d i T r a d ic io n p a t r i s t i c a en l a a n tig u a I g l e - s i a , " R e v is ta E sp a n o la de t e o l o g i a " 5 /1 9 4 5 /1 0 7 - 1 1 9 ; M .T etz, AnfKnge d e s e x p l i c i t e n V K te r b e w e is e s . " E v a n g e lis c h e T h e o lo g ie " 2 1 /1 9 6 1 /
3 5 4 - 3 6 8 / .
r
W o s t a t n im p o d r o z d z ia le "Studium Ojców w K o ś c ie le starożytnym a u to r w sk a z u je na p ie r w s z e z b io r y pism Ojców K o ś c i o ł a , na ic h pierw s z e wykazy i biogram y sp o r z ą d z o n e p r z e z E u z e b iu sz a z C e z a r e i, Hie ro n im a , G e n n a d iu sz a , I z y d o r a z S e w i l l i czy I l d e f o n s a z T o le d o .
W I I r o z d z i a l e / s . 4 9 - 6 3 / p t . "O jcow ie w ś r e d n io w ie c z u " ,
zło żo n y m z 3 p o d r o z d z ia łó w , a u to r s t a r a s i ę sc h a r a k te r y z o w a ć z a in t e r e s o w a n ia l i t e r a t u r ą p a t r y s t y c z n ą od VI do XIV w ., g łó w n ie
w o p a r c iu o d z i e ł o J . de G h e llin c k a , "Le mouvement t h e o lo g iq u e du X II^ s i e c l e " , /B r u g e s 1 9 4 8 , r i s t . 1 9 6 9 /. N ajp ierw p i s z e o spadku
z a in t e r e s o w a n ia s i ę n im i na W sch od zie 1 Z a c h o d z ie z e w zględ u na z a n ik a n ie z n a jo m o ś c i języ k ó w k la s y c z n y c h ; tw orzon o wówczas ty lk o
f l o r i l e g i a z d z i e ł p a t r y s t y c z n y c h , lu b t e ż w y b iera n o pism a ł a t w i e j s z y c h O jców, k tó ry m i obok Pism a św . p o słu g iw a n o s i ę przy
387
-k s z t a łc e n iu -k lery -k ó w w s z -k o ła c h b is -k u p ic h . Z a in t e r e s o w a n ie t o n ie c o w zro sło w o k r e s i e s c h o l a s t y k i / X l I - X I I I w . / , k t ó r e j w sz y sc y p r o t a -
g o n lś c i p o s ł u g i w a l i s i ę obok Pism a ŚW?* o b f i c i e c y ta ta m i p a t r y s t y c z
nymi zarówno w d ow od zen iu t e o lo g ic z n y m ,t, ja k i f i l o z o f i c z n y m tw o r z ą c
s t a ły e lem en t dowodu: " S a n c ti P a tr e s " o r a z w y j a ś n ia j ą c y i c h "m agi- s t r l " . Aby s o b i e t o u ł a t w ić n a d a l tw o rzo n o k o m p ila c j e , "C anones",
" S en ten tia e Patrum ", " C o n co r d a n tia e d is c o r d a n tiu m canonum" i t d . ,
co c z ę s t o p r o w a d z iło do m ech a n iczn eg o i b e z k r y ty c z n e g o p o s łu g iw a n ia s i ę te k sta m i bez k o n t e k s t u i z n a jo m o śc i a u t o r a . S ię g a n o naw et po
Ojców g r e c k ic h , w zw ią zk u z czym p o j a w iły s i ę pewne ł a c i ń s k i e p r z e kłady ic h d z i e ł , np. D io n iz e g o A r e o p a g it y , "De f i d e o rth o d o x a " J a
na D am asceń sk iego, fragm en ty pism G rzeg o rza z N a zja n zu czy Jana
C h ryzostom a,ale w s z y s tk o z m y ślą o m a t e r ia le dowodowym.
R o z d z ia ł I I I / s . 6 5 - 8 9 / p t . "O jcow ie na p o c z ą tk u e p o k i n o w o ży t nej /w ie k XV-XVI/" w sk a zu je na ponowny w z r o s t z a in te r e s o w a ń Ojcami pod wpływem r o z w ij a j ą c e g o s i ę humanizmu, k tó r y z a c h ę c a ł do k r y t y c z nego s tu d io w a n ia i c h pism g łó w n ie w a s p e k c ie h is to r y c z n y m i f i l o l o gicznym na rów ni z pismami C y c e r o n a . D z ię k i humanizmowi p a t r o l o g i a z a c z ę ła sta w a ć s i ę a u to n o m iczn ą ł s a m o d z ie ln ą d y s c y p l i n ą , z k t ó r e j
k o r z y s t a ła n i e t y l k o t e o l o g i a , a l e i in n e d z ie d z in y w ie d z y h i s t o r y c z
n e j . Nasz a u to r p rzy p o m n ia ł t u z a s ł u g i Erazma z R otterdam u / 1 4 6 6 - 1 5 3 6 / , który Iw p o w ro cie do Ojców w i d z i a ł o ż y w ie n ie stu d ió w t e o l o g i c z n y c h
przyćm ionych p u stym i d ysp u tam i s c h o la s t y c z n y m i. S p o śró d autorów w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s k ic h n a j w ię c e j p r z y p a d ł mu do g u s t u O ry g en es,
pod wpływem k tó r e g o p i s a ł sw ój "Komentarz do l i s t ó w św .P a w ła do Rzymian". W l a t a c h 1 5 1 7 -1 5 3 0 t łu m a c z y ł lu b wydawał po uprzednim
przebadaniu m anuskryptów , w yborze l e k c j i , u s t a l e n i u c h r o n o l o g i i o ra z a n a l i z i e s t y l u t a k i c h au torów ja k : A r n o b iu s z , H ila r y z P o i t i e r s ,
I r e n e u s z , Ambroży, Jon C hryzostom i O r y g e n e s. Warto by i d z i ś p r z y j r z e ć s i ę b l i ż e j tym wydaniom Erazma, g d y ż j e s t on pierw szym bada
czem Ojców p o słu g u ją c y m s i ę now oczesnym i k r y t e r i a m i.
W d r u g ie j c z ę ś c i I I I r o z d z i a ł u a u to r omawia s to s u n e k R efo rm acji i j e j w a ż n ie j s z y c h p r z e d s t a w i c i e l i : L u tr a , M ela n ch to n a ,
Z w in g lie g o 1 K alw in a do Ojców K o ś c i o ł a . O p iera s i ę on tu n iem a l
c a łk o w ic ie na w spom inanej j u ż p r z e z n as m o n o g r a fii A .B e n o it a , k t ó
rego z r e s z t ą k i l k a k r o t n i e c y t u j e . Wiadomo, że R e fo r m a c ja , exponow a- \
388
o d r z u c a ła na o g ó ł Ojców ja k o normę i n t e r p r e t a c j i Pism a św . N ie z r y w a ła ona je d n a k c a ł k o w i c i e z i c h n au k ą, a l e j ą o c e n i a ł a i u s o r a w ie - d l i w i a ł a w ś w i e t l e Pism a św . Zarówno bowiem h i s t o r i a K o ś c i o ł a , jak
i p ism a Ojców n i e p o s i a d a j ą a u t o r y t e t u sam ego w s o b i e , a b s o lu tn e g o i d e c y d u ją c e g o na rów n i z B i b l i ą , a l e o t y l e t y l k o , o i l e s i ę z nią z g a d z a j ą . P o c ią g n ę ło t o z a s o b ą r a d y k a ln ą zm ian ę d o ty c h c z a so w e g o do w o d z e n ia : o d tą d n i e można s i ę b y ło z a d o w a la ć m echanicznym i samowol
nym cy to w a n iem p ism O jców , a l e w c z e ś n ie j n a l e ż a ł o p r z e b a d a ć dokładnie i c h z g o d n o ść z B i b l i ą . To z a ś p o s z u k iw a n ie z g o d n o ś c i w prow adzało do p a t r y s t y k l wymogi k r y t y k i t e o l o g i c z n e j , a n i e t y l k o c z y s t o h is t o r y c z n e j i f i l o l o g i c z n e j , w k o n s e k w e n c ji c z e g o O jco w ie o d tą d b y l i ak cep to w ani n i e z e w z g lę d u na swą s t a r o ż y t n o ś ć , ś w i ę t o ś ć czy u z n a n ie k o
ś c i e l n e , a l e na sw ą w ię k s z ą lu b m n ie j s z ą z g o d n o ś ć z m y ślą b i b l i j n ą , Z r a c j i o b ch o d zo n eg o n ied a w n o 5 0 0 - l e c i a u r o d z in M arcina Lutra / 1 4 8 3 - 1 5 4 6 / i braku w j ę z y k u p o ls k im o b s z e r n i e j s z e j , o k o l i c z n o ś c i o w ej w y p o w ie d z i na tem a t j e g o s to s u n k u do Ojców K o ś c i o ł a , p r z e d s ta w i my t u s z c z e g ó ł o w i e j z a p r e z e n to w a n ą w om aw ianej k s i ą ż c e t ę problem a
t y k ę , sk o p io w a n ą z r e s z t ą w g łó w n y ch z a r y s a c h z m o n o g r a f ii A .B e n o ita . L u te r n i e i n t e r e s o w a ł s i ę z b y t n i o O jca m i. U znaw ał a u t o r y t e t soborów p ie r w s z y c h w iek ó w , s z c z e g ó l n i e p ie r w s z y c h c z t e r e c h ek u m en iczn ych :
N i c e j s k i e g o / 3 2 5 / , K o n s t a n t y n o p o lit a ń s k ie g o I / 3 8 l / , E f e s k ie g o /4 3 1 / i C h a lc e d o ń s k ie g o / 4 5 1 / , bo j e g o z d a n ie m , b y ły one j e s z c z e w iern e
B i b l i i ; t e n o s t a t n i " ch oć b r o n i ł dwóch n a tu r w C h r y s t u s i e , t o j e d nak n i e w p r o w a d z ił ża d n eg o nowego a r t y k u łu w ia r y , p o n ie w a ż t a k ie
a r t y k u ły p r z e d s t a w io n e z o s t a ł y o w i e l e j a ś n i e j i b a r d z ie j p r z e k o
n yw u jąco j u ż w E w a n g e lii Jana" /V o n den K o n z i l i i s und K ir c h e n " , LW 5 0 ,6 0 5 , 0 Sym bolu z a ś A p o s t o ls k im Luber p i s a ł : "To w y z n a n ie w iary n i e myśmy u ł o ż y l i i n i e z o s t a ł o ono o d k r y te a n i p r z e z n a s , a n i
p r z e d nami p r z e z O jców , a l e j a k p s z c z o ł a z b i e r a miód z r ó ż n y c h d e
l i c j i i p i ę k n o ś c i k w ia tk ó w , ta k i t e n Sym bol z o s t a ł po p r o s tu z e s t a w ion y z r ó ż n y c h k s i ą g Proroków i A p o s to łó w , t j . z c a ł e g o Pism a św."
/ " P r e d i g t d e r K i r c h e n p o s t i l l e " , E r la n g e r A usgabe 9 , 2 9 / . K rytykow ał on t a k ż e p o s t a n o w ie n ia so b o r ó w , j a k n p . d e c y z j ę p o t ę p i a j ą c ą z d a n ie , że n i e t r z e b y wyznawać k a p ła n o w i w s z y s t k i c h g rzech ó w ś m ie r t e ln y c h : " P r z e c iw n ik mi m ówi, że t a k i e z d a n ie z o s t a ł o p o t ę p io n e p r z e z sobór p o w sz e c h n y . / . . . / J a k i t e k s t b i b l i j n y może p r z y t o c z y ć ów so b ó r na
e 389 e
-cy d u je b ez p o p a r c i a s ło w a B ożego" / " K a t i o n i e Ł a to m ia n a e c o n f u t a - t i o " , LW . , 5 7 / .
O dnośnie do sam ych Ojców L u te r w y p o w iad ał s i ę r ó ż n i e , r a z
ic h d o c e n i a ł , innym razem k r y ty k o w a ł . N a j c h ę t n i e j c y to w a ł św .A ugu s ty n a , k tó r e g o s z c z e g ó l n i e k o c h a ł , b o , je g o z d a n ie m , b y ł on n a j l e pszym tłum aczem P ism a św . On t o j e d y n i e , j a k t w i e r d z i ł , n a l e ż y c i e zro z u m ia ł naukę o u s p r a w i e d l i w i e n i u , o ł a s c e , o w o ln e j w o li i o s a kram entach / p o r . H .U .D e liu s , A u g u s tin a i s Q u e lle L u t h e r s , B e r l i n
1984/. "O jcow ie i d o k t o r z y , j a k A u g u s ty n , H ie ro n im , H i l a r y , Bona w entura . . . w in n i być w ysoko c e n i e n i ze w z g lę d u n a ś w ia d e c tw a w ia
ry , k tó ry m i p o ś w ia d c z a ją , że K o ś c ió ł p ie rw o tn y w i e r z y ł w J e z u s a C h ry stu sa " / T i s c h r e d e n 8 7 1 , LW T i s c h r e d e n I 4 3 5 , w .1 8 - 2 1 / . Innym
razem k ry ty k o w a ł e g z e g e z ę Ojców: "N ie powiem , żebym zm arnow ał i s t r a c i ł za w ie le c z a s u z G rz e g o rz e m , H ieronim em C y p ria n e m , A u g u sty n ę
i Orygenesem , gdyż O jco w ie m i e l i w swych c z a s a c h s z c z e g ó l n ą i n k l i n a c ję do a l e g o r i i i n a d u ż y w a li j e j w y p e ł n i a j ą c n i ą w s z y s t k i e sw o je p ra c e . O rygenes b y ł k s ię c ie m i k ró le m a l e g o r i i i c a ł ą B i b l i ę wy
p e ł n i ł podobnymi o b j a ś n i e n i a m i , k t ó r e s ą n i k ł e j w a r t o ś c i " / " P r e d i g - te n Hber d as z w e ite Buch M ose" 5 , LW 1 6 , 6 8 - 6 9 / . . . "Choć O jcow ie
n a p i s a l i w ie le p o b o żn y ch i z b a w ie n n y c h r z e c z y , t o je d n a k w inniśm y ioh c z y ta ć k r y t y c z n i e . H i l a r y i A u g u sty n n a g l e n i k o n i e c z n o ś c i ą o d p o w ied zen ia h e r e ty k o n a p i s a l i w i e l e z n a c z ą c y c h r z e c z y o T r ó jc y
1 o u s p r a w i e d l i w i e n i u . G rz e g o rz z N a z ja n z u j e s t m a r n o ś c ią , G rz e
gorz j e s t m niche C y p r ia n pobożnym c z ł o w i e k i e a T e r t u l i a n i H i la r y n ie z a jm o w a li s i ę n iczy m innym j a k o p o w iad an iem h i s t o r y j e k .
L a k ta n c ju s z z a ś , j a k ś w ia d c z y A u g u s ty n , zajm ow ał s i ę spraw am i
zbyt d a le k im i" / T i s c h r e d e n " 5439 b , LW T i s c h r e d e n V, 1 5 4 , w .8 - 1 4 / . Z pow yższych w y p o w ied zi w id a ć , że L u t e r n i e z n a ł z a d o b rz e Ojców, c z ę ś c i e j i c h k r y ty k o w a ł a r z a d z i e j p rz y jm o w a ł, p o n ie w a ż j e go zd an iem , j a k t w i e r d z i A .B e n o it , w c a ło śc io w y m u j ę c i u z a b a rd z o s ię o d d a l i l i od n a l e ż y t e g o r o z u m ie n ia P ism a św . /A .B e n o i t 2 7 / .
N iech aj t e k i l k a w y p o w ied zi tw ó rc y R e f o r m a c ji u zm y sło w i n j a k i b y ł je g o s to s u n e k do Ojców K o ś c i o ł a . P o z o s t a l i w y żej w y m ie n ie
n i r e f o r m a t o r z y , o n a s t a w i e n i u b a r d z i e j h u m a n isty c z n y m , c h o ć d o p u s z c z a l i t e same z a ł o ż e n i a R e f o r m a c ji, t o je d n a k i c h w n io s k i b y ły m niej r a d y k a ln e i b a r d z i e j n i ż L u t e r s t a r a l i s i ę w ykazać z g o d n o ść
390
-Pism o ś w ., a K o ś c ió ł R e f o r m a c ji zgodny j e s t z K o śc io łe m s ta ro ż y tn y m . W arto by je d n a k p r z e b a d a ć d o k ł a d n i e j s to s u n e k p r z y n a jm n ie j głównych
p r z e d s t a w i c i e l i R e f o r m a c ji do Ojców i z w e ry fik o w a ć p a n u ją c e od w ie ków t w i e r d z e n i e , że R e fo rm a c ja c a ł k o w i c i e o d r z u c a ł a T r a d y c ję i Oj- ców . Omówiony z a ś p r z e z n a s s z c z e g ó ł o w i e j r o z d z i a ł , ch y b a n a jle p s z y w c a ł e j k s i ą ż c e , z a c h ę c a do t e g o . Z a g a d n ie n ie t o bowiem n i e o p ra c o - wane b l i ż e j , n i e t y l k o w p o l s k i e j a l e i o b c e j l i t e r a t u r z e p a t r y
s t y c z n e j , b u d z i tym w ię k s z e z a i n t e r e s o w a n i e .
R o z d z ia ł IV p t . "O jc o w ie od k o ń c a XV do p o c z ą tk u X V III wieku" / s . 9 1 - 9 5 / o p a r t y ró w n ie ż w dużym s t o p n i u na m o n o g r a f ii A .B e n o ita ,
c h a r a k t e r y z u j e d a l s z y ro z w ó j h i s t o r y c z n o - f i l o l o g i c z n y c h z a i n t e r e sow ań s i ę O jc a m i, k t ó r e d o p r o w a d z iły do p u b l i k a c j i k a t o l i c k i c h
i p r o t e s t a n c k i c h p a t r y s t y c z n y c h s e r i i w y d a w n ic z y c h . Zarówno bowiem z w o le n n ic y R e f o r m a c ji j a k i k a t o l i c y l ę k a j ą c s i ę o s k a r ż e n i a o no w o ś c i t e o l o g i c z n e , p r a g n ę l i w y k a z a ć , że i c h n a u c z a n ie z g a d z a s i ę
z m y ś lą O jców . P r o w a d z iło t o w p raw d zie do p o g ł ę b i e n i a h i s t o r y c z n o - f i l o l o g i c z n e g o s tu d iu m p ism p a t r y s t y c z n y c h , a l e w y s iłk ie m tym k i e ro w a ły i n t e n c j e p o le m ic z n e i c h ę ć o b ro n y w ła s n y c h p o z y c j i d o k tr y n a l n y c h , a n i e s z c z e r e p r a g n i e n i e o d c z y t a n i a s t a r o ż y t n e j a u te n ty c z n e j m y ś li c h r z e ś c i j a ń s k i e j . W o d p o w ie d z i n a te g o r o d z a j u c e l e , po j a w i a j ą s i ę po obu s t r o n a c h o d p o w ie d n io p rz y g o to w a n e pomoce p a tr y s - t y c z n o - a p o l o g e t y c z n e . I t a k ze s t r o n y p r o t e s t a n c k i e j u k a z u je s i ę w 1556 r . s ły n n y " C a ta lo g u s t e s t i u m v e r i t a t i s q u i a n t ę n o stram a e ta - tem P o n t i f i c i Romano e i u s ę u e e r r o r i b u s r e c l a m a v e r u n t " F la k u s a I ly r y - k a , a potem w l a t a c h 1 5 5 9 -1 5 7 4 s ły n n e " C e n t u r i e M a g d e b u rsk ie " p r e
z e n t u j ą c e c a ł o ś ć h i s t o r i i K o ś c i o ł a , czy t e ż "Examen C o n c i l i i T rid en - t i n i " . Ze s t r o n y z a ś k a t o l i c k i e j w a r to t u w y m ien ić o p u b lik o w an y
w 1603 r . lotom ow y t r a k t a t R o b e r ta B e lla r m in a "De c o n t r o v e r s i l s c h r i s t i a n a e f i d e i a d v e r s u s h u i u s t e m p o r is h a e r e t i c o s " , czy monu m e n ta ln e 12-tom ow e d z i e ł o B a r o n iu s z a " A n n a le s " . W m ia rę s ł a b n i ę c i a a tm o s f e r y p o le m ic z n e j p o j a w i a j ą s i ę t a k ż e p o zy ty w n e o p ra c o w a n ia i nowe w y d a n ia z o b s z e rn y m i k o m e n ta rz a m i i w s tę p a m i, w k tó r y c h przy g o to w y w an iu w y r ó ż n i a l i s i ę p r z e d e w s z y s tk im B e n e d y k ty n i-M a u ry n i. Ze z b io ró w p a t r y s t y c z n y c h w a r to t u o d n o to w ać o p u b lik o w a n e po r a z p ie r w s z y w 1575 r . , a z a w i e r a j ą c e w 9 w y d a n iu 1677 r . j u ż 27 t o mów " B i b l i o t h e c a S a n c to ru m P a tru m " M ig u e r in a d e l a B ig n e , z k t ó r e j p ó ź n i e j k o r z y s t a ł o b f i c i e J .M ig n ę p rz y w ydaw aniu " P a t r o l o g i a Graeca
- 391
e c c l e s i a s t i q u e s " E. du P in a / P a r i s 1 6 8 6 - 1 7 1 1 /, 23 tomową " H i s t o i r e g e n e r a le d e s a u t e u r s s a c r e s e t e c c l e s i a s t i q u e s " R . C e i l i e r a / P a r i s
1 7 2 9 -1 7 6 3 /, czy w r e s z c i e w y k o rz y sty w a n e do d z i ś 16 tomowe "M em oires pour s e r v i r a l ' h i s t o i r e e c c l e s i a s t i q u e d e s s i x p r e m ie r s s i e c l e s " L .S .T ille m o n ta / P a r i s 1 6 9 3 - 1 7 1 2 /. Z m o n o g r a f ii p o d rę c z n ik o w y c h t r z e b a t u p r z y n a j m n ie j w y m ie n ić : J . D a i l l e / D a l l a e u s / , " T r a i t e de l 'e m p l o i d e s s a i n t s P e r e s p o u r l e jugem ent d e s d i f f e r e n t s q u i s o n t ą u j o u r d 'h u i e n , l a r e l i g i o n " /G e n e v e 1632/ i W .Cave, " H i s t o r i a l i t t e r a r i a s c r i p t o r u m e c c l e s i a s t i c o r u m "
/London 1 6 8 8 - 1 6 9 8 /. W a rto t u ró w n ie ż z a z n a c z y ć , że w tym c z a s i e p o w s ta ł w J e n i e p ie r w s z y p o d r ę c z n i k do Ojców K o ś c i o ł a - p i e r w s z a p a
t r o l o g i a : " P a t r o l o g i a s e u de p r i m i t i v a e E c c l e s i a e C h r i s t i a n a e d o c t o - rum v i t a ac l u c u b r a t i o n i s o pus posthum um ", / J e n a 1 6 5 3 / l u t e r a n i n a
J .G e h rh a rd a , k t ó r y zapew ne n i e p r z y p u s z c z a ł , że zaró w n o nazw ą j a k i schematem je g o d z i e ł a b ę d ą s i ę p o s łu g iw a ć j e s z c z e w XX w ie k u . Na nim p ó ź n ie j w z o ro w a li s i ę b e z p o ś r e d n i o : J.H M lsem an , " P a t r o l o g i a " , L e ip z ig 1670 o r a z J . O l e a r i u s , "A bacus p a t r o l o g i c u s " , J e n a 1673.
O s t a t n i w r e s z c i e r o z d z i a ł om aw ianej p r z e z n a s k s i ą ż k i z a t y t u - łowany "O jcow ie w XIX w ." / s . 9 7 - 1 3 9 / z m ie n ia d o ty c h c z a s o w y s p o s ó b
in f o r m a c ji: z a m ia s t p r e z e n t o w a n ia d a l s z e j h i s t o r i i p o j ę c i a o r a z s t o sunku do Ojców i s tu d ió w p a t r y s t y c z n y c h w d r u g i e j p o ło w ie X V III
1 w całym XIX w ., j a k w s k a z u je t y t u ł r o z d z i a ł u , a u t o r w y b ie r a s o b ie tr z e c h w y b itn y c h te o lo g ó w XIX w .: G .A .M o e h le ra / 1 7 9 6 - 1 8 3 8 / , A .H o sm i- niego /1 7 9 7 - 1 8 5 5 / i J.n .N e w m a n a / 1 8 0 1 - 1 8 9 0 / , o r a z c h a r a k t e r y z u j e i c h metody naukowe w raz z w łaściw y m im ro z u m ie n ie m r o l i Ojców K o ś c i o ł a .
/
Zmianę s w o je j d o ty c h c z a s o w e j m etody u s p r a w i e d l i w i a w s ło w a c h / s . 9 7 / : "w d z ie w ię tn a s ty m w ie k u z a c z y n a s i ę tz w . nowa e r a , k t ó r a A .Q u a c q u a - r e l l i nazywa n e o p a t r y s t y k ą . J e s t t o r u c h , k t ó r y p r z e c i w s t a w i a s i ę
w szystkim te o lo g io m d o p e ł n i a c z a p o d e jm u ją c p o g ł ę b i e n i e c h r y s t o l o g i i
poprzez t r e ś c i b i b l i j n e / . . . / J e s t t o p r ą d , k t ó r y r o z p o c z ę t y w XIX w. p rz e z p ra c e G .A .M o e h le ra , A .IŁ osm iniego i I.H .N ew m ana, r o z w i j a s i ę
aż do d n ia d z i s i e j s z e g o , z a s i l a n y p o g łę b io n y m i s tu d i a m i b i b l i j n y m i . Przedm iotem n e o p a t r y s t y k i j e s t C h r y s t u s , Syn Boży i Syn C z ło w ie c z y , t j . je g o b ó stw o i c z ło w ie c z e ń s tw o " /A .Q u a c < ] u a r c i l i , S p i r i t u a l i t a
p a t r i s t i c a e s a n B o n a v e n tu r a , VCh 1 4 / 1 9 7 7 / 5 / . T rzy w y żej w y m ien io n e
p o s t a c i e o d e g r a ł y , z d a n ie m n a s z e g o a u t o r a , d e c y d u ją c ą r o l ę w h i s t o r i i t e o l o g i i , ch o ć i c h w k ład u n i e n a le ż y s z u k a ć na p u lu p o s z u k iw a ń k r y
392 -ty c z n y c h i h i s t o r y c z n y c h , a l e i c h o r y g i n a l n o ś ć sp o c z y w a w s p o s o b ie % o d c z y ty w a n ia O jców . N ie b ę d z ie m y t u om aw iać w y m ie n io n y c h p o s t a c i , a l e o g ra n ic z y m y s i ę t y l k o do p r z y p o m n ie n ia d e f i n i c j i p a t r o l o g i i , p a t r y s t y k i i O jc a K o ś c i o ł a w p o d r ę c z n i k u G .A .M o e h le ra : p a t r o l o g i a j e s t " w ie d z ą , k t ó r a z a jm u je s i ę w ia d o m o ś c ia m i b i o g r a f i c z n y m i i b i b l i o g r a f i c z n y m i p i s a r z y k o ś c i e l n y c h o r a z c z e r p i e z n i c h św ia d e c tw a d o t y c z ą c e n a u k i K o ś c i o ł a " . P a t r y s t y k a n a t o m i a s t " d o s t a r c z a r e z u l t a
tów ze s tu d iu m Ojców tem u w s z y s tk ie m u , co d o ty c z y d o g m a tu , wydoby w a ją c z i c h d z i e ł ś w ia d e c tw a d o d a j ą c e d o g m ato w i fu n d a m e n tu h i s t o r y c z n e g o " . J e s t w ię c o n a c z ę ś c i ą p a t r o l o g i i . O jcam i n a t o m i a s t " s ą w s z y s c y d o k t o r z y d u c h o w n i, s z c z e g ó l n i e b i s k u p i , k t ó r z y w y r ó ż n ia ją s i ę p r z e z p o b o ż n o ś ć i m i ł o ś ć do c h r z e ś c i j a ń s t w a , k tó re m u s ł u ż y l i słow em p o z o s ta w io n y m i p ism am i i c z y n a m i, k t ó r e p o ś w i a d c z a j ą w ia rę p i e r w o t n e g o K o ś c i o ł a " / " P a t r o l o g i a o s s i a s t o r i a l e t t e r a r i a c r i s t i a - n a " , M ila n o 1 8 5 6 , 5 3 - 5 6 / . S ą t o a u t o r z y k o ś c i e l n i p o s i a d a j ą c y n a s tę p u j ą c e c e c h y : s z c z e g ó l n ą n a u k ę , ś w i ę t o ś ć ż y c i a , a p r o b a t ę K o ś c io ła i s t a r o ż y t n o ś ć , k t ó r ą H o e h le r p rz e s u w a a ż do X I I I w ie k u . H ożna d y s k u to w a ć n ad t e g o r o d z a j u sp o so b e m z a p r e z e n to w a n ia p r z e z E . B e l l i n i e g o c h a r a k t e r y s t y k i XIX w .,b o c z y t e l n i k p o s z u k u ją c y c a ł o k s z t a ł t u h i s t o r i i c z u j e s i ę n a g l e z a s k o c z o n y w id z ą c b r a k w ie lu i n f o r m a c j i d o t y c z ą c y c h 2 połow y X V III i XIX w ., k t ó r y c h n i e mogą
z a s t ą p i ć t r z y b io g ra m y n aw et n a j w y b i t n i e j s z y c h p a tr o lo g ó w te g o o k re s u . W ie lk a s z k o d a , że a u t o r n i e k o n ty n u o w a ł d a l e j h i s t o r i i p a t r o
l o g i i w o k r e s i e X V III i XIX w ., k t ó r y b y ł p r z e c i e ż e p o k ą w ie lk i c h w ydań p a t r y s t y c z n y c h , j a k 10 tomowa " S c r i p t o r u m v e te r u m n o v a c o l -
l e c t i o " A n g e lo M a i 'a /Rom a 1 8 2 5 - 1 8 3 8 /, czy j e g o 9 tomowa "Nova Pa-
tru m B i b l i o t h e c a " /d o m a 1 8 5 2 - 1 8 8 8 /, 4 tomowe " S p i c i l e g i u m Solesm ense" / P a r i s 1 8 5 2 - 1 8 5 8 / i " A n a l e c t a S a c r a S p i c i l e g i a S o l . p a r a t a " / P a r i s
1 8 7 6 - 1 8 8 4 / w ydana p r z e z G . B . P i t r ę , czy w r e s z c i e w y k o rz y s ty w a n a do d z iś * m o n u m e n ta ln a 221 tomów l i c z ą c a " P a t r o l o g i a l a t i n a c u r s u s com-
p l e t u s " / P a r i s 1 8 4 4 - 1 8 6 4 / o r a z 162 tomowa " P a t r o l o g i a G ra e c a c u rs u s c o m p l e t u s " / P a r i s 1 6 5 7 - 1 8 6 6 / J . M i g n e 'a . J e ż e l i do te g o d o łączy m y wy c h o d z ą c e do d z i ś s e r i e : " C o rp u s s c r i p t o r u m e c c l e s i a s t i c o r u m l a t l - n o ru m " /V in d o b o n a 1 8 6 6 /, " J i e g r i e c h i s c h e n c h r l s t i i c h o n S c h r i f t - s t e l l e r " / B e r l i n 1 8 9 7 /, " T e x te und U n te r s u c h u n g c n z u r G e sc h ic h t.e d e r a l t c h r i s t l i c h e n L i t e r a t u r " / L e l p z i g 1 8 8 2 /, to f a k t y c z n i e o k re s XIX w. ś m i a ł o m ożna n azw ać w ie k ie m w y d aw n ictw p a t r y s t y c z n y c h 1 t r u
-393
dno w ybaczyć a u t o r o w i, że n ie p oin form ow ał o tym c z y t e l n i k a , ja k t o czyni m o n o g ra fia A .B e n o ita / s . 3 7 - 4 0 / , na k t ó r e j w d u ż e j m ie r z e s i ę o p ie r a ł.
Podsumowując n a sz ą d y s k u s ję na tem at k s i ą ż k i E . B e l l l n i e g o ,
trzeb a p o d k r e ś l i ć , że mimo w ykazanych braków j e s t ona n i e z ł ą i n t r o dukcją n a p isa n ą łatwym i sugestyw nym j ę z y k ie m , k tó r a sw o ją t r e ś c i ą może z a c h ę c ić i z a p r o s i ć ś w ie c k ie g o czy duchownego c z y t e l n i k a do
lek tu ry pism Ojców K o ś c i o ł a . T rzeb a s i ę c i e s z y ć , że I n s t y t u t Wyda
wniczy "Pax" n o s i s i ę z zamiarem o p u b lik o w a n ia j e j w ję z y k u p o lsk im Można by d o r a d z ić , by razem z n i ą , czy t e ż t u ż po n ie j ,w y d a ć rów
n ie ż m on ografię A .B e n o ita ja k o j e j u z u p e łn ie n ie i k o n ty n u a c ję .
W n ie j bowiem c z y t e l n i k obok w spom nianej h i s t o r i i p o j ę c i a "O jcowie"
zn a jd zie t a k i e r o z d z i a ł y ja k : O jcow ie K o ś c i o ł a - próba d e f i n i c j i ,
k o rzy ści ze stu d iu m Ojców, a k t u a ln o ś ć Ojców / p a t r y s t y k a wobec e g z e - gezy, d ogm atyk i, l i t u r g i i , ekumenizmu i m łodych K o ś c io łó w /.
I s . S t a n is ła w L ongosz - L u b lin
6 . A te n a g o r a s z A te n , P ro śb a z a c h r z e ś c i j a n a m i . O zm artw
ych-w s ta n iu u t* g r e c k ie g o p r z e ł o ż y ł , w stępem
i p r z y p isa m i o p a t r z y ł S t a n is ła w K a lin k o w s k i. Warszawa 1 9 8 5 . PAX, s . 1 3 6 .
Z w ie lk ą r a d o ś c ią n a le ż y p o w ita ć p ie r w s z y p o l s k i p r z e k ła d a p o - lo g e ty c z n y c h pism A te n a g o r a s a z A ten / I I w . / , op u b lik ow an y o s t a t n i o
przez I n s t y t u t Wydawniczy "PAX" w p ię k n e j s z a c i e g r a f i c z n e j . Autorem tego cennego d l a p a t r y s t y k i p o l s k i e j p r z e d s i ę w z i ę c i a j e s t znany w na szym k r a ju tłu m a cz pism O r y g e n e sa , M etodego z Olimpu i T e o d o r e ta
z Cyru, p racow n ik K a ted ry T e o l o g i i i L it e r a t u r y C h r z e ś c i j a ń s k i e j
S ta r o ż y tn e g o Wschodu ATK, dr S t a n is ła w K a lin k o w s k i. Na c a ł o ś ć sy g n a liz o w a n ej p o z y c j i s k ła d a j ą s i ę : w s t ę p , s ta n o w ią c y z a r y s rozw oju *
w c z e s n o c h r z e ś c ij a ń s k ie j a p o l o g i i g r e c k i e j / 5 - 2 3 / , p r z e k ła d a p o l o g i i "Prośba z a c h r z e ś c ij a n a m i" / 2 7 - 8 0 / i t r a k t a t u "O zm artw ych w stan iu
umarłych" / 8 3 - 1 1 5 / , opracowany p r z e z C z e sła w a Mazura "Wykaz b i b l i o g r a fic z n y " / 1 1 7 1 2 6 / o b ejm u ją cy : w yd an ia d z i e ł cy to w a n y ch p r z e z A t e
